Bereterretxen khantoria

Bereterretxen khantoria
Mikel Laboaren lan/konposizio musikala
Egilea	Mikel Laboa
Aurkitzailea edo asmatzailea	Jean Jaurgain
Ezaugarriak
Hizkuntza	euskara

Bereterretxen khantoria^[1] zubererazko balada da, Zuberoako herriak belaunaldiz belaunaldi egun arte kantatu duena.^[2] Jean Jaurgain ozaztarrak Quelques légendes poétiques du pays de Soule liburuan argitaratu zuen lehenengo aldiz (1899an).

Salaberrik Chants populaires du Pays Basque lanean dioenez, Beretxerretxe Iruriko kondearen aginduz hil zuten. Beretxerretxeren amak Marisanz de Bustanobi omen zuen izena, XV. mendeko Zuberoan oso izen arrunta; datu hori argudiotzat erabiliz, Jaurgainen arabera kantak XV. mendekoa izan behar du. Henri Gavelen iritziz, kantorearen doinua kantu gregorianoaren estilokoa denez, Berreterretxe ezin izan zuen Iruriko kondeak erail, hau 1634an bizi izan baitzen Mauleko gazteluan. Hori, egia esan, oso argudio eskasa da, garai jakin batean jasotako kantuaren melodiak ez baitu balio gertakizuna denboran kokatzeko.

1964. urtean Mikel Laboak Bereterretxen khantoriaren bertsio bat moldatu zuen. 1990an, berriz, Iñaki Mendiguren idazleak Haltzak ez du bihotzik baladaren lehen hitzak moldatu zituen Haltzak badu bihotzik bere lehen eleberriari izena emateko.^[3]

Begoña Durrutyk 2017an Bereterretxeren kanthoria komiki liburua argitaratu zuen.^[4]

Doinua[aldatu | aldatu iturburu kodea]

$\relative c' {\time 2/4 \key f \major d8(f16) e16 d8 c8 f8 g8 a4 d4 d8 d8 c8 a16(bes16) c8 bes8 a2 a8 a16 bes16 c8 a8 g16 f16 g16 a8 f8 d8 g4 a8. g16 f8 d8 g8 f8 e2 a8 a16 bes16 c8 a8 g16 f16 g16 a8 f8 d8 g4 a8. g16 f8 g8 f8 e8 d2 } \addlyrics { Hal -- tzak ez dü bi -- ho -- tzik, Ez gaz -- tan -- be -- rak he -- zür -- rik. Ez ni -- an us -- te e -- rrai -- ten zi -- e -- la ai -- tu -- nen se -- mek ge -- zur -- rik, ez ni -- an us -- te e -- rrai -- ten zi -- e -- la ai -- tu -- nen se -- mek ge -- zur -- rik. }$

Kantorea[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Baladak heriotza bortitz eta tragiko baten berri ematen du: beaumondarren leinuko buruzagi eta Leringo konde zen Luis Beaumontekoaren aginduz, Bereterretxe zaldun agaramontarra hil zutenekoa. Kontakizuna, beraz, ahaide nagusien arteko borroken garai odoltsuan kokatuta dago. Jaurgaineren iritzira, kanta 1434 eta 1449 artean egin zen, Leringo kondea garai hartan izan baitzen Mauleko gazteluko jauna.


