Bizkaia

Beste esanahi batzuen berri izateko, ikus: «Bizkaia (argipena)»

Bizkaia Bizkaiko Lurralde Historikoa
Bandera Armarria
Hiriburua	Bilbo
Herritarra	bizkaitar
Antolaketa Autonomia Erkidegoa Foru Probintzia	Espainia Euskal Autonomia Erkidegoa Bizkaia
Eremua	2.217 km²
Biztanleria	1.154.041
Dentsitatea	520,54 bizt/km²
Agintaria	Jose Luis Bilbao Eguren (EAJ)
Eserlekuak parlamentutan Eusko Legebiltzarra Espainiako Kongresua Espainiako Senatua	25 eserleku 9 eserleku 4 eserleku
www.bizkaia.net

Bizkaiaren mapa fisikoa

Guggenheim Bilbao Museoa

Bizkaia Euskal Herriko zazpi lurraldeetako bat da. Euskal Herriko mendebaldeko muturrean dago kokatua. Iparraldean Kantauri Itsasoa (Bizkaiko golkoa) du; hegoaldean Burgos eta Araba; mendebaldean, Kantabria eta Burgos, eta ekialdean Gipuzkoa. 2.217km²-ko azalera eta 1.154.041 biztanle ditu Bizkaiak. Euskal Herriko herrialderik populatuena da eta Bilbo Handiak osatzen du gaur egun dagoen konurbazio garrantzitsu bakarra. Administratiboki, Euskal Autonomia Erkidegoko foru lurraldea edo lurralde historikoa da.

Hiriburua Bilbo da.

Banaketa administratiboa

Bizkaiaren banaketa administratiboak, askotan ofiziala dena eta beste askotan ofiziosoa, historian zehar izandako gertaerei erantzuten dio, eta gaur egun ere banaketa asko gertakari hauei zor zaie.

Bizkaia udalerritan banatzen da eta udalerri bakoitzak kudeaketarako, legegintzarako eta lege horiek exekutatzeko eskumenak ditu. Era berean, hainbat udalerri batzen dituzten mankomunitateak daude, zerbitzu publikoen kudeaketarako. Horretaz gain, ofizialki dagoen banaketa bakarra Partidu Judizialena da. Zuzenbidearen ikuspuntutik Infantzoiak edo Lur Edegia bereizi behar dira forurik gabeko lurretatik.

Udalerri nagusiak

Ikus zerrenda: «Bizkaiko udalerrien zerrenda»

Bizkaia 112 udalerritan banatuta dago. Udalerri horietako hiriburuek izen ezberdinak hartzen dituzte, historian izandako bilakaeraren arabera: Elizateak, Kotzejuak, Hiribilduak, Lekuak, Auzoak edo Hiria. Bizkaiko hiri bakarra Urduña da.

Udalerririk handienak hauek ditu:

• Bilbo: 354.145 biztanle (2006).
• Barakaldo: 95.640.
• Getxo: 82.327.
• Portugalete: 49.118.
• Santurtzi: 47.320.
• Basauri: 44.052.
• Sestao: 30.350.
• Galdakao: 29.594.
• Leioa: 28.858.
• Durango: 27.040.
• Arrigorriaga: 12.399.

Lur Edegia

Bizkaiko Foru Zuzenbide Zibilaren arabera, Infantzoiak edo Lur Edegiak Bizkaiko Lurralde historikoko lurralde guztiak dira beste zuzenbide bat dutenak kenduta, hau da, hiriak eta hiribilduak.

Bizkaiko Lur Edegiak ere Laudio eta Aramaio dira, nahiz eta Araban egon.

Lur Edegian zeuden herriak elizateak ziren. Merindadetan antolatzen ziren eta Jaurerriaren legeen menpe zeuden, hau da Bizkaiko Foruaren menpe.

Hiriak eta Hiribilduak

Bizkaiko hiri eta hiribilduek ekonomia sistema ezberdina zuten. Bestelako forua zuten eta harresiak eraikitzeko eskumena ere bai. Hauek dira Bizkaian dauden hiri eta hiribilduak:

Bizkaiko hiriak eta hiribilduak (gorriz), eta Lur Edegiak (laranjaz) Oharra: Bilbon izan ezik, beste udalerri guztietan eraikita ez dauden lurrak ere Lur Edegiak dira

Balmasedako hiribildua Bermeoko hiribildua Durangoko hiribildua Ermuako hiribildua Gernika-Lumoko hiribildua Lanestosako hiribildua Lekeitioko hiribildua Markina-Xemeingo hiribildua Ondarroako hiribildua Otxandioko hiribildua Plentziako hiribildua Portugaleteko hiribildua Urduñako hiria Bilboko udalerria.

Legearen arabera, Bizkaiko forurik gabeko herriak bakarrik izango dira eraikitako mugen barnean sartzen direnak edo urbanizatuak dauden lurrak. Hiribildua hazten bada lur berri horiek foru propioa izaten jarraituko dute. Bilbon, ordea, udalerriaren hedadura osoa da lur ez aforatua.

Mungia, Larrabetzu eta Errigoiti ere izan ziren hiribilduak, baina herritarrek eskatuta, forura itzuli ziren.

Hiribildu batetik elizate bat bereizten bada antzinako forua berreskura dezake. Ajangizek 1991n eta Arratzuk 1992an prozesu hori egin zuten, Gernikatik banandu baitziren.

