Nelson Mandela

Nelson Rolihlahla Mandela (Mvezo, Mthatha, Lurmutur Ekialdea, 1918ko uztailaren 18a-) Hego Afrikako presidente ohia da, lehenengoa hauteskunde demokratikoen bidez hautatua izaten. Kargua 1994tik 1999ra bete zuen.

Presidentetzaren aurretik, Manela anti-apartheid aktibista eta African National Congress alderdiaren Umkhonto we Sizwe talde armatuko buru izan zen. Erregimen zuriak kontrolatutako Hegoafrikako justiziak sabotaiak eta beste delitu batzuk egin izana leporatu zion. 27 urte egin zituen kartzelan, horietako asko Robben Uhartean. 1990 urteko otsailaren 11n askatu zuten, eta ordutik Mandelak elkarrizketa eta adiskidetzea bultzatzeaz gain, arraza ugariko Hegoafrika demokratiko baterako bidearen zati handi bat zuzendu du.

Apartheidaren amaieraz geroztik, asko izan dira Mandela goratu dutenak, baita bere garaian bere aurkari izandako jendeak ere. Hego Afrikan Madiba bezala ere ezaguna da, Mandelaren klanekoek jende helduari ezartzen dioten ohorezko titulua.

Mandelak 250 sari baino gehiago jaso ditu, baten bat nabarmentzearren, 1993ko Bakearen Nobel Saria. 2009ko azaroan, Nazio Batuen Batzar Orokorrak jakinarazi zuen Mandelaren urtebetetzea, uztailaren 18a, 'Mandelaren eguna' bezala izendatu zuela.

Gaztaroa

Thembu dinastiaren adar bateko kidea da Mandela, Hego Afrikako Lurmutur probintziako Transkeiar Lurraldean agintzen duena. Mvezo herrian jaio zen. Aitaren aldeko birraitona (1832an hila) Thembu herriaren erregea izan zen, edo titulu tradizionala erabiliz, bertako Inkosi Enkhulu. Erregearen semeetako bat, Mandela abizenekoa, Nelsonen aitona izan zen, eta hori du abizen-iturri. Dena den, ama Ixhiba klaneko kidea zuenez (edo "Esku ezkertiarren Etxea"), bere ondorengoek ezin izan zuten Thembu herriaren tronorako hautagai izan.

Mandelaren aita, Gadla Henry Mphakansyiswa, Mvezo herriko buruzagi izan zen. Hala ere, orduko aginte kolonialak kargutik kendu zuen eta Qunu-ra joan behar izan zuten bizitzera. Mandelaren aitak lau emazte izan zituen eta guztira hamahiru seme-alaba: bederatzi neska eta lau mutil. Nelson Mandela Nosekeni Fanny izeneko hirugarren emaztearen semea izan zen (hirugarren emaztea zen, errege familiaren ranking-sistema konplexu baten arabera).

Bere bigarren izena Rolihlahla-k "ardar bati tira egin" esan nahi du literalki, hau da, "bazter-nahasle".

Rolihlahla Mandela bere familiako lehen kidea izan zen eskolara joaten, eta Miss Mdingane andereñoak "Nelson" izen ingelesa jarri zion.

Mandelak bederatzi urte zituela, tuberkulosiak jota aita hil zitzaion, eta Jongintaba aitaordeak bere ardura hartu zuen. Thembu ohiturei jarraiki, hamasei urterekin egin zen adinez nagusi, eta Clarkeburyko institutura joan zen. Mandelak bertako ikasketak bi urteren buruan amaitu zituen, ohiko hiru urteak igaro beharrean.

Arte ikasketak hasi zituen Fort Hare-ko unibertsitatean, eta bertan ezagutu zuen Oliver Tambo. Tambo eta biak bizi osorako lagun egin ziren. Lehen urtearen amaieran unibertsitateko legediaren aurka hasi zen, zenbait boikotetan parte hartuz. Unibertsitatetik kanporatu zuten eta itzultzea galarazi, bertako legeak onartzen zituela adierazi ezean. Ondoren, kartzelan zen bitartean, zuzenbidea ikasi zuen Londresko Unibertsitatearen kanpo-programa bati esker.

