Nepal

Nepal
Rastriya Gaan
Goiburua: Mother and Motherland are Greater than Heaven (en)
Nepalgo bandera coat of arms of Nepal (en)
Geografia
Hiriburua	Katmandu 27°42′36″N 85°19′12″E
Azalera	147.181,254346 km²
Punturik altuena	Everest
Punturik sakonena	Kechana Kawal (en) (70 m)
Kontinentea	Asia
Mugakideak	Txinako Herri Errepublika eta India
Administrazioa
Gobernu-sistema	Errepublika Federala
Nepalgo presidentea	Ram Chandra Poudel (en)
Prime Minister of Nepal (en)	Pushpa Kamal Dahal (en)
Legebiltzarra	Parliament of Nepal (en)
Epai autoritatea	Supreme Court of Nepal (en)
Harreman diplomatikoak	Ikusi mapa Wikidatan
Zeren kide	ikusi Aduanen Mundu Erakundea Arma Kimikoak Debekatzeko Erakundea Bay of Bengal Initiative for Multi-Sectoral Technical and Economic Cooperation (en) Berreraikuntza eta Garapeneko Nazioarteko Bankua Garapeneko Asiako Bankua Group on Earth Observations (en) International Centre for Settlement of Investment Disputes (en) Interpol Merkataritzaren Mundu Erakundea Multilateral Investment Guarantee Agency (en) Munduko Meteorologia Erakundea Nazio Batuen Erakundea Nazioarteko Finantza Korporazioa Nazioarteko Garapen Elkartea Osasunaren Mundu Erakundea Posta Batasun Unibertsala Telekomunikazioen Batasun Internazionala UNESCO United Nations–African Union Hybrid Operation in Darfur (en)
Demografia
Biztanleria	29.164.578 (2021) −1.163.299 (2020)
Dentsitatea	198,15 bizt/km²
Talde etnikoak	ikusi Chhetri (en) , Bahun (en) , Magars (en) , Tharu, Tamang people (en) , Newari, Kami people (en) , Musulman, Yadav (en) , Rai people (en) , Gurung people (en) , Miji people (en) , Thakuri (en) , Limbu people (en) , Sarki (en) , Chamar (en) , Bene Israel (en) eta Kushwaha (en)
Hizkuntza ofizialak	ikusi nepalera
Erabilitako hizkuntzak	ikusi ingeles, Mugom (en) , Phangduwali (en) , Nubri (en) , Chamling (en) , Gurung (en) , Athpare (en) , Sampang (en) , Dura (en) , Musasa (en) , Central Tibetan (en) , Chantyal (en) , Nar Phu (en) , Nachering (en) , Chepang (en) , Chulung (en) , Dhanwar Rai (en) , Raute (en) , Raji (en) , Kaike (en) , Palpa (en) , Saam (en) , Jhankot Sign Language (en) , Jumla Sign Language (en) , Jumli Khas (en) , Nepali Sign Language (en) , Thakali (en) , Thangmi (en) , Naaba (en) , Tilung (en) , Kayort (en) , Kagate (en) , Koi (en) , Kulung (en) , Kutang (en) , Lambichhong (en) , Vayu (en) , Manang (en) , Lumba-Yakkha (en) , Waling (en) , Kumhali (en) , Majhi (en) , Tichurong (en) , Bahing (en) , Ghandruk Sign Language (en) , Limbu, Lohorung (en) , hindi, Dhimal (en) , Bantawa (en) , Thulung (en) , Sunwar (en) , Yakkha (en) , Doteli (en) , Dungmali (en) , Yolmo (en) , Byangsi (en) , Jirel (en) , Baram (en) , Lepcha (en) , mahitiliera, Wambule (en) , Xerpera, Jerung (en) , Bhujel (en) , Yamphu (en) , Dumi (en) , Angika (en) , Khaling (en) , bhojpuri, Belhare (en) , Chintang (en) , Awadhiera, Kusunda hizkuntza, nepalera, newarera, puma, Santali, Tibetera, Nepali Kurux (en) , Bote-Majhi (en) , Rajbanshi Language (en) , Chukwa (en) , Dolpo (en) , Sheshi Kham (en) , Kyirong (en) , Southern Ghale (en) , Southern Lorung (en) , Lowa (en) , Eastern Meohang (en) , Eastern Magar (en) , Eastern Parbate Kham (en) , Eastern Tamang (en) , Eastern Gorkha Tamang (en) , Western Tamang (en) , Tsum (en) , Sonha (en) , Northwestern Tamang (en) , Lhomi (en) , Rana Tharu (en) , Western Meohang (en) , Humla (en) , Chitwania Tharu (en) , Thudam (en) , Western Magar (en) , Walungge (en) , Dangaura Tharu (en) , Northern Ghale (en) , Gamale Kham (en) , Kochila Tharu (en) , Western Parbate Kham (en) , Kathariya Tharu (en) , Seke (en) eta Darai (en)
Erlijioa	hinduismo, budismo, islam, Kirat Mundhum (en) , kristautasun, Prakriti eta Bon
Ezkontzeko adina	genero guztiak: 20
Emankortasun-tasa	1,93 (2021)
Eskolaratu gabeko umeak	1.055.237 (2016)
Alfabetizazioa	% 59,6 (2011)
Bizi-itxaropena	72,12 (2021)
Giniren koefizientea	32,8 (2010)
Giza garapen indizea	0,602 (2021)
Ekonomia
BPG nominala	24.472.013.233,847 $ (2017) 3.340.029.987,6617 (2016)
BPG per capita	849 $ (2017) 119 (2016)
BPG erosketa botere paritarioa	79.194.307.766 nazioarteko dolar (2017) 7.171.187.942 (2016)
BPG per capita EAPn	2.702,416 nazioarteko dolar (2017) 217,384 (2016)
BPGaren hazkuntza erreala	0,6 % (2016)
Erreserbak	9.435.255.966 $ (2017) 700.745.696 (2016)
Inflazioa	10,4 % (2016) 2,8 (2015)
Historia
Sorrera data: 1768ko irailaren 25a eta 2008ko maiatzaren 28a
Bestelako informazioa
Aurrezenbakia	+977
ISO 3166-1 alpha-2	NP
ISO 3166-1 alpha-3	NPL
Ordu eremua	ikusi UTC+05:45 : Nepal Standard Time (en) : Asia/Kathmandu (en)
Elektrizitatea	230 V. 50 Hz.Europlug (en) , AC power plugs and sockets: British and related types (en) eta BS 546 (en)
Internet domeinua	.np
nepal.gov.np