Banaketa historikoa

«	"Gernika Munduko Herririk zoriontsuena da. Aretx baten gerizpean biltzen dan baserritarren batzarrak erabagiten dau arazoez, eta beti hartzen dabez erabagirik zuzenenak."	»
—Jean-Jaques Rousseau

Fitxategi:Biscay formation.gif Bizkaiaren osaketa historikoa ██ Jatorrizko eskualdeak ██ XVII. mendean batuak ██ Geroago batuak ██ Urduña ██ Puntuak: XIII. mendearen aurretik batutako hiriak ██ XIII. mendearen ondoren batutako hiriak

Jatorrizko eskualdeak: Uribe 1 Busturia 2 Markina 3 Bedia 4 Zornotza 5 Arratia 6 Geroago batu zirenak Durango 7 Enkarterriak 8a eta 8b Orozko 9 Hainbat hiri enkartatu (puntu berdeak eta urdinak) Urduña hiria.

Deiadar-mendiak

Bizkaiko antzinako banaketa administratiboan garrantzi berezia zuten Deiadar-mendiek. Hauetan deiadar egiten zen Batzar Nagusietara joateko eta sua pizten zen tontorrean. Mendiak Kolitza, Oiz, Ganekogorta, Sollube eta Gorbeia ziren.

Gaur egungo banaketa

Ikus zerrenda: «Bizkaiko eskualdeen zerrenda»

██ Bilbo Handia ██ Mungialdea ██ Busturialdea ██ Durangaldea ██ Lea-Artibai ██ Arratia eta Nerbioi ibarra ██ Enkarterriak

Arratia Bilbo Handia Bilbo Ezkerraldea Hego Uribe Txorierri Uribe-Kosta Meatzaldea Busturialdea Durangaldea Enkarterriak Lea-Artibai Mungialdea Nerbioi ibarra

Partidu judizialak

Bizkaiko Partidu Judizialak eta bere eraginguneak

Durango Barakaldo Gernika-Lumo Bilbao Balmaseda Getxo

Historia

Sakontzeko, irakurri: «Bizkaiko historia»

Bizkaiko historia paleolitikoan hasi zen, hainbat kobazulotan aurkitu ziren margoek adierazten duten bezala. Erromatarrek eragin eskasa izan zuten lurraldean eta hori dela eta euskarak bizirik dirau gaurdaino.

Bizkaia bera Erdi Aroan eratu zen, eta 1200. urtean Gaztelak konkistatu zuen arte nafarra izan zen. Nafarroako lehen errege-leinu xemenotarren lurraldea izan zen^{[erreferentzia behar]}.

Aro Modernoan gune komertziala eta industriala bilakatu zen, batez ere Bilboko Portuazela, Gaztelako portua bilakatu baitzen. XIX eta XX. mendeetan burdinak eta feudalismo ezak industrializazio azkarra garatzea erraztu zuten.

Antzinaroa

Gizakien lehenengo aztarnak Bizkaian (Neanderthalak) garai honetan gertatu ziren. Musteriar tresnak aurkitu ziren Benta Laperran, Kurtzian eta Muruan. Geroago, Santimamiñen Chatelperroniar kultura sortu zen. Hori Homo sapiensei edo Neanderthalei egotzi zaie.

H. sapiensekin zuzenki loturiko aztarnategi garrantzitsuenak hauek dira:

• Auriñaziarra: Benta Laperra, Kurtzia eta Lumentxa.
• Gravetiarra: Santimamiñe, Bolinkoba eta Atxurra
• Solutriarra: Santimamiñe eta Bolinkoba
• Magdaleniarra: Santimamiñe eta Lumentxa.

Paleolitoko artea ere sortu zen. Benta Laperran bisonteak eta hartzak irudikatuta daude. Arenatzan eta Santimaminen ere hainbat animalia daude: lehenengoan gizakiak, batez ere emakumeak, ikusten dira eta bigarrenean bisontea, zaldiak, ahuntzak...

Neolitikoaren lehenengo aztarnak K. a. 4. milurtekoak dira Euskal Herrian, baina aldaketek beste milurteko bat behar izan zuten guztiz gauzatzeko. K. a. 3. milurtekoan abeltzaintza eta nekazaritza sortu ziren. Hala ere, Bizkaian ez zen izan aldaketa handirik eta Kobeaga, Santimamine eta Arenatzan aurkitu ziren abeltzaintzaren lehenengo aztarnak: ardiak eta ahuntzak.

Buztingintza sortu zen, dekorazio gabekoa, Beaker kultura azaldu zen arte. Bizkai osoan hedatu zen biztanleria, gune irekietan kanpamentuak ezarri zituena, nahiz eta kobazuloak ere erabiltzen jarraitu zuten.

Klasizismoa, Erromatarren garaia

Fitxategi:Forua.jpg

Foruako aztarnategi arkeologikoa

Erromatar geografoek hainbat datu eman zituzten antzinako bizkaitarren inguruan. Euren esanetan bi euskal tribu zeuden gaur egungo Bizkaian: Karistioak eta Autrigoiak. Karistioak Bizkaiaren erdigunean bizi ziren, Bilbotik ekialdera, Arabako iparraldean eta Deba ibarrean. Autrigoiak, berriz, Bizkaia eta Arabako mendebaldean bizi ziren, Kantabria, Errioxa eta Burgosen ere bai. Toponimia aztertuta uste da euskaraz hitz egiten zutela. [1].Beraz, badirudi Bizkaieraren muga Karistioen eremuan zegoela.

Ez dago inongo berririk euskaldunek erromatarrekiko erresistentzia izango zutela esaten duenik, feudalizazioaren garaian izan ezik. Flaviobriga eta Portus Amanus nonbait egongo ziren Bizkaian, baina ez dira orain arte inon aurkitu. Foruan, berriz, Gernikatik gertu, erromatar presentzia argia aurkitu da [2].

