Zeelanda Berria

Zeelanda Berria
God defend New Zealand God Save the Queen
Zeelanda Berriko bandera Coat of arms of New Zealand (en)
Geografia
Hiriburua	Wellington 41°17′20″S 174°46′38″E
Azalera	268.021 km²
Punturik altuena	Cook mendia (3.724 m)
Punturik sakonena	Taieri Plain (en) (−2 m)
Kontinentea	Ozeania
Mugakideak	Australia
Administrazioa
Gobernu-sistema	Monarkia konstituzionala
Zeelanda Berriko monarka	Charles III.a Erresuma Batukoa
Zeelanda Berriko lehen ministroa	Christopher Luxon
Legebiltzarra	New Zealand Parliament (en)
Epai autoritatea	Supreme Court of New Zealand (en)
Harreman diplomatikoak	Ikusi mapa Wikidatan
Zeren kide	ikusi ABCANZ Armies (en) ANZUK (en) ANZUS ASEAN Regional Forum (en) AUSCANNZUKUS (en) Aduanen Mundu Erakundea Air Force Interoperability Council (en) Arma Kimikoak Debekatzeko Erakundea Asia Hego Ekialdeko Tratatuaren Erakundea Asia eta Ozeano Bareko Ekonomia Elkarlana Australia Group (en) Berreraikuntza eta Garapeneko Nazioarteko Bankua Combined Communications-Electronics Board (en) Commonwealth Ekonomia Lankidetza eta Garapenerako Antolakundea Energiaren Nazioarteko Erakundea Five Eyes (en) Garapeneko Asiako Bankua Group on Earth Observations (en) International Centre for Settlement of Investment Disputes (en) Interpol Merkataritzaren Mundu Erakundea Missile Technology Control Regime (en) Multilateral Investment Guarantee Agency (en) Munduko Meteorologia Erakundea Nazio Batuen Erakundea Nazioarteko Erakunde Hidrografikoa Nazioarteko Finantza Korporazioa Nazioarteko Garapen Elkartea Nuclear Suppliers Group (en) Osasunaren Mundu Erakundea Posta Batasun Unibertsala Telekomunikazioen Batasun Internazionala The Technical Cooperation Program (en) UNESCO Visa Waiver Program (en)
Demografia
Biztanleria	5.118.700 (2021) 15.000 (2020)
Dentsitatea	19,1 bizt/km²
Talde etnikoak	ikusi European New Zealanders (en) , Maori, Asian New Zealanders (en) eta Pacific Islanders (en)
Hizkuntza ofizialak	ikusi maoriera New Zealand Sign Language (en) ingeles
Erabilitako hizkuntzak	ikusi ingeles, ingeles, New Zealand Sign Language (en) eta maoriera
Ezkontzeko adina	genero guztiak: 18
Emankortasun-tasa	1,87 (2021)
Eskolaratu gabeko umeak	11.792 (2015)
Bizi-itxaropena	81,61244 (2016)
Giza garapen indizea	0,937 (2021)
Ekonomia
BPG nominala	205.852.838.254,71 $ (2017) 16.566.887.783,958 (2016)
BPG per capita	42.583 $ (2017) 2.252 (2016)
BPG erosketa botere paritarioa	195.339.966.888 nazioarteko dolar (2017) 10.330.475.349 (2016)
BPG per capita EAPn	40.747,61 nazioarteko dolar (2017) 1.326,854 (2016)
BPGaren hazkuntza erreala	4 % (2016)
Erreserbak	20.683.740.690 $ (2017) 2.875.357.883 (2016)
Inflazioa	1,3 % (2016) −0,1 (2020)
Historia
Sorrera data: 1986ko abenduaren 13a eta 1907ko irailaren 26a
Bestelako informazioa
Aurrezenbakia	+64
ISO 3166-1 alpha-2	NZ
ISO 3166-1 alpha-3	NZL
Ordu eremua	ikusi Pacific/Chatham (en) Chatham Islands : UTC−10:00 Cook Uharteak, Tokelau : UTC−11:00 Niue : Pacific/Auckland (en) Udako ordutegi: UTC+13:00 Udako ordutegi: UTC+13:45 Chatham Islands ordutegi estandarra: UTC+12:00 ordutegi estandarra: UTC+12:45 Chatham Islands
Elektrizitatea	230 V. 50 Hz.AS/NZS 3112 (en)
Internet domeinua	.nz
govt.nz

