Uruguai

Uruguai
Orientales, la Patria o la tumba
Goiburua: Liberty or Death (en)
Uruguaiko bandera coat of arms of Uruguay (en)
Geografia
Hiriburua	Montevideo 34°52′0″S 56°10′0″W
Azalera	176.215 km²
Punturik altuena	Cerro Catedral (Uruguai)
Punturik sakonena	Ozeano Atlantikoa (0 m)
Kontinentea	Hego Amerika
Mugakideak	Brasil eta Argentina
Administrazioa
Gobernu-sistema	Errepublika
Uruguaiko presidentea	Luis Alberto Lacalle Pou
Luis Alberto Lacalle Pou
Legebiltzarra	General Assembly of Uruguay (en)
Epai autoritatea	Supreme Court of Uruguay (en)
Harreman diplomatikoak	Ikusi mapa Wikidatan
Zeren kide	ikusi Aduanen Mundu Erakundea Agency for the Prohibition of Nuclear Weapons in Latin America and the Caribbean (en) Ameriketako Estatuen Erakundea Andean Community (en) Arma Kimikoak Debekatzeko Erakundea Berreraikuntza eta Garapeneko Nazioarteko Bankua Digital 9 (en) Group on Earth Observations (en) Hego Amerikako Nazioen Batasuna International Centre for Settlement of Investment Disputes (en) Interpol Mercosur Merkataritzaren Mundu Erakundea Multilateral Investment Guarantee Agency (en) Munduko Meteorologia Erakundea Nazio Batuen Erakundea Nazioarteko Erakunde Hidrografikoa Nazioarteko Finantza Korporazioa Nazioarteko Lan Erakundea Osasunaren Mundu Erakundea Posta Batasun Unibertsala Telekomunikazioen Batasun Internazionala UNESCO
Demografia
Biztanleria	3.444.263 (2023) −12.487 (2017)
Dentsitatea	19,55 bizt/km²
Hizkuntza ofizialak	ikusi gaztelania
Erabilitako hizkuntzak	ikusi gaztelania eta Uruguayan Sign Language (en)
Ezkontzeko adina	genero guztiak: 16
Emankortasun-tasa	2,02 (2014)
Eskolaratu gabeko umeak	51.499 (2014)
Derrigorrezko eskolaratzea	6-14
Bizi-itxaropena	77,493 (2016)
Giniren koefizientea	40,2 (2020)
Giza garapen indizea	0,809 (2021)
Ekonomia
BPG nominala	56.156.972.157,696 $ (2017) 3.469.359.896,1534 (2016)
BPG per capita	16.245 $ (2017) 947 (2016)
BPG erosketa botere paritarioa	78.158.300.869 nazioarteko dolar (2017) 3.442.854.996 (2016)
BPG per capita EAPn	22.610,342 nazioarteko dolar (2017) 915,999 (2016)
BPGaren hazkuntza erreala	1,4 % (2016)
Erreserbak	15.959.345.500 $ (2017) 2.487.676.598 (2016)
Inflazioa	8,1 % (2016) −1,3 (2015)
Historia
Sorrera data: 1825eko abuztuaren 25a
Bestelako informazioa
Aurrezenbakia	+598
ISO 3166-1 alpha-2	UY
ISO 3166-1 alpha-3	URY
Ordu eremua	ikusi America/Montevideo (en) ordutegi estandarra: UTC−03:00
Elektrizitatea	220 V. 50 Hz.Europlug (en) , Schuko (en) , AS/NZS 3112 (en) eta Type L (en)
Internet domeinua	.uy
gub.uy

Uruguai —ofizialki Uruguaiko Ekialdeko Errepublika— Hego Amerika hego-ekialdeko estatua da, Brasilen, Río de la Platako eta estatuari izena ematen dion ibaiaren itsasoratzearen artean kokatua, Buenos Aires Argentinako hiriburuaren parean. Hego Amerikako bigarren estatu independente txikiena da, Surinamen atzetik.