Erromatarren garaiko azken garaian, feudalizazioa gertatu zen, eta, badirudi erresistentzia izan zela aldaketa horrekiko, matxinada batzuk tartean.

Erdi Aroa

Bizkaia Nafarroako Erresumaren barruan 1030. urtean.

Erdi Aroaren hasieran Bizkaiko historia ezin da Euskal Herriko historiatik banandu. Bisigodo eta Frankoak behin baino gehiagotan saiatu ziren konkistatzen baina ez zuten lortu eta de facto lur independentea izan zen. Garai honetako hainbat agintarik domuit vascones jartzen zuten euren txanponetan, nahiz eta egia ez zen.

905. urtean Leongo kronikalariek Iruñeko Erresuma mendebaldera hedatu zela diote, gaur egungo Euskal Autonomia Erkidegoko lurrak, Errioxa eta Aragoiko lurrak hartuz. Nafarroako Erresumaren barnean egon zen urte luzetan Bizkaia.

Gaztelako Erresumarekin egoniko gatazkak handiak izan ziren XI. eta XI. mendeetan. Gaztelarrak Errioxako lurjabe handiek lagunduta erreboltak egin zituzten, Gaztelako feudalismoak euren interesak babesten zituelako. Gaztelaren aldekoek Haron zuten euren zentroa, Haroko jaunek lortu baitzuten sortu berri zen Bizkaiaren agintea. Bizkaia honek hasiera batean Uribe, Busturia, Markina, Zornotza eta Arratiako eskualdeak hartzen zituen, eta Urduñako hiria ere. Ustez 1043. urtean Iñigo Lopezek lortu zuen lehenengo Bizkaiko Jauna titulua. Hala ere Bizkaia azkar izan zen Nafarroarekin berbatua eta 1199-1200era arte Bizkaiko Jaunek ezin izan zuten euren titulua egonkortu.

Herentziaz Iñigo Lopezen hurrengoek jaso zuten titulua eta 1370an Gaztelako Juan infanteak lortu zuen eta beraz Gaztelako erregeek jaso zuten titulua zuzenean. Horrela Karlos I.ak Espainiako erregearen titulura gehitu zuen, beti ere foruak zin egiten bazituen. Foru horietan esan behar zuena zen subirautza bizkaitarrengan zetzala eta beraz Jaunaren kontra erabakiak hartu zitzaketela.

Jaunek Gernikako Arbolaren azpian zin egin behar zituzten foruak bertan egiten zelarik Batzar Nagusia.

Aro Modernoa

Aro Modernoan komertzioak garrantzi itzela hartu zuen, batez ere Bilboko Portua zela eta, 1511an Espainiak eskumena eman baitzion merkataritzarako. Bilbo Gaztelako portu garrantzitsuena izan zen, bertatik garraiatzen zelarik artilea Flandriara.

Historia Garaikidea

Tomas Zumalakarregi buruzagi karlista

Bizkaiko kostaldeko herriek itsasontzi nahi zituzten, gehienak arrantzara eta merkataritzara dedikatuak. Lapurdi eta Gipuzkoako beste herri batzuekin batera Bizkaiko Golkoan baleen desagertzearen erantzuleak izan ziren. Era berean Ternuan egon ziren lehen Europar asentamenduak sortu zirela uste da. Ingalaterrarekin hainbat tratu ere egin zituzten.

Napoleonen gerren ostean euskal probintziek euren forua galtzeko arriskua ikusi zuten Espainiar Gorteen tendentzia liberala zela eta. Honek Gerra Karlistak sortu zituen, non Bizkaiak karlistak babestu zituen. Herri batzuek, batez ere Bilbok, Madrilekin bat egin zuten. Gerraren bukaeran Bizkaiak zuen autonomia murriztu zen.

1850eko hamarkadan burdin meatze handiak aurkitu zituzten Bizkaian. Honek kanpoko dirua ekarri zuen, batez ere Frantzia eta Ingalaterratik. Industrializazioan Ibarra, Txabarri eta Lezama-Legizamon burges familiak agertu ziren. Altos Hornos de Vizcaya, Iberdrola eta Banco Bilbao Vizcaya Argentariaren parte diren Banco Bilbao eta Banco Vizcaya sortu ziren.

XX. mendea

Bigarren Espainiar Errepublika, Euzko Alderdi Jeltzaleak agindu zuen herrialdean. Espainiar Gerra Zibila hasi zenean Bizkaiak Errepublikaren alde egin zuen eta Francisco Francoren aurka. Gerra hasi ondoren lehenengo autonomia estatutua onartu zen Euskal Autonomia Erkidegoan baina Bizkaiko herri batzuetan baino ezin izan martxan jarri. Nafarroatik faxista eta erreketeek aurrera zihoazela Burdinezko Eraztuna eraiki zen Bilboren inguruetan. Jose Goikoetxeak eraiki zuen, baina faxistei harresiak zituen akatsak esan eta beraz azkar konkistatu zuten Bilbo. 1937an Gernikaren bonbardaketa egin zuten Hitlerren hegazkinek eta aste batzuk lehenago Durango eta Otxandion berdina egin zuten. Momentu horretan Eusko Gudarostea Santoñara joan eta Mussoliniren Italiaren aurrean errendizioa aurkeztu zuten.

Francoren diktaduran Bizkaia eta Gipuzkoa herrialde traidore izendatu zituzten eta edozein autonomia mota ukatu zitzaien.