Unibertsitatea utzi ostean, Jongintaba aitaordeak andregaia bilatu eta ezkontzan lotu zuen bikote gaztea, baina Mandela tratuarekin gustura ez eta uko egin zion ezkontzari. Johannesburgera joan zen bizitzera. Hasieran meategi bateko zaindari gisa topatu zuen lana, baina ez zuen han luze iraun. Mandela legelari batzuen bulegoan hasi zen ondoren, lagun baten laguntzari esker.

Bertan zela, falta zitzaizkion ikasketak amaitu zituen Hego Afrikako unibertsitatean.

Bizitza politikoa

Apartheidaren politika defendatzen zuen National Party (NP) alderdi ultraeskuindar arrazistak 1948an hauteskundeak irabazi ostean, Mandela era aktiboan hasi zen politikan parte hartzen. Garai hauetan Mandela eta bere lagun Oliver Tambok Mandela and Tambo izeneko abokatu kontsulta ireki zuten. Bertan prezio merkean edo dohainik ematen zioten lege-ordezkaritza beltz txiro askori.

Mahatma Gandhik Mandelaren pentsamoldean eragin nabarmena izan zuen, eta honen ondorioz, baita ondoren etorri diren Hegoafrikako apartheidaren aurkako aktibisten belaunaldi berriengan ere.

Hasiera batean indarkeriarik gabeko erresistentzian zentratu bazen ere, Mandela eta beste 150 pertsona saldukeriagatik leporatuta atxilotu zituzten 1956ko abenduaren 5ean. 1955-1961eko Saldukeriaren Epaiketan atxilotu guztiak absolbitu zituzten. 1952tik 1959ra, Afrikanista zenbaitek ANCren ekintzak eten zituzten zenbait herritan, NPk gidatutako erregimenaren aurka pauso gogorragoak eskatzeko. ANCren buru ziren Albert Luthuli, Oliver Tambo eta Walter Sisuluren ustez, Afrikanistak azkarregi joateaz gain, euren lidergoa dudan jartzen ari ziren. Ondorioz, ANCko liderrek euren posizioak indartu zituzten alderdi txiki zuri, koloredun eta indiar batzuekin aliantzak eginez, nolabait Afrikanistek baino babes zabalagoa zutela erakuste aldera.

1959an ANCk militanteen artean indar handia galdu zuen, Afrikanista gehienek, Ghanatik jasotako diru-laguntzei esker, Pan Africanist Congress (PAC) alderdi berria sortu zutenean, Robert Sobukwe eta Potlako Leballoren gidaritzapean.

Apartheidaren aurkako ekintzak

1961ean Mandela Umkhonto we Sizwe (laburduraz MK) ANCren beso armatuko buru egin zen (bera izan zen fundatzaileetako bat). Gobernua eta militarrak helburu zituzten sabotaiak egin zituzten, baita gerrilla guda baterako planak egin ere, sabotaiek ez bazuten apartheidaren gainbehera eta amaiera ekartzen. Mandelak nazioartean MKrentzat finantziazioa bilatu zuen, eta taldearentzako entrenamendu paramilitarra antolatu.

Wolfie Kadesh ANCko kide ohiak honela azaldu zuen Mandelak gidatutako bonba kanpaina: "1961eko abenduaren 16an hasi behar genuen apartheidaren leku sinbolikoak lehertzen, pasaporte ofizinak, epaitegiak eta antzeko lekuak... posta bulegoak eta... gobernu bulegoak. Baina inor zauritu gabe egin behar genituen ekintzak, inor hil gabe".

Mandelak borroka armatua azken erremedio gisa deskribatzen zuen. Apartheidaren aurka indarkeriarik gabeko ekintzak eginez urteak pasa ondoren, estatutik zetorren errepresioaren hazkundea ikusita, bide hartatik inolako aurrerapenik ez zitekeela lortu ikusi zuen.