Geografia

Satelite irudian

Kontinenteko lur eremua 176.214 km² eta jurisdikziopeko urak eta uharte txikien eremua 142.199 km² izanik, Uruguai Hego Amerikako bigarren estatu burujabe txikiena (Surinamen ondoren) eta hirugarren lurralde txikiena da (Frantziar Guyana da txikiena). Lurraldea zabaldi gorabeheratsuek eta mendilerro txikiek (cuchillas) osatzen dute, itsasertzeko ordoki emankorrarekin. Ibai ugariek herrialdea egituratzen dute, lau ibai arro edo deltaz osatua: Río de la Plata, Uruguai ibaia, Laguna Merín eta Negro ibaia (lur barneko handiena). Atlantikoaren itsasertzean laguna ugari daude. Gailurrik altuena Cerro Catedral da (513,66 m), Sierra de Carapé mendilerroan kokatua.

Mugakideak

Iparraldean Brasil, mendebaldean Argentina eta hego eta ekialdean Ozeano Atlantikoa mugakide ditu.

Orografia eta hidrografia

Uruguaiko lurraldea, Argentinako panpa hezearen eta Brasilgo goi-ordokiaren artean, muinoez eta higadurak laututako lurrez osatua da gehienbat. Batez besteko goratasuna 200 m-koa du. Itsasertzak hondartzak eta aintzira txikiak ditu, eta Rio de la Plata ibaiaren ertza, berriz, alubioiez osatua da. Kostalde estu eta lau horren atzealdean muinoak dira nagusi. Lurraldearen erdialdea eta iparraldea higaduraz zelaitutako ordokia da. Ordokiaren hego-ekialdean Cuchilla Grandeko muinoak nabarmentzen dira, Cuchillas de Haedoko muinoak ipar-mendebalean eta, Brasilekin muga egiten, Cuchilla de Santa Anakoak. Cuchilla Grandeko muinoek ura Urugay ibaian eta Ozeano Atlantikoan isurtzen duten ibaien banalerroa eratzen dute, eta horietako mendixka batean du Uruguaik gailurra (501 m). v Ibai gehienak Uruguay ibaiaren arrokoak dira. Mendebaleko muga osoa egiten du ibai horrek, eta Salto hiriraino ontziz ibil daiteke; ibaiadar nagusiak Brasilekin muga egiten duen Guareim, Arapey Grande, Queguay Grande eta, batez ere, Negro ditu. Negro ibaiak (800 km) lurraldeko uraren heren bat hartzen ditu; Brasilen jaiotzen da eta Uruguaiko erdialdetik igarotzen, zeharka, ipar-ekialdetik hego-mendebalera. Erdialdean itxita dago eta aintzira handia eratzen du (Rincon del Bonete, 1.100 km2), argindarra sortzeko erabiltzen dena. Ezkerraldetik Yi ibaiaren ura hartzen du. Beste ibai batzuen artean aipatzekoak dira Rio de la Platara isurtzen duen Santa Lucia, eta Merin aintzirara isurtzen duten Cebollati eta Yagauron. Azken ibai eta aintzira hauek Brasilekin muga eratzen dute.

Klima eta landaredia

Klima epel hezea du Uruguaik, Ozeano Atlantikoaren eragin handia duena. Montevideon hilabete hotzeneko (uztaila) batez besteko tenperatura 12,5 °C-koa da eta beroenekoa (urtarrila) 22,6 °C-koa. Kostaldean udako eta neguko batez besteko hozberoaren gorabehera txikiagoa da. 1.000-1.200 mm euri izaten dira urtean zehar; hilabete euritsuenak martxoa, apirila eta iraila dira, eta, oro har, euri gehixeago izaten da iparraldean hegoaldean baino. Klimaren eta lurraldearen leuntasunagatik oso belardi zabalak dira Uruguain. Zuhaiztiek lurraldearen % 5 baizik ez dute hartzen; horietatik gehienak ibai ertzetan eta mendixka gainetan hazten dira. Aipagarriak dira, zur bikainekoen artean, Schinopsis generoko zuhaitzak eta urunday arbola (Astronium balansae), eta, landatu berrien artean, eukalitoak.

Historia

Sakontzeko, irakurri: «Uruguaiko historia»

Portugalgo eta Espainiako esplorazioen aurretik, lurraldea zenbait etnia nomadak, txarruek eta guaraniek besteak beste, okupatuta zegoen.