1975n Francoren heriotzaren ondoren 1978ko Espainiar Konstituzioak foruak onartu eta 1979an Gernikako Estatutua onartu zen hiru herrialderentzat. Ondoren egoniko hauteskunde guztietan Bizkaian Euzko Alderdi Jeltzaleak irabazi zuen.

Geografia

Kostaldea

Sakontzeko, irakurri: «Bizkaiko kostaldea»

Kostaldea Plentzian. Inguruak oso labartsuak dira, baina Butroek laugune bat sortzen du Plentzia eta Gorliz artean

Bizkaiko kostaldea malkartsua da, baina orokorrean hondartza handiak daude. Gainera bi itsas-adar daude bertan: Nerbioiko itsasadarra eta Urdaibai.

Bizkaiko kostaldean bost zonalde nagusi egin ditzakegu errazago aztertzeko. Lehenengoa Muskizetik Abrara doa. Bigarrena Abratik Plentziara. Hirugarrena hortik Urdaibaira. Laugarrena Urdaibai bera litzateke eta bosgarrena Urdaibaitik Ondarroara. Gune hauetariko bakoitzak bere ezaugarriak ditu, nahiz eta orokorrean nahiko antzekoak izan.

Bizkaiko kostan Euskal Herrian iparraldeenen dagoen lekuetako bat dago, Matxitxako lurmuturra. Gainera hainbat irla daude, Billano, Izaro edo Aketxe bezala.

Kostako puntu batzuetan itsasoak hegi handiekin topo egiten du, adibidez, Ogoño lurmuturran, 200 metro baino gehiago dituena.

Uharteak

• Billano (Gorliz)
• Aketxe (Bermeo)
• Gaztelugatxe (Bermeo)
• Txatxarramendi (Sukarrieta)
• Izaro (Bermeo)
• Garraitz (Lekeitio)

Hondartzak

Ikus zerrenda: «Bizkaiko hondartzen zerrenda»

Bizkaian hondartza ugari eta luzeak daude. Ezagunenak Urdaibaiko Laida eta Laga, Sopelako Barinatxe eta Atxabiribil-Arrietara, Plentziako hondartza, eta Ispasterreko Ogeia eta Mendexako Karraspio dira.

Mendiak

Sakontzeko, irakurri: «Bizkaiko mendien zerrenda»

Bizkaia menditsua da eta kostaldean ere garaiera erlatiboki handiko mendiak ditu. Mendi guztiak Euskal mendilerroen parteak dira. Honela Oizeko mendilerroa, Gorbeiako mendilerroa edo Anbotoko mendilerroa aipa ditzakegu mendilerro garrantzitsu bezala.

Mendi gehienak kareharrizkoak dira eta Jurasiko-Kretazeo aldian sortu ziren. Besteak Eozenoan sortu ziren orogeniarekin batera.

Bizkaiko punturik altuena Gorbeia da, Arabarekin batera duen mugan.

Ibaiak

• Ikus zerrenda: «Bizkaiko ibaien zerrenda»

Bizkaiko ibaiak motzak dira eta urte osoan zehar ura dute. Nerbioi-Ibaizabal arroak hartzen du ur gehien baina badira garrantzia duten beste ibai batzuk, Lea, Oka edo Butroe bezala.

Gutxitan egoten dira uholdeak, nahiz eta 1983an, adibidez, uholde handiak egon Bilbon. (Ikus, 1983ko uholdeak).

Klima

Bizkaiko klima klima ozeanikoa da, tenperatura ertainekin eta urte osoan zeharreko euriarekin. Barnealdea hotzagoa da eta Otxandio edo Urduñan, adibidez, klima kontinentalerako trantsizioa ematen da. Elurra gehiagotan egiten du mendietan.

Foehn efektuak askotan eragiten du Hego Haizea dagoenean, batez ere Bilbon.

Bilboko kasua aztertuta bertan 1.200 mm erortzen dira urtero eta batazbesteko tenperaturak Urtarrileko 9°Ctik 20 °Cra joan daitezke.

Tenperatura 1971tik 2000ra Bilbon
		Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Guztira
	Maximoa	13	14	16	17	19	22	25	24	21	21	17	14	18.6
	Minimoa	6	6	7	8	11	14	16	16	14	12	9	7	10.5
	Bataz-beste	9	11	11	12	16	18	21	21	19	16	13	11	14.5
	Euria (mm)	126	97	94	124	90	64	62	82	74	121	141	116	1191

Beste bi puntu hartuta klimaren extremoak ikusiko genituzke. Horretarako klima hotza eta euritsua duen Otxandio eta klima epelagoa eta haizetsuagoa duen Galea Lurmuturra hartuko genituzke:

Otxandioko batazbesteko tenperaturak eta tenperatura maximo eta minimoen batazbestekoa adierazten duen grafika. Ikus tenperatura tartea -5etik 30era dela eta minimoa eta maximoaren artean diferentzia handia dagoela.

Punta Galean tenperaturak suabeagoak dira eta haize ufada handiak daude, batez ere negu partean. Ikus batazbesteko tenperaturak ez dirala normalki 0tik behera ez 25etik gora joaten eta diferentziak txikiak direla.

Bi grafika hauek 2005eko datuekin egin dira. Urte horretan negu hotza egon zen eta Otxandion otsaileko 28 egunetatik 21etan izoztea egon zen.

Politika

Sakontzeko, irakurri: «Bizkaiko politika»

Bizkaian Euzko Alderdi Jeltzalea eta PSOEren jaio zirenez, bi mugimendu politikook historia handia dute bertan.

