Espazio

Beste esanahi batzuen berri izateko, ikus: «Espazio (argipena)»

Espazioa (latinezko spatium hitzetik) hiru dimentsioko eremu mugagabea da; objektuak eta gertaerak izaten diren eta objektu nahiz gertaera horiek kokaleku eta norabide erlatiboa duten tokia.

Espazioaren filosofia

Aristoteles.

Espazioa eta espazioaren nolakotasuna aspaldidanik izan dira filosofoak kezkatu dituen arazoak. Arazo horiei eman dizkieten erantzunen arabera bi talde nagusietan bana daitezke filosofoak: espazioaren errealitatea, materiaz osatutako edozein gorputzen izatetik kanpo, berez badela baieztatzen dutenak, eta hori ukatzen dutenak.

Horrela, Antzinako Greziako filosofo atomistentzat eta Platonentzat bazuen zentzua espazio hutsaz hitz egiteak. Hori ez zuten onartzen Eleako filosofoek, haiek espazioa fikziotzat hartzen baitzuten. Eztabaida horri irtenbidea eman nahian Aristotelesek ez zuen hitz egin espazioaz orokorrean; harentzat espazioa leku bat da, gauzak inguratzen dituen lekua. Aristotelesen teoria hori onartu zuten Erdi Aroan.

Filosofia modernoan espazioari buruzko ideiak zalantzan jarri ziren. Descartesek ardatz koordenatuak ezarri zituen geometrian, eta horrekin erlatibizatu egin zuen espazioaren kontzeptua, aritmetikaren eremura eraman baitzuen. Descartesentzat espazioa eta materia bereizezinak dira; espazioa berez den zerbait da, eta ez du zerikusirik materiak hartzen dituen formekin, ezta behatzailearekin ere.

John Lockeren iritziz espazioaren ideia ikusmenaren eta ukimenaren bitartez lortzen da; Gottfried Leibnizentzat, aldiz, espazioa ezin daiteke gorputzekin nahas; espazioaren erlazio teoria bat defendatzen zuen, haren ustez gorputzek beren artean antolamendu bat dutelako koka baitaitezke espazioan. Azken teoria horri aurre eginez espazioa absolutua dela eta bere edukiarekiko independente zela defendatu zuten Samuel Clarkek eta Isaac Newtonek.

Albert Einstein.

Immanuel Kantentzat espazioa intuizio moduko bat da, sentiberatasunaren a priori-zko era. Hau da, espazioa ez da bizi daitekeen zerbait, baizik eta bizikizunak izateko baldintza. Kanten jarraitzaileek areagotu egin zuten espazioaren teoria idealista hori.

Espazioaren errealitatea aztertzerakoan egiten ziren oker asko euklidestar espazioa (egitura geometrikoa, alegia) eta espazio fisikoa nahastetik zetozen. XIX. mendean Euklidesenaz bestelako geometriak garatu ziren; horien arabera, enuntziatu geometrikoen egia ez du espazio fisikoaren izaerak mugatzen. Hala ere, espazio fisikoaren egitura eta geometria ez dira elkarrengandik erabat askeak; hori dela eta, geometria batzuek beste batzuek baino hobeto deskribatzen dute espazio fisikoaren egitura.

Dena den, espazioaren kontzeptua zalantzan jarri duen pertsonarik garrantzitsuenetakoa Albert Einstein izan da. Hark ez-euklidestar geometria bat, Bernhard Riemannena, hautatu zuen bere erlatibitatearen teoriarako, harekin ekuazio fisikoak askoz soilagoak zirelako. Teoria horren arabera espazioa mugatua da, eta hori ez dute onartzen fisiko guztiek. Nolanahi ere, Einsteinek bere teoria agertu zuenetik, espazioaren arazoa beste era batera definitu beharra dago: ez du zentzurik espazioaz bakarrik hitz egiteak; espazio-denboraz hitz egin behar da. Gaur egungo filosofiak zientziak ematen dituen datuen arabera aztertzen du espazioaren arazoa, eta espazio-denbora kontzeptuan oinarrituz bereziki.

Matematika

Geometria analitikoan, x, y eta z koordenatuez mugatuak dauden puntuen multzo gisa adierazten da espazioa. Espazio hori bektorezkoa da. Hiru dimentsio baino gehiagoko espazioak ere lantzen ditu geometria analitikoak. Erlatibitatearen teorian, adibidez, espazio-denbora lau dimentsiotako espazio geometrikoa da. Badira, bestalde, mugaezinezko dimentsioak dituzten espazioak: David Hilberten espazioa, adibidez.