Afganistan

Afganistan
Soroud-e-Melli
Afganistango bandera emblem of Afghanistan (en)
Geografia
Hiriburua	Kabul 34°31′58″N 69°9′57″E
Azalera	652.230 km² Ura %0
Punturik altuena	Noshaq (7.492 m)
Punturik sakonena	Amu Daria (258 m)
Kontinentea	Asia
Mugakideak	Pakistan, Iran, Turkmenistan, Uzbekistan, Tajikistan eta Txinako Herri Errepublika
Administrazioa
Gobernu-sistema	Errepublika islamiarra
Sinestunen Printzea	Haibatullah Akhundzada (De facto)
Afganistango Lehen Ministroa	Abdul Kabir (en)
Epai autoritatea	Afghan Supreme Court (en)
Harreman diplomatikoak	Ikusi mapa Wikidatan
Zeren kide	ikusi Aduanen Mundu Erakundea Arma Kimikoak Debekatzeko Erakundea Batzar Islamikoko Erakundea Berreraikuntza eta Garapeneko Nazioarteko Bankua Garapeneko Asiako Bankua International Centre for Settlement of Investment Disputes (en) International Renewable Energy Agency (en) Interpol Multilateral Investment Guarantee Agency (en) Munduko Meteorologia Erakundea Nazio Batuen Erakundea Nazioarteko Finantza Korporazioa Nazioarteko Garapen Elkartea Organization for Cooperation of Railways (en) Osasunaren Mundu Erakundea Posta Batasun Unibertsala Telekomunikazioen Batasun Internazionala UNESCO
Demografia
Biztanleria	37.466.414 (2021) 822.599 (2020)
Dentsitatea	57,44 bizt/km²
Talde etnikoak	ikusi paxtun, tajik, Hazara, Uzbekistandar, Balutx, Turkomano, Nuristani people (en) , Pamiri people (en) , Arabiar, Gurjar (en) , Brahui people (en) , Qizilbash (en) , Aimak, Pashayi people (en) eta Kirgiz
Hizkuntza ofizialak	ikusi paxtuera dari Balutxi (hizkuntza erregional) Nuristani (en) (hizkuntza erregional) Pamir (en) (hizkuntza erregional) Pashayi (en) (hizkuntza erregional) Uzbekera (hizkuntza erregional) arabiera (hizkuntza erregional) Turkmenera
Erabilitako hizkuntzak	ikusi dari, Kamviri (en) , Southern Uzbek (en) , Nangalami (en) , Savi (en) , Parachi (en) , Kamkata-viri (en) , Sanglechi (en) , Pahlavni (en) , Wotapuri-Katarqalai (en) , Inku (en) , Tirahi (en) , Northern Pashto (en) , Western Balochi (en) , Afghan Sign Language (en) , Southern Pashto (en) , Tajiki Arabic (en) , Turkmenera, Aimaq (en) , Wasi-wari (en) , mogolera, Brahuiera, Ashkun (en) , Ishkashimi (en) , Hazaragi (en) , Munji (en) , Gawar-Bati (en) , Waigali (en) , Xugni, Wakhi (en) , Tregami (en) , Shumashti (en) , Warduji (en) , Northeast Pashai (en) , Southwest Pashai (en) , Southeast Pashai (en) eta Northwest Pashai (en)
Erlijioa	islam
Ezkontzeko adina	gizonezko: 18 emakumezko: 16
Emankortasun-tasa	4,843 (2014)
Eskolaratu gabeko umeak	2.941.796 (2015)
Alfabetizazioa	% 43 (2018)
Bizi-itxaropena	63,673 (2016)
Giniren koefizientea	27,8 (2008)
Giza garapen indizea	0,478 (2021)
Ekonomia
Moneta	Afgani (Afs)
BPG nominala	20.815.300.220,043 $ (2017) 1.346.278.012,3576 (2016)
BPG per capita	550 $ (2017) 1 (2016)
BPG erosketa botere paritarioa	70.220.345.963 nazioarteko dolar (2017) 3.098.817.953 (2016)
BPG per capita EAPn	1.976,363 nazioarteko dolar (2017) 39,571 (2016)
BPGaren hazkuntza erreala	2 % (2016)
Erreserbak	8.097.280.955 $ (2017) 815.370.564 (2016)
Inflazioa	4,6 % (2016) 3,5 (2015)
Historia
1709	Hotaki Inperioa
1747	Durrani Inperioa
1823	Afganistango Emirerria
1926	Afganistango Erresuma
1973	Afganistango Errepublika
1978	Afganistango Errepublika Demokratikoa
1992	Afganistango Estatu Islamikoa
1996	Afganistango Emirerri Islamikoa
2002	Afganistango Trantsizioko Estatu Islamikoa
2004	Afganistango Islamiar Errepublika
2021	Afganistango Emirerri Islamikoa
Bestelako informazioa
Aurrezenbakia	+93
ISO 3166-1 alpha-2	AF
ISO 3166-1 alpha-3	AFG
Ordu eremua	ikusi UTC+04:30 : Asia/Kabul (en)
Elektrizitatea	240 V. 50 Hz.Europlug (en) , AC power plugs and sockets: British and related types (en) eta Schuko (en)
Internet domeinua	.af
alemarahenglish.af