Gaur egun EAJ da alderdi hegemonikoa. Ia-ia udalerri guztietan irabazten du eta Bizkaiko Foru Aldundiaz gain, gorteetan dauden eserlekuen gehiengoa ere eskuratzen du.

Bizkaiko Batzar Nagusiak

Bizkaiko Hauteskunde Barrutiak

Bizkako Batzar Nagusietarako hauteskundeak 4 barrutitan egiten dira: Bilbo Enkarterriak Busturia-Uribe Durango-Arratia

Eusko Legebiltzarra

2009ko Eusko Legebiltzarrerako hauteskundeak Bizkaian
Alderdia	Eserlekuak	Ehunekoa	Bozka kopurua
EAJ	12	41,53	241.732
PSE-EE	8	30,56	177.875
PP	4	14,06	81.837
Aralar	1	4,23	24.619
EB-B	0	3,45	20.080
EA	0	2,93	17.033
UPyD	0	1,88	10.916
Besteak	0	1,38	8.015
Baliogabeko botoak			43.971

Demografia

Sakontzeko, irakurri: «Bizkaiko demografia»

2009an 1.152.658 biztanle zituen Bizkaiak. Dentsitatea 519,90 biz/km²ekoa da. Bi datu hauekin Euskal Herriko herrialderik populatuena da. Espainiako probintzien artean dentsitate altuena duen 3.a da eta populazioari dagokionez 9.a.

Biztanleria

Bizkaiko eboluzio demografikoa
	1857	1900	1910	1920	1930	1940	1950
Populazioa	160.579	311.361	349.923	409.550	485.205	511.135	569.188
	1960	1970	1981	1991	1996	2001	2005
Populazioa	754.383	1.043.310	1.181.401	1.156.245	1.140.026	1.132.616	1.136.181

Biztanleriaren eboluzioa sexuaren arabera banatzen badugu honakoak dira datuak:

Sexuaren araberako banaketa
	1981	1986	1991	1996	2001
Gizonezkoak	587.521	580.013	565.546	555.101	545.395
Emakumezkoak	601.757	599.137	589.560	584.925	577.242
Iturria: Eustat

Eskualdeen arabera banaketa eginez gero, populazioaren gehiengoa Bilbo Handian bizi dela ikusten dugu. Hala ere, populazioa bertan asko murriztu da 1981etik 2001erako tartean. Mungialdean, berriz, igo egin da.

Eskualdearen araberako banaketa
	Arratia-Nerbioi	Bilbo Handia	Durangaldea	Enkarterriak	Busturialdea	Lea-Artibai	Mungialdea
1981	22.291	936.848	90.912	31.317	46.234	28.132	33.544
1986	21.843	926.949	91.812	30.702	46.077	28.396	33.371
1991	21.275	905.468	90.660	29.680	45.240	27.301	35.482
1996	21.128	887.977	90.232	29.791	44.402	26.683	39.813
2001	21.262	865.799	90.495	29.663	44.110	26.095	45.213
Iturria: Eustat

Jaiotzak eta heriotzak

Hurrengo grafikatan ikusten denez azkeneko hamar urteetatik guztietan heriotza gehiago egon dira jaiotzak baino. Bakarrik 2007ean jaio dira emakumezko gehiago hil direnak baino. Datu hauek argi uzten dute populazioaren jaitsiera natural bat dagoela. (Iturria: Eustat)

Jaiotzak sexuaren eta urtearen arabera
	1996	1997	1998	1999	2000	2001	2002	2003	2004	2005
Bizirik jaioak guztira	8.148	8.333	8.216	8.599	8.818	9.040	9.372	9.806	9.996	10.122
Gizonezkoak	4.133	4.287	4.319	4.443	4.553	4.722	4.783	5.077	5.159	5.170
Emakumezkoak	4.015	4.046	3.897	4.156	4.265	4.318	4.589	4.729	4.837	4.952

Heriotzak sexuaren eta urtearen arabera
	1996	1997	1998	1999	2000	2001	2002	2003	2004
Guztira	10.012	9.764	10.071	10.110	10.214	10.008	10.430	10.684	10.388
Gizonezkoak	5.457	5.275	5.328	5.392	5.469	5.351	5.524	5.584	5.483
Emakumezkoak	4.555	4.489	4.743	4.718	4.745	4.657	4.906	5.100	4.905

Migrazioak

Migrazioei dagokionez bi tendentzia nagusi eman izan dira azkeneko urteetan. Hasiera batean 1980ko hamarkadako industria krisiaren ondorioz aurreko hamarkadetan etorritako hainbat langile berirro ere euren jaioterrietara itzuli ziren, saldo negatiboa emanez. Baina 2000 urtetik aurrera tendentzia hori alderaztu eta saldoa positiboa da. Ez dago ezberdintasun handirik migrazioetan gizon eta emakueen artean.

Migrazio mugimenduak
		1991	1992	1993	1994	1995	1996	1997	1998	1999	2000	2001	2002	2003	2004
Guztira		-2.700	-3.809	-3.342	-4.131	-3.988	-3.128	-2.327	-2.257	-1.705	828	3.184	3.425	4.020	5.280
Euskal Herritik kanpora/kanpotik		-2.352	-3.207	-2.733	-3.750	-3.637	-3.136	-1.949	-2.184	-1.624	804	3.276	3.162	3.617	5.168
Espainiar estatutik kanpokoak		447	231	230	275	399	67	612	1.061	1.533	3.993	5.933	6.012	6.947	8.108
Horietatik	Europatik	145	45	80	76	108	-3	149	249	305	485	652	969	1483	2046
	Afrikatik	28	91	47	61	66	4	163	193	287	664	910	968	1.259	1.281
	Hego Amerikatik	1	52	32	50	87	27	99	359	632	2.356	3.844	3.569	3.567	4.049
	Ipar Amerikatik	4	4	15	14	16	4	31	51	47	100	85	97	107	83
	Ertamerika eta Karibetik	0	31	30	35	61	16	86	90	130	187	164	163	199	169
	Asiatik	3	7	27	39	60	19	84	116	127	195	268	245	328	471
	Ozeaniatik	0	1	-1	0	0	0	-1	4	5	7	10	1	3	9
Iturria: Eustat

