Rif: berrikuspenen arteko aldeak

Arrif (amazigeraz Arrif, espainieraz Rif, arabieraz الريف, tifinagh ortografiaz ), geografia aldetik, Afrikako ipar-mendebaldeko eskualde menditsua da; nazio aldetik, bertako estaturik gabeko amazig herria.

Arrifiak amazigak dira eta tarrifit (arabieraz xelha) amazigeraren dialektoa dute hizkuntza. Hala ere, arrifi gehienek arabieraz ere egiten du, bertako hizkuntza ofizial bakarra denez gero. Espainiera edo frantsesa ere hitz egiten dute arrifi gehienek.

Arrif Maroko estatu administrazioko bost herrialdetan banatuta dago: Al Hoceima, Nador, Taza, Berkane eta Taourirt.Espainia estatu administrazioko Melilla autonomia hiria ere Arrifko lurraldea da.

Arrifko herririk garrantzitsuenak Nador, Kebdana, Berkane, Taza eta Axdir dira.

Historia

Historiaurretik hona Arrif amaziga izan da, tribu edo kabiletan modu horizontalean antolatuta.

Feniziarrak K.A. XI. mendean Tetuan eta Melilla hiriak sortu zituzten. Gerora, kartagotarrek hartu zuten inguruko domeinua, erromatarrak Hirugarren Gerra Punikoan Kartago menperatu eta Arrif Mauretania Erromako probintziaren barruan gelditu zen. V. mendean bandaloek erromatarrak azpiratu zuten, eta VI. mendean bizantzioarrek berreskuratu zuten eskualdea.

VII. mendean sortaldeko beduinoak sartu ziren Arrifen. Salih I ibn Mansur-ek, 710. urtean Nekor Erresuma sortu zuen, Arrifen. Arrif osoa islamiartu zen, eta hiriak arabiartu ere, baina landa eta mendi inguruetan amazig herriaren hizkuntzak eta kulturak iraun dute gaur egun arte.

XV. mendean Espainiatik kanporatutako musulman asko Arrifen instalatu zen, eta besteren artean Chefchaouen hiria sortu zuten.

1415ean Portugalek Zeuta konkistatu zuen. Medina Sidonia Etxeak, Espainiako Isabel Katolikoaren onespenarekin, Melilla okupatu zuen, 1497an.

XIX. mendean Espainiak bere presentzia areagotzeko joera indartu zuen, Melilla eta bestelako goarnizioen lurraldeak zabalduz. 1859-1860 urteetan Afrikako Gerra izenaz ezagutzen den operazio militarrak burutu zuen Espainiak. Gerora, Espainiaren interes espantsionistek Arriftarren erasoaldiak ere ekarri zituen.

1906ko Akordioaren arabera Protektoratu espaiñolak hartzen zuen lurraldea

1904an Marokoko lurraldeak Frantzia eta Espainiaren artean banatu zituzten, eta Marokoko iparraldea Espainiaren esku gelditu zen. Horretara, Arrif osoa Protektoratu españolaren barruan gelditu zen. Hartara, Arrifko tribuek aurre egin zizkioten espainiarren okupazio armadari (ikus Arrifko Gerra). 1909-1912 artean Mohamed el-Mizianek gidatu zituen horka arrifiak okupazioaren aurka. Ahmed el-Raisunik gerla santua aldarrikatu zuen espainiarren aurka eta Jebala administratzeko hitzarmena lortu zuen espainiarrekin. Arrifen, Abd el-Krimek gidatutako gerrilariek Espainiako armada osoa Annualeko gudan (1921) eraitsi eta Melilla ezik Arrif, Jemala eta Gomarako lurralde guztiaren domeinua eskuratu zuen.

Abd el-Krimek Arrifko Errepublika independentea aldarrikatu zuen, Arrif herri amazigaren estatu independentea. 1925ean Frantzia eta Espainia elkartu ziren eta gerra osoa bideratu zuen Arrifko Errepublika 1926an desegin arte. Hartara, Arrif Espainiaren menpean gelditu zen, 1956an Maroko estatu independentea sortu eta haren soberanian gelditu artean.

1958-1959. urteetan Arrifiak matxinatu ziren Marokoko agintearen kontra. Hasan II erregeak errepresio latza bideratu zuen Arrifaren aurka: napalm bonbak erabili zituzten, eta 8.000 hildako eta milaka arrifi zauritu, atxilotu, torturatu eta espetxeratu zituzten.

Arrifen independentziaren aldeko mugimenduak gorabeherak izan ditu harrez gero. Hasan II erregearen aldian, amazig hizkuntzak eta kulturak jazarpen bortitzaren azpian bizi behar izan zuten. Marokoko koroa haren seme Mohamed VIaren esku gelditu zenean, jazarpen hori arindu egin zen nolabait.