Europarren lehendabiziko bizilekuak Soriano, Colonia del Sacramento eta Montevideo izan ziren. Espainiarrak Montevideo fundatzean finkatu ziren lurraldean (1730), portugaldarren aurreratzea eten nahian. Izan ere, portugaldarrak jadanik zeuden finkatuta egungo Uruguaiko lurraldean. Montevideoren sorrera zio militarrei zor arren, merkataritza-gune garrantzitsu bilakatu zen XVIII. mendeak aurrera egin ahala. Río de la Platako erregeordetzako portu nagusia izanda, Erregeorderriko hiriburuarekin, Buenos Airesekin hain zuzen ere, gorabehera batzuk izatera iritsi zen.

Hego Amerika osoan, XIX. mendearen hasieran independentziaren aldeko mugimenduak sortu ziren. Egungo Uruguaiko lurraldea Brasilek aldarrikatu zuen. 1821ean lurraldea bereganatu arren, Uruguaik independentzia aldarrikatu zuen 1825ean. 1828an herrialde independentea izatea lortu zuen.

XIX. mendean ezegonkortasun politiko zein ekonomikoa ezagutu zituen Uruguaik. Bigarren Mundu Gerraren ondoren, ekonomiak hondoa jo zuen zenbaitetan, eta gobernuak herritarren babesa galdu zuen. Tupamaros izeneko talde ezkertiarra bortizkeria erabiliz saiatu zen krisialdiari amaiera ematen. Gobernuak errepresioa areagotuz eta gizabanako eskubideak bertan behera utziz erantzun zuen. Azkenean, 1973an, armadak boterea hartu zuen. Hamaika urteko diktaduraren ostean, 1984an demokrazia-sistema itzuli zen.

Gobernua, biztanleria eta administrazioa

1973-1984 urteetako errejimen militarrean izan ezik 1966tik indarrean dagoen konstituzioaren arabera lehendakariak du aginpide eragilea, bera da estatu burua, gobernu burua eta gudarosteko buruzagi nagusia; bost urtez behin hautatzen da bozketa bidez. Legegintzako aginpidea, berriz, Diputatuen eta Senatarien Ganbarei dagokie, 30 eta 39 kidez osatuak hurrenez hurren; hauek ere bost urtez behin hautatzen dira.

Hiru alderdi politiko nagusi dira: Zuria (lurjabe handiena), Gorria (hirietako erdiko mailako klasearena) eta, 1970tik aurrera, Fronte Zabala (kristaudemokratak, sozialistak eta komunistak). Administrazioari dagokionez 19 departamentutan banatua dago. Departamentu horietako bakoitzak legegintzako erakundeak ditu. Osasun egoera, gizarte laguntzaren babesa, eta uruguaiarren batez besteko bizitza eta kultura maila Hego Ameriketako handienetakoak dira. Irakaskuntza doakoa da maila guztietan, eta lehen mailako ikasketak eta bigarren mailako lehen ziklokoak nahitaezkoak.

Biztanleria

Gaur egungo biztanle gehienak europar jatorrikoak dira, espainiar eta italiar etorkinen ondorengoak gehienak, baina baita Argentina, Brasil, Portugal, Frantzia eta Alemaniatik joandakoenak ere. Gainerakoak zurien eta esklabotasuna 1842an desagertu zen arte Brasildik iritsi ziren esklabo beltzen arteko nahasketaren ondorengo mestizoak, beltzak eta, gutxiago, mulatoak dira. Indiarrak XIX. mendean desagertu ziren. Etorkin gehienak XIX. mendearen bigarren erditik 1930 ingurua arte iritsi ziren. Biztanleriaren erdia gutxi gorabehera hiriburuan eta hiriburuko aldirietan bizi da, eta gainerako gehienak Rio de la Plata estuarioaren ertzeko hirietan. Iparraldean, berriz, oso jende gutxi bizi da. Etorkinen kopuruak behera egin zuenez gero biztanleriaren ugaltzea asko moteldu zen. Gaur egun jaiotza eta heriotza tasak 0 18 eta 0 9,6 dira, hurrenez hurren, eta biztanleriaren ugaltzea 0 8,4. Bizi itxaropena 70 urtekoa da gizonezkoentzat eta 75 urtekoa emakumezkoentzat.