Herrigunerik populatuenak

Sakontzeko, irakurri: «Bizkaiko udalerriak populazioaren arabera ordenatuak»

Bizkaiko 10 udalerri nagusiak hauek dira:

Udalerria	Populazioa
Bilbo	349.972
Barakaldo	94.478
Getxo	82.285
Portugalete	51.066
Santurtzi	47.173
Basauri	45.085
Sestao	31.773
Galdakao	29.544
Leioa	28.381
Durango	25.003
2001eko zentsuko datuak

Populaziorik txikiena duen herria Arakaldo da, 95 biztanle.

Garraiobideak

Errepidez

Errepide Nagusiak

Bizkaiak dituen errepide nagusiak beste hiriekin konektatzen dutelako A-8 eta A68 autobideak dira. Lehenengoak Donostia eta Kantabriarekin batzen du, Ermua, Durango, Zornotza, Bilbo, Ezkerraldea eta Meatzaldeatik igaro ondoren.

Bigarrenak Bilbo eta Gasteiz, Logroño eta Zaragoza lotzen ditu. Gainera hau N1 errepidearekin batzen denean Madrila joateko bidea ere bada.

Horretaz gain badira trafiko handia jasatzen duten errepideak, Txorierriko korridorea edo Avanzada moduan. Ezkerraldea eta Uribe Kosta lotzeko eraiki zen Arrontegi Zubiak garrantzi handia du garraioari dagokionez.

Bigarren mailako errepideek gainontzeko herriak lotzen dituzte, askotan autopista hauetariko batekin, nahiz eta eurekiko paralelo beste doako errepide bat joan ohi den. Horrela Mungiarantz edo Gernikarantz dauden errepideek pisua handia hartzen dute.

Azkenik, eta autopista egonda ere, Elorriotik Arrasatera doan portuak garrantzi handia du. Barazar eta Urkiola portuek geroz eta erabilera murritzagoa dute, nahiz eta trafikoa mantendu.

Bizkaibus

Sakontzeko, irakurri: «Bizkaibus»

Autobusa Galdakaon

Bizkaibus Bizkaiko autobus zerbitzua eskaintzen duen elkartea da. Autobus zerbitzua eskaintzen zuten enpresa ezberdinak batu egin ziren Bizkaiko Garraio Partzuergoaren barnean. Batu ziren enpresak, EuskoTren, Adnor, Compañia de Autobuses Vascongados, eta PESA izan ziren besteak beste. Gaur egun 108 linea ezberdin daude, batzuk uda garaikoak baino ez diren arren, adibidez, hondartzetako zerbitzua eskaintzen dituzten lineak.

Autobus konpainiak

Bizkaitik orokorrean eta bereziki Bilbotik konpainia ugarik egiten dituzte bidaiak. Euskal Herriko gainontzeko hiriburuekin batzen dituztenak hauexek dira:

• Gasteizera
  • Bilbotik - La Union
  • Durangotik - Continental Auto
• Iruñeara - La Burundesa - La Union.
• Donostiara - Pesa eta Alsa
• Hendaiara - Alsa
• Arrasate, Bergara... - Pesa

Euskal Herritik kanpora ere Bilbotik egin daitezke hainbat bidaia, Bartzelona, Madril, Kantabria, Zaragoza, Andaluzia, Mediterraneoko hainbat lekutara. Era berean ere atzerrira egin daitezke errepidezko bidaiak.

Trenak

Renfe Barakaldon

Aldirietako zerbitzua hiru konpainiek eskaintzen dute. Batetik Espainiako estatuaren menpe dauden FEVE eta Renfe enpresen bitartez. Eta bestetik Eusko Jaurlaritzaren menpe dagoen EuskoTrenen bitartez. Renfe Aldiriakek, hiru linea dauzka, Bilbao-Urduña, Bilbao-Santurtzi eta Bilbao-Muskiz. FEVEk linea bakarra dauka, Bilbo eta Balmaseda batzen dituena.

EuskoTrenek ere hiru linea dauzka, Bilbao-Lezama, Bilbao-Ermua eta Bilbao-Bermeo. Horrez gain, eraikiko den metroaren hirugarren linea, EuskoTrenek kudeatua izango da.

Euskotreneko hiru lineetako bidaiari kopurua 2005ean:

• Euskotren Durangaldea 2.653.621
• Euskotren Urdaibai 2.288.212
• Euskotren Txorierri 2.202.550

Bilboko Metroa

Sakontzeko, irakurri: «Bilboko metroa»

1995. urtean Bilboko metroa inauguratu zen. Gaur egun metroak bi linea ditu, Bilbo Handiko ezkerralde eta eskuinaldetik bidaiariak garraiatuz. 2005. urtean 78 milioi bidaiari eraman ditu metroak.

Metroa zabaltzeko lanek aurrera darraite. Ezkerraldetik doan bigarren linea Portugalete eta Santurtzira zabaltzeko obretan ari dira momentu hontan. Kabiezeseko auzora 2008.an ailegatzea aurrikusten da. Eta 2010erako Basaurira.