Dena dela, independentziaren aldeko mugimendua jazarpenean bizi da. 2008. urtean, Marokoko erregeak "legez kanpo" jarri zuen alderdi politiko amazig nagusia, Marokoko Alderdi Demokratiko Amaziga, arrifien haserrerako.

Gaur egunean, Arrifko Autonomiaz hitz egiten da bertako zirkulu politikoetan eta Arrifko Autonomiaren aldeko Mugimenduak Arrif herriaren nortasun historiko eta geografikoa aldarrikatzen du. Nazio kontzientzia hedatzeko ahalegintzen ari da eta 2012ko hauteskundeetan aurkezteko asmoa du, herrialdeko autogobernua bultzatzeko asmoz.

Arrifiak

Fitxategi:Berberboypd1.jpg

Gazte arrifia

Arrif oso eskualde zabala da: Melilla inguruko mendietatik Tetuaneraino zabaltzen da. Hala ere, ez da nahastu behar Arrif geografikoa eta kulturala. Tetuan eta Chauen inguruko lurraldeak Jebala izena hartzen du, eta bertakoek, etnikoki amazigak izan arren, arabieraz hitz egiten dute. Arrifiak Al Hoceima eta Nador hirien eskualdean bizi dira, eta euren kultura eta hizkuntzari eusten diote.

Gaur egunean, Marokoko deszentralizazio asmoen inguruan Arrif Handiaz ere hitz egiten da, Marokoko iparralde osoa izendatzeko, hau da, Mediterraneoko Ipar-mendebaldetik Argeliako mugetara doan herrialde osoaz.

Fisikoki, ugariak dira azal argi, ile hori eta begi urdin eta berdea duten arrifia.

Kabilak

Arrifko kabila edo tribu tradizionalak hauexek dira:

Aith Ouriaghel (Beni Urriaguel), Axdir-en
Gzennaya, (Senhaya), Metalsa-ko sortaldean.
Galiya, Melillako eskualdean.
Mazuza
Aith Shisher
Aith Sidel (Beni Sidel)
Aith Bu Ifrur (Beni Bu-Ifrur)
Aith Buyafar
Kebdana (Quebdana), en la costa del río Muluya ibaiaren kostaldean Algeriako mugaraino.
Aith Said (Beni Said), Kert ibaiaren mendebaldean.
Aith Stut, Quebdana-ko helgealdeko arabiarrak.
Aith Bu Yahi (Beni Buyahi), Muluya ibian barrena, Oulad Stut-en hegoaldean.
Ibdalsen, Aitbuyahyi-en sortaldean.
Aith Ulishk (Beni Uliachek), Temsaman-eko hego-mendebaldean
Tafersit, Temsaman-eko hego-mendebaldean
Aith Tuzin (Beni Tuzin), Temsaman-eko hegoaldean
Temsaman, Al Hoceima hiriaren inguruan
Aith Amart (Beni Ammart), Beni Urriaguel-en hegoaldean
Targuist, Beni Urriaguel-en hego-sortaldean
Bokoya (Bocoya), Axdir eta Bades artean
Aith Itteft, Bades-en sortaldean.
Aith Bu Frah (Beni Bu-Frah), Aith Itteft-en sortaldean.
Mestasa, Aith Bu Frah-en sortaldean
Mtiwa, Mestasa eta Oued Ouring-en artean

Ekonomia

Herrialde malkartsua da eta baliabide ekonomiko urriak ditu. Kalamuaren laborantzak garrantzia handia hartu du Arrifen, nahiz eta Marokoko gobernuak nazioarteko presioei men eginez kalamua murrizten ari den.

Musika

Arrifek musika tradizional amaziga joria du.

Lau musika mota bereiz daitezke: Arrifko Ahidus, Taktouka, Aduar eta Reggada.

Musikarien arteko batzuk aipatzearren: Talde tradizionalak: Mudrus, Mimount, Serouan, etc.

Talde modernoak, 1960tik hona sortutakoak: Ithrán, Hamid Temsamani, Refrou3, Thifridgas, Ituatoun, Najib Amazigh, Allal, Tifiur, Shij mouhand.