Jatorrizko hitzak	Euskara Batuan
Haltzak ez dü bihotzik, Ez gaztanberak hezürrik. Ez nian uste erraiten ziela aitunen semek gezurrik. Andozeko ibarra, Ala zer ibar lüzia! Hiruretan ebaki zaitan armarik gabe bihotza. Bereterretxek oheti Neskatuari eztiki: «Abil, eta so egin ezan gizonik denez ageri». Neskatuak ber'hala, Ikusi zian bezala Hiru dozena bazabiltzala borta batetik bestila. Bereterretxek leihoti Jaun Kuntiari goraintzi: Ehun behi bazereitzola, beren zezena ondoti. Jaun Kuntiak ber'hala, Traidore batek bezala: «Bereterrex, haigü bortala: ützüliren hiz berhala». «Ama, indazüt atorra Mentüraz sekulakoa! Bizi denak oroit ükenen dü Bazko gai-erdi ondua! Heltü nintzan Ligira, Buneta erori lürrera, Buneta erori lürrera eta eskurik ezin behera. Heltü nintzan Ezpeldoira, Han haritx bati esteki, Han haritx bati esteki eta bizia zeitan idoki. Marisantzen lasterra Bost mendietan behera! Bi belainez herrestan sartü da Lakarri-Büstanobila. «Büstanobi gaztia, Ene anaie maitia, Hitzaz onik ez balinbada, ene semea joan da». «Arreba, hago ixilik! Ez otoi egin nigarrik Hire semea bizi bada, Mauliala dün joanik. Marisantzen lasterra Jaun Kuntiaren bortala! «Ai, ei, eta, jauna, nun düzie ene seme galanta?» «Hik bahiena semerik Bereterretxez besterik? Ezpeldoi altian dün hilik; habil, eraikan bizirik...» Ezpeldoiko jenteak, Ala sendimentü gabeak! Hila hain hüllan üken-eta deüsere ez zakienak! Ezpeldoiko alaba Margarita deitzen da: Bereterretxen odoletik ahürka biltzen ari da. Ezpeldoiko bukata, Ala bukata ederra! Bereterretxen atorretarik hirur dozena ümen da.	Haltzak ez du bihotzik, Ez gaztanberak hezurrik. Ez nuen uste esaten zutela aitonen semeek gezurrik. Almandozeko ibarra Hara ze ibar luzea! Hirutan ebaki zidan armarik gabe bihotza Bereterretxek ohetik Neskameari eztiki: - Joan hadi, eta begira ezan gizonik ageri denetz Neskameak berehala, Ikusi zuen bezala Hiru dozena bazebiltzala ate batetik bestera Bereterretxek leihotik Jaun Kondeari goraintzi: Ehun behi bidaliko zizkiola, bere zezena ondotik. Jaun Kondeak berehala, Traidore batek bezala: «Bereterretx, hator atera: berehala itzuliko haiz». Ama, ekar iezadazu alkandora Beharbada sekulakoa (azkena)! Bizi denak oroituko du Pazko gauerdi ondokoa. Heldu nintzen Ligira, Txapela erori lurrera, Txapela erori lurrera eta eskua ezin behera luzatu Heldu nintzen Ezpeldoira, Han haritz bati eseki, Han haritz bati eseki eta bizia kendu zidaten Mari Santzen lasterra Bost mendietan behera! bi belaunez arrastaka sartu da Lakarri-Büstanobira «Büztanobi gaztea, ene anaia maitea, Hirekin ondo ez baldin badago, nire semea joan da». «Arreba, egon hadi isilik Ez mesedez egin negarrik Hire semea bizi bada, Maulera dun joana. Mari Santzen lasterraldia Jaun Kondearen atera! «Ai, ei, eta, Jauna non daukazue nire seme galanta?» «Hik ba al huen semerik Bereterretxez besterik? Ezpeldoi aldean zegon hilik, jaso ezak bizirik». Ezpeldoiko jendeak, Hara, sentimendu gabeak! Hila hain hurbil izan eta, deus ere ez zekitenak! Ezpeldoiko alaba Margarita deitzen da: Bereterretxen odoletik esku bete biltzen ari da. Ezpeldoiko bokata, Hara bokata ederra! Bereterretxeren alkandoretatik hiru dozena omen dira.

Azalpen bat[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Bere komiki liburuko sarreran, marrazkien bidez azalduko duen istorioa honela laburbiltzen du Begoña Durrutyk:^[2]^[4]

Koblaria deitore eginez hasten da, zerbait latza kontatzera baitoa: «Haltzak ez du bihotzik, ez gaztanberak hezurrik; ez nian uste erraten zutela aitonen semeek gezurrik. Almandozeko ibarra, hala zer ibar luzea! Hiruretan ebaki zidan armarik gabe bihotza»; hiruretan ebaki, erabat sastatu. Bereterretxek ohetik zerbait entzuten du, eta galdetzen dio neskameari begiratzeko ea gizonik ba ote dabilen inguruan. Neskatoak hiru dozena ikusi ditu ate batetik bestera, miaketan. Bereterretxek leihotik tratua eskaintzen dio jaun kondeari (biziaren truke noski): ehun behi eta zezena. Jaun kondeak, jaisteko, laster itzuliko dela. Bereterretxek, orduan, badaki ez dela itzuliko. Amari atorra egiteko eskatzen dio, hil-atorra beharbada; eguna eta ordua ematen ditu: Bazko gau erdia; eta izugarrikeria iragartzen du: jendeak oroituko du zer gertatuko den gau honetan. Badaramete Ligin narrena; han boneta erori, eta ezin jaso, loturik baitoa. Ezpeldoin, haritz bait estekatu, eta bizia lkentzen diote. Bitartean, ama, Marisantz, lasterka doa mendi ugari igaroz anaiaren etxera Lakarri Buztanobira; ezinean, belaunak herrestan dituela. Anaiaren laguntzarik ez badu, galdu du semea. Anaiak lasaiarazi egin nahi du: Maulera eramango zutela semea. Marisantz berriro lasterka doa jaun kondearen jauregiko atera, semeaz galdezka. Jaun kondeak destainaz erantzuten dio: «Badun Bereterretxez gainera beste semerik? Hoa, Ezpeldoin dun hilik; altxa ezan bizirik». Ezpeldoiko jendea izuak jota egongo da noski etxe barruetan gordea; hilketa hain gertu, eta ez jakinarena egin. Margarita, aldiz, bakar-bakarrik ari da Bereterretxeren odola ahurka biltzen.

Koblariak azken kopla batez ematen dio errematea istorioari: Ezpeldoiko arropa garbitzea ederra izango da. Bereterretxen atorrak hiru dozena dira. Azken kopla horren esanahia ulertzea ez da erraza: esan izan da Bereterretxe ez zela edonor eta asko zituela bere alde. Behar bada, adierazi nahi da Bereterretxeren askazia ez dela galduko: lagun asko dituelako. Ala Margaritaren sabelean jada hazia ereina duelako?

Disko formako antzinako hilarri batek oroitarazten digu Bereterretxe gaztearen heriotza, Etxebarreko Ezpeldoi etxearen aurrean.