Nepal Erdialdeko Asiako estatu itsasgabea da, lurren gehiengoa Himalaian kokatua. Bertan dago Everest mendia, munduko garaiena (8.848 m). Mugakideok ditu: Txina (Tibet) iparraldean eta India hego, eki eta menbebaldean. 2008ko maiatzaren 28an Errepublika aldarrikatu zuen Legebiltzarrak. Data hori arte, Munduko erresuma hindu bakarra izan zen: biztanleen % 80 erlijio horretakoa baita.

Hiriburua eta hiri handiena Katmandu da.

Geografia

Mapa topografikoa

Nepalek lauki zuzen baten itxura dauka, eta iparraldetik hegoaldera altueraz nabarmen jaisten da, izan ere Himalaiako zortzi mila metrotako mendietatik hasi eta hegoaldeko Terai lautadan 250 metrotako altueraraino iristen baita.

Ondorioz hiru eremu geografiko bereizten dira: Alde batetik mendi garaien eremua, Parbat izenekoa, glaziar erraldoiez estalia dagoena. Oso jende gutxi bizi da. Bestetik mendixken eremua, Pahad izenekoa, mila eta lau mila metro arteko altuera artean dagoena. Ibar zabalak ditu, Katmanduko ibarra adibidez. Jendearen gehiengoa eremu honetan bizi da. Azkenik Terai ibarra, geografikoki Indiaren jarraipena dena, beroa eta hezea. Arroz soro zabalak eta oihan tropikala duten parke nazionalak daude bertan.

Ibaiek ipar-hego norabidea dute eta Ganges ibaira isurtzen dituzte beren urak. Garrantzitsuenak Kosi, Narayani eta Karnali dira.

Hiriak

Nepalgo hiri handienak hauek dira:

• Katmandu (1.442.271 biztanle)
• Biratnagar (696.636 biztanle)
• Pokhara (194.476 biztanle)
• Patan (183.310 biztanle)

Historia

Kiratiak k.a 563 urtean iritsi ziren inguru hauetara. Ashoka enperadoreak k.a. III mendean bere menpe izan zuen lurraldea eta ondoren hainbat dinastiaren aginteak etorri ziren, Licchavi, Thakuri, Malla... gehienak hinduistak, lautada baitzen beren bizilekua. Hala ere Buda hemen jaio zen eta budistentzako lau leku sakratuetatik hiru Nepalen daude, laugarrena Indian, Varanasiko Sarnath estupa.