1980ko hamarkadan MK apartheid erregimenaren aurka gerrilla gerran aritu zen, eta borroka honen ondorioz zibil ugari hil zen. Mandelak berak aitortu izan du, ANCk ere apartheidaren aurkako borrokan Giza Eskubideak urratu izan zituztela, eta gogor kritikatu zuen bere alderdiko zenbait kidek Egia eta Adiskidetza Komisioko agiritatik hori frogatzen zuten datuak ezkutatzen saiatu zirenean.

2008ko uztaila arte, Mandelak eta ANC alderdiko kideek debekatua izan dute Ameriketako Estatu Batuetara bidaiatzea (Nazio Batuen Manhattango bulego zentralera ez bazen), herrialded horrek Hego Afrikako apartheid garaietatik terroristatzat izan baititu.

Atxiloketa eta Rivoniako epaiketa

1962ko abuztuaren 5ean, 17 hilabetez sasian bizi ostean, Mandela atxilotu egin zuten eta Johannesburgeko Gotorlekuan kartzelaratu. Central Intelligence Agency (CIA) amerikarrak apartheidaren poliziari Mandelaren nondik norakoen berri eman ziolako burutu zen atxiloketa. Hiru egun geroago, bere aurkako epaiketan, 1961ean langileak grebara bultzatzeagatik eta herrialdetik ilegalki ateratzeagatik espetxeratuko zutela iragarri zion epaileak. 1962ko urriaren 25ean, Mandelari bost urteko atxiloaldia ezarri zioten. Bi urte beranduago, 1964ko ekainaren 11n, ANCko kide izateagatik zigor gogorragoa ezarri zioten.

Mandela kartzelan zen bitartean, 1963ko uztailaren 11n poliziak ANCko kide esanguratsu zenbait atxilotu zituen Liliesleaf Farm-en, Rivonian, Johannesburg iparraldean. Mandela ere Rivoniako Epaiketan epaitu zuten, eta Percy Yutar fiskal nagusiak heriotza zigorra ezarri zien sabotaiengatik (Mandelak onartu egin zituen) eta baita traiziotzat hartutako krimenengatik ere. Bigarren akusazio bat ere izan zen, non Hego Afrikaren kanpo inbasio bat bultzatzen ibili izana leporatu zieten akusatuei, baina Mandelak akusazio hori ukatu egin zuen.

Pretoriako Epaitegi Gorenean egindako epaiketan, ANCk taktika gisa biolentzia erabiltzea zergatik erabaki zuen azaldu zuen Mandelak.

ANCk Sharpevilleko Sarraskia arte, apartheidaren aurka beti bide baketsuak erabili izan zituela deskribatu zuen bere testigantzan. Hego Afrikako Errepublika ezartzeko erreferendumarekin batera gertatu zen sarraski hura, eta salbuespen egoera ezarri zuten ANCren ilegalizazioarekin batera. Mandelak azaldu zuen gertaera haiekin ulertu zuela aukera bakarra sabotaia ekintzen bidez aurre egitea zela, bestela egitea erabateko amore ematea izango zela. Mandelak azaldu zuen nola garatu zuten Unkhonto we Sizweren Manifestua 1961eko abenduaren 16an, azalduz NPk hartutako ekonomia politikak okerrak zirela eta herrialdera aberastasuna ekar zezaketen kanpo inbertsioak uxatzeko arrisku handia zegoela.