Kanpoko loturak

35°00′N 4°00′W / 35.000°N 4.000°W

Erreferentziak

@@ 20. lerroa: / 20. lerroa: @@
 | hizkuntzak = arrifiera ([[tarrifit]],[[amazigera]]ren dialektoa, arabieraz, xelha), [[arabiera]], [[frantsesa]], [[espainiera]]
 | hizkuntza ofizialak = [[arabiera]], [[frantsesa]], [[espainiera]]
-| oharrak = 1921-1926 artean Arrifeko Errepublika independentea izan zuen
+| oharrak = 1921-1926 artean Arrifko Errepublika independentea izan zuen
 }}
@@ 27. lerroa: / 27. lerroa: @@
 Arrifiak [[amazig]]ak dira eta [[tarrifit]] ([[arabiera]]z [[xelha]]) [[Berebere hizkuntza|amazigeraren]] dialektoa dute hizkuntza. Hala ere, arrifi gehienek arabieraz ere egiten du, bertako hizkuntza ofizial bakarra denez gero. [[Espainiera]] edo [[frantsesa]] ere hitz egiten dute arrifi gehienek.
-Arrif  [[Maroko]] estatu administrazioko bost herrialdetan banatuta dago: [[Al Hoceima]], [[Nador]], [[Taza]], [[Berkane]] eta [[Taourirt]].[[Espainia]] estatu administrazioko [[Melilla]] autonomia hiria ere Arrifen lurraldea da.
+Arrif  [[Maroko]] estatu administrazioko bost herrialdetan banatuta dago: [[Al Hoceima]], [[Nador]], [[Taza]], [[Berkane]] eta [[Taourirt]].[[Espainia]] estatu administrazioko [[Melilla]] autonomia hiria ere Arrifko lurraldea da.
-Arrifeko herririk garrantzitsuenak [[Nador]], [[Kebdana]], [[Berkane]], [[Taza]] eta [[Axdir]] dira.
+Arrifko herririk garrantzitsuenak [[Nador]], [[Kebdana]], [[Berkane]], [[Taza]] eta [[Axdir]] dira.
 == Historia ==
@@ 48. lerroa: / 48. lerroa: @@
 [[Fitxategi:Morocco-spanish-protectorate-1955-a.svg|right|300px|thumb|1906ko Akordioaren arabera [[Espainiar Maroko|Protektoratu espaiñolak]] hartzen zuen lurraldea]]
-an Marokoko lurraldeak Frantzia eta Espainiaren artean banatu zituzten, eta Marokoko iparraldea Espainiaren esku gelditu zen. Horretara, Arrif osoa [[Espainiar Maroko|Protektoratu españolaren]] barruan gelditu zen. Hartara,  Arrifeko tribuek aurre egin zizkioten espainiarren okupazio armadari (ikus [[Rifeko gerra|Arrifeko Gerra]]). 1909-1912 artean [[Mohamed el-Mizian]]ek gidatu zituen ''[[horka]]'' arrifiak okupazioaren aurka. [[Ahmed el-Raisuni]]k gerla santua aldarrikatu zuen espainiarren aurka eta [[Jebala]] administratzeko hitzarmena lortu zuen espainiarrekin. Arrifen, [[Abd el-Krim]]ek gidatutako gerrilariek Espainiako armada osoa [[Annual]]eko gudan (1921) eraitsi eta Melilla ezik Arrif, Jemala eta Gomarako lurralde guztiaren domeinua eskuratu zuen.
+an Marokoko lurraldeak Frantzia eta Espainiaren artean banatu zituzten, eta Marokoko iparraldea Espainiaren esku gelditu zen. Horretara, Arrif osoa [[Espainiar Maroko|Protektoratu españolaren]] barruan gelditu zen. Hartara,  Arrifko tribuek aurre egin zizkioten espainiarren okupazio armadari (ikus [[Rifeko gerra|Arrifko Gerra]]). 1909-1912 artean [[Mohamed el-Mizian]]ek gidatu zituen ''[[horka]]'' arrifiak okupazioaren aurka. [[Ahmed el-Raisuni]]k gerla santua aldarrikatu zuen espainiarren aurka eta [[Jebala]] administratzeko hitzarmena lortu zuen espainiarrekin. Arrifen, [[Abd el-Krim]]ek gidatutako gerrilariek Espainiako armada osoa [[Annual]]eko gudan (1921) eraitsi eta Melilla ezik Arrif, Jemala eta Gomarako lurralde guztiaren domeinua eskuratu zuen.
-[[Fitxategi:Republica del rif.gif|thumb|280px|right|Arrifeko errepublikaren bandera]]
+[[Fitxategi:Republica del rif.gif|thumb|280px|right|Arrifko Errepublikaren bandera]]
-Abd el-Krimek [[Arrifeko Errepublika]] independentea aldarrikatu zuen, Arrif herri amazigaren estatu independentea. 1925ean Frantzia eta Espainia elkartu ziren eta gerra osoa bideratu zuen Arrifeko Errepublika 1926an desegin arte. Hartara, Arrif Espainiaren menpean gelditu zen, 1956an Maroko estatu independentea sortu eta haren soberanian gelditu artean.