Zeelanda Berria (ingelesez New Zealand, maorieraz Aotearoa) Ozeanian dagoen estatu bat da. Bi uharte nagusiz osatuta dago, iparraldekoa eta hegoaldekoa, eta beste uharte txiki batzuk ere badaude.

Wellington du hiriburu, Auckland hiri handiena bada ere.

Geografia

Sakontzeko, irakurri: «Zeelanda Berriko geografia»

Zeelanda Berria satelite irudian

Zeelanda Berria bi uharte handiz eta hainbat txikiz osatua dago, ur hemisferioaren erdian kokatua. Bi uharte handiak Ipar Uhartea (North Island edo Te-Ika-a-Maui) eta Hego Uhartea (South Island edo Te Wai Pounamu) dira. Estatuaren luze-zabal osoa 268.680 km² da, Italia baino apur bat txikiagoa. Ardatz luzeena 1.600 km da ipar-hego eta kostak 15.134 km dira gutxi gorabehera.

Hego Uhartea lur gunea handiena da eta luzerako ardatzean Hego Alpeek erdibanatzen dute. Mendirik garaiena Aoraki/Mount Cook da (3.754 m). 18 mendi daude 3.000 m baino gehiago dutenak Hego Uhartean. Ipar Uhartea ez da hain menditsua, baina hainbat sumendi ditu. Mendi garaiena Mount Ruapehu sumendi aktiboa da (2797 m)

Klima epela du, oso gutxitan 0°C azpitik edo 30 °C gainetik. Hala ere, baldintzak aldatu egiten dira Mendebaldeko Kostako hotz eta hezetik, Mackenzie Arroko lehor eta kontinentalera, Ipar Auckland penintsulako klima tropikalera iristeraino. Hiri nagusien artean Christchurch da lehorrena, 640 mm euri urtean jasoz. Auckland da hezeena, kopuru bikoitza jasoz.

Zeelanda Berria Zeelandiaren zatia da, %93a ur azpian dagoen kontinentea, alegia. Zeelandia Australiaren erdia da luze-zabalean ia. Itxuraz luze eta estua da, Zeelanda Berria bera bezala. Duela 25 milioi urte hasi ziren plaka tektonikoen mugimendu bortitzek banandu zuten.

Historia

Sakontzeko, irakurri: «Zeelanda Berriko historia»

Gizakiek okupaturiko azken lurraldeetakoa da Zelanda Berria. Ziurrenik, maoriak 500 eta 1300 artean iritsi ziren.

Fitxategi:Waitangi Treaty-1-.jpg

Waitangi Ituna

Bertara iritsi zen lehen europarra Abel Tasman esploratzaile herbeheretarra izan zen, Ipar eta Hego Uharteen inguruan 1642an nabigatu zuena. Holandarrek Staaten Landt izena eman zioten hasieran, baina ia berehala Nieuw-Zeeland hartu zuen, hots, Zeelanda Berria, Herbeheretako Zeeland eskualdearen omenez.

1769. urtean James Cook esploratzaileak uharteak ikuskatu zituen, baleazale europarrei bidea erraztuz. 1840ean Waitangiko Ituna izenpetzean, Zeelanda Berria britainiarren kolonia bihurtu zen. 1893 urtean, emakumeen bozka onarten zuen lehen estatua izan zen, Kate Sheppardek gidatutako mugimendu sozialari esker. Hala ere, emakumeak hauteskundeetan parte har zezaketen baina ez bere burua aurkeztu. Eskubide hau 1919an lortu zuten.

1907ko irailaren 26an jabetza independente bihurtu zen. 1931n Erresuma Batuko Parlamentuak independetzia onetsi zion Wenstminsterko Estatutua izenpetzean eta 1947an Zeelanda Berriko Parlamentuak berrestean. Harez geroztik, Commonwealth elkarteko estatu burujabea da.