Deklarazioa hitz hauekin amaitu zuen:

«	Nire bizitzan zehar Afrikako jendearen borrokari lotua ibili naiz. Zurien dominazioaren aurka borrokatu dut, beltzen dominazioaren aurka borrokatu dudan bezala. Jendarte libre eta demokratiko baten ideala maitatu izan dut, non pertsona guztiak elkarrekin armonia onean eta aukera berdintasunean biziko diren. Ideal honen alde biziko naiz, eta noizbait erdiestea espero dut. Baina aldi berean, egoerak hala eskatzen badu, bere alde hiltzeko prestaturik nago.	»
—Nelson Mandela

Kartzeleratzea

Nelson Mandela Robben Uharteko kartzelan sartu zuten 27 urterekin eta bertan eman zituen hurrengo 18 urteak. Kartzelan zen bitartean, bere izen onak gora egin zuen eta berehala Hego Afrikako lider beltzik esanguratsuena bezala hartzen hasi ziren. Uhartean, bortxazko lanak egin behar zituen taldeko kide izan zen. Presoak azalaren koloreagatik banantzen zituzten eta preso beltzei jateko anoa txikiagoa ematen zietela esaten da. Preso politikoak gainontzeko preso arruntetatik bereizita edukitzen zituzten eta pribilegio gutxiago zituzten. Mandelak azaldu izan du, D taldeko preso gisa (mailarik baxueneko presoak), bisita bat eta gutun bat bidaltzeko aukera zuela sei hilabetean behin. Gutunak, iristen zirenean, batzuetan oso atzeratuak izaten ziren, edota kartzelako zentsoreak ia irakurtezin bihurtuak.

Kartzelan zen bitartean, korrespondentzia bidez Londresko Unibertsitatean Zuzenbidea ikasi zuen.

1981ean argitaratutako Inside BOSS memoria liburuan, Gordon Winter agente sekretuak deskribatzen du nola Mandela kartzelatik ateratzeko operazioan parte hartu zuen 1969an. Plana honako hau zen: Mandela kartzelatik atera, berriz atxilotu behar zutenean tiro egiteko. Britainiar Inteligentzia zerbitzuek baliogabetu zuten asmoa.

1982ko martxoan, Mandela Robben Irlatik Pollsmoor Gartzelara eraman zuten, ANCko buru ziren Walter Sisulu, Andrew Mlangeni, Ahmed Kathrada eta Raymodn Mhlabarekin batera. Espekulatu izan da mugimendu honen bidez Robben Uhartean zeuden gazte beltz aktibisten belaunaldi berrietan Mandelak zuen eragina gutxitu nahi zutela, kartzela "Mandela Unibertsitatea" izenarekin baitzen ezaguna. Ordea, Kobi Cetsee National Partyko ministroak dio mugimendua Hego Afrikako gobernuaren eta preso hauen arteko harreman diskretua ahalbidetzeko egin zutela.

1985eko otsailean, P.W. Botha presidenteak Mandelari baldintzapeko askatasuna eskaini zion, baldin eta honek borroka armatuari uko egiten bazion. Coetse eta beste ministro batzuek Botha abisatua zuten, Mandelak askatasun pertsonalaren truke sekula ez zuela bere erakundea borroka armatua uztera bultzatuko. Mandelak, hala, eskaintzari uko egin zion, eta horrela zioen Zindzi arrebaren bidez zabaldutako mezuan:

«	"Zer askatasun mota eskaini didate, herriaren erakundea oraindik debekatuta dagoenean? Gizon libreak soilik negozia dezake. Presoak ezin du itunik sinatu".	»
—Nelson Mandela

Mandela eta National Partyko gobernuaren arteko lehen harremanak 1985eko azaroan izan ziren, Kobie Coetsee Mandelarekin bildu zenean hau Cape Towngo Volks ospitalean prostatako operaziotik osatzen ari zela. Hurrengo lau urteetan bilkura ugari izan ziren, pixkana etorkizuneko harreman eta negoziaziorako baldintzak ezarriz, baina aurrerapen oso gutxi egin ziren.

1988an Mandela Victor Versterko Kartzelara eraman zuten eta han egon zen askatu zuten arte. Zenbait debeku kendu zituzten eta zenbait jende bera bisitatzera joan zitekeen, hala nola Harry Schwarz. Azken hau, Mandelak unibertsitate garaitik zuen laguna. Rivoniako Epaiketan ere epaitua izan zelarik, Mandelaren Washingtongo enbaxadore izan zen presidente garaian.