+Abd el-Krimek [[Arrifko Errepublika]] independentea aldarrikatu zuen, Arrif herri amazigaren estatu independentea. 1925ean Frantzia eta Espainia elkartu ziren eta gerra osoa bideratu zuen Arrifko Errepublika 1926an desegin arte. Hartara, Arrif Espainiaren menpean gelditu zen, 1956an Maroko estatu independentea sortu eta haren soberanian gelditu artean.
 -1959. urteetan Arrifiak matxinatu ziren Marokoko agintearen kontra. Hasan II erregeak errepresio latza bideratu zuen Arrifaren aurka: [[napalm]] bonbak erabili zituzten, eta 8.000 hildako eta milaka arrifi zauritu, atxilotu, torturatu eta espetxeratu zituzten.
@@ 60. lerroa: / 60. lerroa: @@
 Dena dela, independentziaren aldeko mugimendua jazarpenean bizi da. 2008. urtean, Marokoko erregeak "legez kanpo" jarri zuen alderdi politiko amazig nagusia, Marokoko Alderdi Demokratiko Amaziga, arrifien haserrerako.
-Gaur egunean, Arrifeko Autonomiaz hitz egiten da bertako zirkulu politikoetan eta Arrifeko Autonomiaren aldeko Mugimenduak Arrif herriaren nortasun historiko eta geografikoa aldarrikatzen du. Nazio kontzientzia hedatzeko ahalegintzen ari da eta 2012ko hauteskundeetan aurkezteko asmoa du, herrialdeko autogobernua bultzatzeko asmoz.
+Gaur egunean, Arrifko Autonomiaz hitz egiten da bertako zirkulu politikoetan eta Arrifko Autonomiaren aldeko Mugimenduak Arrif herriaren nortasun historiko eta geografikoa aldarrikatzen du. Nazio kontzientzia hedatzeko ahalegintzen ari da eta 2012ko hauteskundeetan aurkezteko asmoa du, herrialdeko autogobernua bultzatzeko asmoz.
 == Arrifiak ==
@@ 73. lerroa: / 73. lerroa: @@
 == Kabilak ==
-Arrifeko kabila edo tribu tradizionalak hauexek dira:
+Arrifko kabila edo tribu tradizionalak hauexek dira:
 Aith Ouriaghel (Beni Urriaguel), Axdir-en <br />
@@ 106. lerroa: / 106. lerroa: @@
 Arrifek musika tradizional amaziga joria du.
-Lau musika mota bereiz daitezke: Arrifeko Ahidus, Taktouka, Aduar eta Reggada.
+Lau musika mota bereiz daitezke: Arrifko Ahidus, Taktouka, Aduar eta Reggada.
 Musikarien arteko batzuk aipatzearren:
@@ 116. lerroa: / 116. lerroa: @@
 * [http://laniel.free.fr/INDEXES/GraphicsIndex/indexGraphic.html#kif Kalamuaren laborantza Arrifen]
-* [http://image.nadorama.com/ Arrifeko irudiak]
+* [http://image.nadorama.com/ Arrifko irudiak]
 * [http://www.rifito.com/ Arrifari buruzko webgunea]
-* [http://www.marcjimenez.com/autores_lengua_alemana/Rolf_Dieter_Muller/La_muerte_caia_del_cielo/revista_16.htm Arrifeko gerra kimikoa (1921-1927)]
+* [http://www.marcjimenez.com/autores_lengua_alemana/Rolf_Dieter_Muller/La_muerte_caia_del_cielo/revista_16.htm Arrifko gerra kimikoa (1921-1927)]
 * [http://www.elpais.com/articulo/internacional/temblor/hace/aflorar/nacionalismo/rifeno/elpepiint/20040301elpepiint_12/Tes/ ''El temblor hace aflorar el nacionalismo rifeño'', ELPAÍS.com]
 * [http://www.elimparcial.es/contenido/11367.html ''Mohamed VI teme una rebelión en el Rif'', elimparcial.es]
 * [http://www.elimparcial.es/contenido/11839.html Ahmed Adghirni, ilegalizatutako Marokoko Amagik Alderdi Demokratikoaren buruzagia. elimparcial.es  2008.06.03]
-* [http://www.larepublicacultural.es/article1404.html Chakib Al Khayari, Arrifeko Giza Eskubideen Elkarteko presidentea Marokon espetxeratua, larepublicacultural.es 2009.02.25]
+* [http://www.larepublicacultural.es/article1404.html Chakib Al Khayari, Arrifko Giza Eskubideen Elkarteko presidentea Marokon espetxeratua, larepublicacultural.es 2009.02.25]
 * [http://www.thwiza.com/ Amazig kulturaren inguruko webgunea]
-* [http://www.thwiza.com/index.php?option=com_musicamazigh&view=frontpage&Itemid=36&reg=Rif Arrifeko musika]
+* [http://www.thwiza.com/index.php?option=com_musicamazigh&view=frontpage&Itemid=36&reg=Rif Arrifko musika]
 {{coord|35|00|N|4|00|W|region:MA_type:mountain|display=title}}