Banaketa administratiboa

Eskualdeak

Sakontzeko, irakurri: «Zeelanda Berriaren banaketa administratiboa»

Zeelanda Berriko eskualdeak

Zeelanda Berria 16 eskualdetan banatua dago.

Ipar Uhartean:

• Northland
• Auckland
• Bay of Plenty
• Gisborne
• Waikato
• Taranaki
• Manawatu-Wanganui
• Hawkes Bay
• Wellington

Hego Uhartean:

• Canterbury
• Marlborough
• Nelson
• Otago
• Southland
• Tasman
• West Coast

Menpeko lurraldeak: Cook uharteak, Niue eta Tokelau.

Hiri nagusiak

1. Auckland: 425.400 biztanle.
2. Christchurch: 359.900 biztanle.
3. Wellington: 182.600 biztanle.
4. Hamilton: 133.700 biztanle.
5. Dunedin: 114.700 biztanle.

Kultura

Hizkuntzak

Ingelesa eta maoriera hizkuntza ofizialak badira ere, lehenengoa nagusia da erabat gaur egun eta bigarrena oso egoera gutxituan dago.

Keinu hizkuntza ere ofiziala da, munduan kasu bakarrenetarikoa izanda hau gertatzen dela.

Gobernua

• Gobernu-mota: Monarkia konstituzionala. Ganbara legegile bakarra (99 kideekin).
• Estatuburua: Britainia Handiko erregina, gobernadore nagusiak ordezkatua.
• Gobernuburua: Lehen ministroa.

Ekonomia datuak

• Inportatutako produktu nagusiak:
  • Makineria: %24.6.
  • Mineralak, produktu kimikoak eta plastikoak: %22.2.
  • Garraio-ekipamendua: %13.5.

• Esportatutako produktu nagusiak:
  • Janari eta abereak: %46.5.
  • Oinarrizko manufakturak: %25.4.

• Baliabide nagusiak:
  • Harrikatza: 2.3 miloi tona.
  • Artilea: 335.000 tona.
  • Garia: 135.000 tona.
  • Ardi-azienda: 60.5 miloi buru.
  • Behi-azienda: 7.5 miloi buru.

Biztanleria

• Talde etniko nagusiak: %73.8 europar; %9.6 maori, %3.6 polinesiar, %4.5 mestizo, %8.5 beste.
• Biztanleen banaketa: %68.6 hiritar, %31.4 landatar.
• Urteko hazkunde-tasa: 8.6/1.000 (1994).
• Ugaltze-tasa: 2/1.000 (1994).
• Heriotza-tasa: 7.7/1.000 (1994). Haurrena: 9/1.000 (1990-1995).
• Bizi-itxaropena: 73.4 urte gizonezkoengan eta 79.1 urte emakumezkoengan (1994).
• Biztanleen banaketa adin-tarteka:
  • <15 urte: %23.2.
  • 15-29 urte: %22.8.
  • 30-44 urte: %22.9.
  • 45-59 urte: %15.6.
  • 60-74 urte: %10.8.
  • >74 urte: %4.7.

Kirolak

• All Blacks errugbi taldea.

Biografiak

• Ernest Rutherford (1871-1937) fisikaria .
• Edmund Hillary (1919-), mendizale eta esploratzailea.
• Peter Jackson (1961-), zinema zuzendaria.

Erreferentziak

• "New Zealand". Lonely Planet. Victoria (Australia), 2002.

• “Munduko Atlasa”. Klaudio Harluxet Fundazioa, Donostia, 1997.

Kanpo loturak

• (Ingelesez)(Maorieraz) Zeelanda Berriko webgune ofiziala
• (Ingelesez) All Blacks errugbi taldearen webgunea
• Jalgi.com atlasa datuak, mapak eta irudiak
• (Ingelesez) CIA - World Factbook Geografia, biztanleria, politika eta ekonomia datuak.

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Zeelanda Berria