Tenplu hinduak Patan hirian, Erdi Aroko hiru Newar erresuma bateko hiriburua

1768 urtean gurkha leinuko Prithivi Narayan erregeak lurralde guztia batu zuen Prithivi dinastiari hasiera emanez, eta beraz data hau hartzen da Nepal herrialdearen fundazio data. Honek bere lurrak zabaltzeari ekin zion baina hegoaldean Ekialdeko Indietako Britainiar Konpainiarekin egin zuen topo 1814ean gerra anglo-gurkhoari hasiera emanez. Nepaldarrek Sikkim eta Terai eskualdearen hegoaldea galdu zuten baina ingelesek ezin izan zituzten mendialdeko igarobideak eskuratu. 1857an Zipaioen errebolta gertatu zen Indian eta nepaldarrek ingelesei lagundu zieten Terai eskualdea itzultzearen trukean. Gaur egun oraindik britaniar armadako elite taldea da Gurkha Dibisioa, ia lau mila soldaduk osatzen dutena.

Agintari absolutupean egon zen herrialdea XX mendean. Hala ere, 1990ean monarkia konstituzionala bihurtu zen, erregeak botere garrantzitsuak eta lausoak gordetzen bazituen ere. Ezegonkortasun politikoa areagotu baino ez da egin, batik bat 1996tik, alderdi komunista eta maoista matxinatu zenetik hain zuzen ere. Monarkia eta sistemako alderdi nagusiak ditu jomugan, instituzio feudalak eraitsi eta errepublika eraikitzeko nahian. Horrek guztiak gerra zibila eragin du: 13.000 lagun hil dira bertan. Matxinoak kontrolatzeko aitzakian (herrialdearen % 60 dute menpe), erregeak parlamentua itxi eta 2002an hautatu zen lehen ministroa kaleratu eta bere gustuko lehen ministroa jarri zuen. 2005ean, "larrialdi egoera" deituta, botere exekutibo osoak eskuratu zituen. Nolanahi ere, 2006ko apirilaren 24an, herriari subiranotasuna itzuli zion eta Ordezkarien Etxea berriro indarrean jarri. Botere berri horri esker, parlamentuak erregearen eskumenak aho batez murriztu zituen eta Nepali estatu laiko deitu zion. Konstituzioa ere eraberritzekoa da.

2008ko apirilaren 11ako hauteskundeak Nepalgo Alderdi Komunista-Maoistak (CPN-M) irabazi zituen bozen %30,5a lortuz. Kongresuaren Alderdiak (NC) bozen %22,8a lortu zuen eta Nepalgo Alderdi Komunista Batua Marxista-Leninistak (CPN-UML), berriz, %21,6a. Horiek horrela, maoistek monarkia absolutua bertan behera uzteko asmoa adierazi zuten.

2008ko maiatzaren 28an Asanblada Konstituziogile berriak errepublika federal aldarrikatu zuen 564 bozetik aldeko 560 lortu ondoren. 240 urteko monarkiari amaiera eman zion.

Banaketa administratiboa

Sakontzeko, irakurri: «Nepalen banaketa administratiboa»

Nepal 5 garapen eskualdeetan, 14 gunetan banatzen da. Halaber, 14 gune horiek 75 barrutitan banatzen dira.

Garapen eskualdeak

Garapen eskualdeak/विकास क्षेत्र

• Ekialdea
• Erdialdea
• Mendebaldea
• Erdi-mendebaldea
• Urrutiko mendebaldea

Nepaldar famatuak

• Siddhartha Gautama, Buda.
• Tenzing Norgay, mendizale sherpa.
• Jhamak Ghimire, idazlea.
• Manisha Koirala, Bollywoodeko aktoresa

Kanpo loturak

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Nepal

• Jalgi.com atlasa datuak, mapak eta irudiak
• Nepal tour package
• (Ingelesez) CIA - World Factbook Geografia, biztanleria, politika eta ekonomia datuak.
• (Gaztelaniaz) Nepal.es Madrilgo kontsulatua
• (Ingelesez) Nepal.com Nepal Channel