Horrez gain, Bilboko ekialdeko auzoak hirigunearekin batuko dituen "Hirugarren linea" proiektua martxan da. Lanak 2007an hastea aurrikusten da.

Garraio urbanoa

Bilbobus

Sakontzeko, irakurri: «Bilbobus»

Bilboko hiriak 30 autobus linea ezberdin ditu, auzo desberdinak batzen dituztenak, Bilbobus deritzon zerbitzuaren bitartez. Horrez gain, 2003an Gautxori zerbitzua ezarri zen, ostiral eta larunbatetan metrorik ez duten auzoek garraio aukera bat izateko.

Sopelbus

Sopelbus Sopelako udalerrian autobus zerbitzua eskaintzen duen enpresa publikoa da. Sopelako herria, Bilboko metroaren geltokia eta hondartza batzen ditu. Autobusa uda garaian ibiltzen da ekainaren 15etik irailaren 15era.

Etxebarri Bus

Etxebarri Bus Etxebarriko udalerrian autobus zerbitzua eskaintzen duen enpresa publikoa da. Herrian Bilboko metroaren geltoki berria jarri ondoren ezarri zen autobus zerbitzua, eta metrotik urruti dauden auzoak eta metroaren geltokia batzen ditu. Lineak egunero 1.000 pertsonek erabiltzen dute.

Bilboko tranbia

Sakontzeko, irakurri: «Bilboko tranbia»

EuskoTran Abandoibarran

Tranbia betidanik izan da Bilboko parte. XIX. mendean ezarri zen, munduko beste hiri askotan bezala. Hamarkadak pasatu ahala ordea, bere erabilera gutxituz joan zen, eta azkenik XX. mendearen erdialdera kendu egin zen zerbitzua. 2002. urtean berreskuratu egin zen zerbitzua.

Funikularrak

Sakontzeko, irakurri: «Artxandako funikularra»

Bizkaian hiru funikular daude. Zaharrenak bi dira: Bilbotik Artxandara igotzeko eta bestea Arboledara igotzeko. 2005ean Getxon Ereaga hondartza igo eta jaisteko beste bat eraiki zuten, igogailu formatukoa.

Euskara

Sakontzeko, irakurri: «Bizkaiera»

Bizkaian bizkaiera hitz egiten da, euskararen euskalki bat. Nahiko heterogeneoa den arren ezaugarri komun batzuk ditu:

Fonologia (ahoskera)

• U>I: Uria>hiria, UrUne>irina, Urten>irten.
• E>A: Eurrera>aurrera, aitE>aita.
• A>E: bArri>berri, andrA>andre, Alkarte>elkarte.
• G>K: erabaGia>erabakia, jaGi>jaiki.
• TX>ITZ: areTX<haritz, aTX>haitz, gaTXa> gaitza.
• X>IZ: aXe>haize, goXean>goizean, eleXa>eleiza.
• P>B: Parkatu>barkatu, Pakea>bakea.
• G>H: uGarte>uharte, zuGatx>zuhaitz.

Bestalde:

• -A+A=-EA /-IA/ -IE/ -I/ -E (zonaldearen arabera): arreba + a= arrebEA/ arrebIA/ arrebIE/ arrebI/ arrebE.
• Z = S (hiztun batzuk): zazpi=SaSpi, zapatua=Sapatua.
• TS=TZ: arratsalde>arraTZalde, deutsat=deuTZat.
• IT=ITX/ITT (zonaldearen arabera) : aitite= aiTXiTXe/aiTTiTTe, beitu(begiratu) : beiTXu/beiTTu

Morfologia

• NOGAZ>Norekin: lagunaGAZ>lagunarekin. Pluralean: lagunaKAZ>lagunekin Sartaldean, lagunEKIN=lagunekin Sortaldean.
• NORANTZA/NORU(N)TZ>Norantz: etxeRANTZA (Sartaldean)/etxeRU(N)TZ >etxerantz.
• -TEN>-TERA: izeko ikusTEN noia >izeba ikustera noa.
• -RIK>-Z: mendiRIK mendi >mendiz mendi.
• ZEOZER, NONOR, NONOZ... >ZERBAIT, NORBAIT, NOIZBAIT...
• NEU, NEURE, ZEU, ZEURE,... >NI, NIRE, ZU, ZURE,...
• -INOA>IOA: erlazINOA >erlazioa, konfesINOA >konfesioa.
• EGOAN, ebilen, ekien,... > zegoen, zebilen, zekien.

Kultura

Bizkaiko idazleak

Ikus zerrenda: «Bizkaiko idazleen zerrenda»

Bizkaiko idazleen artean euskal literaturarentzat garrantzitsuak izan ziren eta diren hainbat aurkitzen ditugu. Klasikoen artean Mogel eta Lauaxeta edo Kirikiño daude eta geroago influentzia handia izan duten Gabriel Aresti edo Andolin Eguzkitza. Gaur egun produkzio handia duten Joseba Sarrionandia, Edorta Jimenez edo Unai Elorriaga idazleak bizkaitarrak dira.

Gazteleraz idatzi zutenen artean Miguel de Unamuno edo Blas de Otero dira balio kultural handieneko batzuk.

Durangoko Azoka

Sakontzeko, irakurri: «Durangoko azoka»

Durangoko Euskal Liburu eta Disko Azoka Euskal Herriko handiena eta garrantzitsuena da. Urtero, abenduaren lehenengo hamabostaldian, lurralde osoko argitaletxeak batzen diren topagunea da, non bai nobedadeak baita aurreko urteetako liburu eta diskoak ere salgai baitaude.