Free Nelson Mandela! lemapean, bertako eta nazioarteko presioak Mandela askatzera behartu zuen Hego Afrikako Gobernua. Egoera aldatu egin zen, 1989an Botharen ordez Frederik Willem de Klerk-ek presidente kargua hartu zuenean. 1990eko otsailean, De Klerkek Mandelaren askatasuna iragarri zuen.

Askatzea

1990eko otsailaren 2an, F.W. de Klerk presidenteak ANC eta apartheidaren aurkako beste erakundeen ilegalizazioa baliorik gabe utzi zuen, eta jakitera eman Mandela gutxi barru askatuko zutela. Mandela Victor Verstergo kartzelatik 1990eko otsailaren 11n askatu zuten. Gertakaria mundu osoko telebista kateek zuzenean eman zuten.

Askatu zuten egunean, Mandelak nazio osoari hitzaldi bat egin zion. Bakearekin eta herrialdeko gutxiengo zuriarekin adiskidetzeko zuen konpromisoa nabarmendu zuen, baina garbi utziz ANCren borroka armatua ez zela amaitu:

«	Borroka armatua baliatu izan dugu 1960an ANCren beso militarra (Umkhonto we Sizwe) sortu genuenetik, apartheidaren biolentziatik defenditzeko ekintza gisa. Borroka armatua eskatzen zuen egoerak bere horretan dirau. Ez dugu aurrera egin beste irtenbiderik. Noizbait negoziazio prozesu bat martxan jartzeko moduko testuingurua azkar lortzea litzateke nire nahia, non ez dugun gehiago borroka armatuaren beharrik izango.	»
—Nelson Mandela

Horretaz gain, esan zuen bere helburua beltzen komunitateari bakea ekartzea eta hauei hauteskundeetan parte hartzeko aukera ematea zela, bai nazio mailan baita maila lokalean ere.

Negoziazioak

Kartzelatik atera zenean, Mandela ANCren lidergora itzuli zen, eta 1990 eta 1994 bitartean, alderdia gidatu zuen alderdi ugarirekin egindako negoziazioetan. Negoziazio hauen ondorio izan ziren herrialdeko lehen hauteskunde multi-arrazialak.

1991an, ber-legalizatutako ANCk lehen konferentzia nazionala egin zuen Hego Afrikan, eta bertan, Mandela erakundeko lehendakari izendatu zuten.

1993an Bakearen Nobel Saria eman zioten Mandelari, F.W. de Klerkekin batera. Dena den, harremanak batzutan tentsio handikoak izaten ziren. Adibidez, 1991ean, elkarri adierazpenak egiten ari zirela, De Klerk "Erregimen ilegitimo eta minoritario" baten buru zela esan zuen Mandelak. Boipatong-eko Sarraskiaren ondoren harremanak hautsi zituzten, ANC mahaitik altxa zenean, honek De Klerken gobernuari hilketekin lotura izatea leporatu baitzion. 1992ko irailean atzera negoziazioei ekin zieten, biolentziaren gorakadak erakutsi zienean aurrera egiteko bide bakarra negoziazioa zela.

1993ko apirilean Chris Hani ANCko liderra hil zutenean, berriz beldurra nagusitu zen bortxakeria ez ote zen berriro indartuko. Mandelak nazioari hitz egin zion, eta hitzaldi presidentzialtzat hartua izan zen, nahiz eta oraindik presidentea ez izan:

«	Gaur, nire barren barrenetik, hegoafrikar bakoitzari zuzentzen natzaizue, beltz eta zuri. Era guztietako aurreiritzi eta gorrotoz betetako gizon zuri bat iritsi zen gure herrialdera, eta berak egindako akats hain larri baten ondorioz, gure herrialdea desastrean erortzeko zorian dago. Emakume zuri batek, afrikanerra jatorriz, bere burua arriskuan jarrita, hiltzaile hau justiziaren aurrera eraman du. Chris Haniren odol hotzeko hiltzaileak olatu kolpeak igorri ditu herrialdean eta mundu osoan zehar. Orain da unea hegoafrikar guztiok elkarrekin zutik jarri eta edonola, Chris Hanik bere bizitza eskaini diona suntsitzen utz ez diezaiegun. Gu denon askatasuna".	»
—Nelson Mandela

Hilketaren ostean kale istiluak izan ziren arren, negoziatzaileek azkar adostu zuten 1994ko apirilaren 27an hauteskunde demokratikoak izango zirela, Haniren hilketa eta urtebetera.