Afganistan Erdialdeko Asian dagoen errepublika islamdarra da, Himalaia eta Kaspiar Itsasoaren arteko eremuan kokatutakoa.

Hiriburua Kabul da eta honako hiriak 200.000 biztanletik gora igarotzen dira: Kandahar, Mazar-e-Sharif, Herat eta Jalalabad. Munduko herrialde pobreenetakoa da, are gehiago, azken urteotako gerrateen ondorioz.

Herat.

Mugakideak

Mendebaldean, Iran du mugakide; hegoaldean, Pakistan; iparraldean, Turkmenistan, Uzbekistan eta Tadjikistan; eta ipar-ekialdean, Txina.

Historia

Pertsiar Inperioaren garaian gaur egungo lurraldearen mendebaldea Drangiana izeneko eskualdean zegoen, hego-ekialdea Gandharan zegoen bitartean. Islamaren hedapena honaino 637 eta 709. urteen artean gertatu zen.

Erdi Aroan bestela, Mongoldar Inperioaren sasoian Ilkhanerri izeneko lurraldea osatzen zuen gaurko ia herrialde osoak.

Aro Garaikidean, azkenik, gerrate garai luzea ezagutu du Afganistanek. Hasteko, hiru gerrate jasan zituzten Britainiar Inperioaren aurka, gerra anglo-afganistandarrak izenekoak: 1839–1842, 1878–1881 eta 1919 urteetan. Azken aipatutako urte hartan herrialdeak independentzia lortu zuen Erresuma Batutik.

Aurrerantzean Sobietar-Afganistandar Gerra pairatu zuten 1979 eta 1989 artean. Ondorengo urteetan hiru gerra zibil gertatu ziren, eta azkenik 2001ean nazioarteko koalizio batek, AEBek gidatuta, herrialdea inbaditu zuen talibanen gobernua bertatik botatzeko.

Banaketa administratiboa

Afganistango probintziak.

Herrialdea 34 probintziatan banatuta dago: 1. Badakhshan; 2. Badghis; 3. Baghlan; 4. Balkh; 5. Bamyan; 6. Daykundi; 7. Farah; 8. Faryab; 9. Ghazni; 10. Ghor; 11. Helmand; 12. Herat; 13. Jowzjan; 14. Kabul; 15. Kandahar; 16. Kapisa; 17. Khost; 18. Konar; 19. Kunduz; 20. Laghman; 21. Lowgar; 22. Nangarhar; 23. Nimruz; 24. Nurestan; 25. Oruzgan; 26. Paktia; 27. Paktika; 28. Panjshir; 29. Parvan; 30. Samangan; 31. Sare Pol; 32. Takhar; 33. Wardak; 34. Zabol.

Etniak

Afganistan herrialde anitza da etnia taldeei dagokienez, paxtunak nagusi izanda (%39-42), tajikak (%27-38), hazarak (%8-10) eta uzbekak (%6-9) aurretik.

Kanpo loturak

• (Ingelesez) Presidentetzaren webgune ofiziala
• (Ingelesez) Afganistan - Irudiak
• Karlos Zurutuza kazetariaren egunerokoa Afganistandik
• Afganistango gerrari buruzko erreportajea Argia astekarian.

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Afganistan