1965tik antolatu izan da eta hasieran txikia bazen ere geroz eta handiagoa den ekimena bilakatu da. Elizatarik merkatura igaro zen, gero merkatutik karpa batera eta gaur egun Landako Erakustazokan antolatzen da.

Bizkaian erreferente kultural nagusi bat da gaur egun.

Bizkaiko musika taldeak eta bakarlariak

Bizkaian hainbat talde eta musikari nabarmendu dira: Oskorri taldea eta Kepa Junkera folkean, Mikel Urdangarin kantautorea, Eskorbuto, Zarama, MCD eta Parabellum rock radikalean, Exkixu, Ken 7, Etsaiak, Gatibu, Atom Rhumba, Zea Mays, Fito & Fitipaldis, Doctor Deseo ... azken bi hamarkadetan.

Museoak

Museo ugari daude Bizkaian. Garrantzitsuenak Bilbon daude baina bestelakoak ere badira.

Guggenheim Bilbao Museoa

Sakontzeko, irakurri: «Guggenheim Bilbao Museoa»

Bilboko Guggenheim museoa

1997. urtean zabaldua, arte modernoaren azken obrak biltzen ditu. Bai kanpokoak zein Euskal Herritik bertakoak ere. Txillida eta Oteizaren lanak erakutsi izan dira museoan. Frank Gehry arkitektoak diseinatu zuen titaniozko eraikina. Zabaldu zenetik mundu osotik etorritako milaka turistek bisitatu dute museoa, hiriaren ikur berri bihurtuz. 2005. urtean 900.000 bisitari izan zituen.

Arte Ederretako Museoa (Bilbo)

1945. urtean zabaldua, Bilbok Estatu mailako arte ederretako museorik onenetarikoa duela esaten dute aditu askok. Fernando Urrutia arkitekto bilbotarrak disenaitu zuen eraikin klasikoa. Ordutik hainbat areto eta eraikin berri gehitu zaizkio museoari. Azken zabalpena 2001. urtean egin zen.

Arte erakusketak egiteaz gain, Bilbon egingo diren hainbat proiektuen erakusketak ere antolatzen dira noizbehinka. Horrez gain, Zinemateka delako programaren barnean garai ezberdinetako zine emanaldiak eskaintzen dira.

Euskal Abertzaletasunaren Museoa

Euskal Abertzaletasunaren Museoa Sabino Arana Fundazioak kudeatzen du. Euskal Herriko historiako azken mendearen inguruko gaiak jorratzen ditu: Sabino Aranaren sasoitik eta Gernikako Estatuturaino, Espainiako Gerra Zibila, frankismoa...

Abra Aquarium Getxo

Getxoko Kirol Portuan Bizkaiko aquariumik handiena dago. Bertan Mediterraneoko eta Atlantikoko arrainak aurkitu daitezke eta eskolentzako ibilbideak ere antolatzen dituzte.

Euskal Herriko Meatzaritzaren Museoa

Gallartan 1986an sortua Euskal Herriko Meatzaritzaren Museoak Euskal Herriko meatzaritzaren kultura eta historia ikertzea eta hedatzea du helburu, bereziki Bizkaiko Meatzaldeari dagokionez. Museoa dagoen lekua Euskal Herri osoko altuera gutxieneko puntua da (aire zabalean), itsas mailaren azpitik 20 metrora.

Komunikabideak

Euskal Irrati Telebistaren Iurretako egoitza

Egunkariak

Probintzia honetan egunkaririk irakurriena El Correo Español da ((Gaztelaniaz) http://www.diario-elcorreo.es/). Deiaegunkariak, berriz, ( (Gaztelaniaz) http://www.deia.com/es/) Bizkaian dauka egoitza nagusia.

Azkenik, Uribe Kosta Digitala ( http://www.ukdigitala.com), Busturialdeko Hitza ( http://www.busturialdekohitza.info), Aikor aldizkaria (, Begitu aldizkaria (, UK aldizkaria (, Anboto aldizkaria ( eta Lea-Artibai eta Mutrikuko Hitza ( http://www.11barri.info) azpimarratuko ditugu eskualdeko kazeten artean.

Irratiak

• Bizkaia Irratia
• Radio Bilbao (SER Katea)
• Radio Popular
• Radio Nervión
• Gorbeialde Irratia

Telebista-kateak

• TeleBilbao
• Tele 7
• Canal Bizkaia
• Bilbovisión
• Uribe Kosta Telebista
• Euskal Telebista
• Durango Telebista
• Oizmendi Telebista
• Hamaika Telebista

Bizkaitar ezagunak

• Mogel, Juan Antonio (1745-1804), euskal idazlea.
• Balendin Berrio-Otxoa (1827-1861), fraide, santu eta herrialdeko patroia.
• Txomin Agirre (1864-1920), euskal idazlea.
• Resurreccion Maria Azkue (1864-1951): Apaiza, idazlea eta euskaltzaina.
• Kirikiño (1866-1929), euskal idazlea.
• Lauaxeta (1905-1937), euskal idazlea.
• Ramon Rubial (1906-1999), politikari sozialista.
• Eusebio Erkiaga (1912-1993), euskal idazlea.
• Carmelo Bernaola (1929-2002), konpositorea.
• Ignacio Ellacuria (1930-1989), jesuita.
• Gabriel Aresti (1933-1975), euskal idazlea.

Kanpo loturak

• Bizkaiko Foru Aldundia

Ikus, gainera

• Bizkaia Berria (Filipinak)
• Bizkaia Berria (Mexiko)

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Bizkaia

Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena: Euskal Wikiatlasa