Presidentetza

1994ko apirilaren 27an egin ziren baldintza demokratikoak betetzen zituzten lehen hauteskunde ez-arrazistak Hego Afrikan. ANC alderdiak botuen %62ko babesarekin irabazi zuen, eta Mandela, ANCko lider gisa, 1994ko maiatzaren 10ean herrialdeko lehen presidente beltz izendatu zuten, NPko de Klerk eta Thabo Mbeki presidenteordeekin batera. Batasun Nazionaleko Gobernua osatu zuten.

1994ko maiatzetik 1999ko ekainera bitartean, zurien gutxiengoak agintzen zuen herrialde baten trantsizioa gidatu behar izan zuen, horregatik nazioarteko babes eta begirunea irabaziz. Berradiskidetze mailan pausoak ematen saiatu zen alor askotan. Esate baterako, kargua hartu eta urtebetera Hego Afrikan jokatu zen Munduko Errugbi Txapelketa. Bertan, Mandelak Hego Afrikako beltzak animatu zituen ordura arte gorrotatzen zuten herrialdeko errugbi selekzio nazionala babes zezaten (Springboks izenez ezagutzen da taldea). Hego Afrikako taldeak 15 eta 12 irabazi zion Zeelanda Berriari, eta Francois Pienaar kapitainari trofeoa eman zionean, Mandelak selekzioko kamiseta zeukan jantzita, bizkarrean Pienaar beraren 6 zenbakia jarria zuela.

Erretiroa

Mandela Hego Afrikan hautatzen zen presidenterik helduena izan zen 1994an, 75 urterekin agintera heldu zenean. Bigarren agintaldi bat ez egitea erabaki zuen eta Thabo Mbekik hartu zion lekukoa.

Erretretan sartu ostean, Mandela Giza Eskubideen alde lan egiten duten erakunde zenbaiten aholkulari lanetan ibili da. Bere babesa erakutsi izan dio Egin Pobreziaz Historia mugimenduari. Bere izena daraman kirol txapelketa bat jokatzen da urtero Hego Afrikan, gurasorik ez duten haurrentzat dirua lortzeko.

Kanpo loturak

Kartzelan

• (Ingelesez) Nelson Mandelari elkarrizketa kartzelan zenean 1961ean

Askatasunean

• (Ingelesez) Nelson Mandelari harrera Youtuben
• (Ingelesez) Nelson Mandelaren hitzaldia askatu zuten egunean Youtuben
• (Ingelesez) Nelson Mandela eta Fidel Castro Hego Afrikan
• (Ingelesez) Nelson Mandela tolerantziari buruz hizketan

• (Ingelesez) Nelson Mandela askatu zuteneko albistegia BBC-n
• (Ingelesez) Nelson Mandelaren hitzaldia presidentetza hartu zuenean (1994)

Bere bizitzari buruzkoak

• (Ingelesez) 'Nelson Mandela: Early life and The freedom struggle' bideoa argazkiekin
• (Ingelesez) 'Nelson Mandela, apartheidaren eragina' BBCren dokumentala (2005)

Ondorengoak

• (Ingelesez) 'Egin dezagun pobrezia historia' Mandelaren kanpaina G8-k pobreziaren aurka egin dezan
• 'Mandelaren ametsa xenofobiatan ito da Hegoafrikan' artikulua Argia astekarian (2008-06-08 -- 2140.zenb)
• (Ingelesez) Nelson Mandela Fundazioa

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Nelson Mandela