Banaketa administratiboa

Uruguai 19 departamendutan banatua dago (hiriburuak hesi artean):

1. Artigas (Artigas)
2. Canelones (Canelones)
3. Cerro Largo (Melo)
4. Colonia (Colonia del Sacramento)
5. Durazno (Durazno)
6. Flores (Trinidad)
7. Florida (Florida)
8. Lavalleja (Minas)
9. Maldonado (Maldonado)
10. Montevideo (Montevideo)
11. Paysandú (Paysandú)
12. Río Negro (Fray Bentos)
13. Rivera (Rivera)
14. Rocha (Rocha)
15. Salto (Salto)
16. San José (San José de Mayo)
17. Soriano (Mercedes)
18. Tacuarembó (Tacuarembó)
19. Treinta y Tres (Treinta y Tres)

Ekonomia

Uruguaiko ekonomiak, abere hazkuntzan oinarritua, nolabaiteko oparotasuna izan zuen XX. mendearen lehen erdian. Harrezkero, ordea, gorabehera handiak eta krisi larriak izan ditu, lehengaiak, erregaiak eta gainerako industria gai gehienak inportatzera behartua egonik, ekonomiaren oinarriak aldatu ez izateagatik, eta beste herrialde batzuekiko merkataritza harremanen mendean egoteagatik (Malvinak uharteetako gerran, adibidez, 103 enpresa itxi behar izan ziren). Gaur egun zerbitzuek (% 57) eta industriak (% 31) hartzen dute langileriaren parterik handiena, eta askoz gutxiago ari dira lehen sektorean (% 11), nahiz eta azken hau izan, industriarekin batera, ekonomiaren oinarria.

Lur erabilgarriaren hiru laurdenak baino gehiago larreak eta belardiak dira. Horietan 8,9 milioi behi eta 26 milioi ardi bazkatzen dira; horietatik ateratzen diren gaiek esportazioen eta industriaren oinarria osatzen dute. Lur sailak hegoaldean eta Uruguay ibaiaren ertzean dira. Lantzen diren gai nagusiak laboreak (garia, artoa, arroza, garagarra eta basartoa), azukre erremolatxa, azukre kanabera, patatak, mahatsa, tabakoa eta fruitu garratzak dira, biztanleriaren beharrak asetzeko eta, batzuetan, esportatzeko adina. Arrantza aurrerabidean da nazioarteko diru laguntzei esker (26.000 tona 1986an, 143.500 tona 1991n).

Oso mea baliabide urriak ditu (talkoa, marmola, granitoa, urrea), eta horien artean energia sortzailerik batere ez. Hala ere, Negro eta Uruguay ibaietako uraren indarraz baliatzen da behar duen adina elektrizitate lortzeko. Industria gehienak Montevideon dira, abereen haragia, larrua eta artilea saltzea eta eraldatzera bideratuak gehienbat.

Industria horiez gainera aipagarriak dira kimika industria, zementugintza, metalurgia, papergintza, kautxugintza eta tabakogintza.

Bestalde, turismoa ere garrantzi handiko diru iturria da. Merkataritza harreman gehienak Brasilekin, Argentinarekin, Estatu Batuekin eta Alemaniarekin ditu.

Azpiegiturak

Uruguaik 50.000 km errepide eta 3.000 km burdinbide ditu, Argentinarekin eta Brasilekin lotura dutenak. Merkataritza harreman gehienak itsasoz egiten dira. Portu nagusia Montevideokoa da. Garrantzi handikoa da halaber Uruguay ibaia zama eta pertsona garraiorako. Aireportu nagusia Carrascokoa da, hiriburutik hurbil.

Kultura

Literatura

Sakontzeko, irakurri: «Literatura amerikar» eta «Gaztelaniazko literatura»

Juan Carlos Onetti, Mario Benedetti eta Eduardo Galeano idazle uruguaiarrik ezagunenen artean ditugu.

Beste arlo batzuk

Alfredo Zitarrosa herrialdeko abeslaririk famatuena izan da.

Ikus, gainera

• Hispanofonia
• Euskal Diaspora

Kanpo loturak

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Uruguai

• Uruguaiko Gobernuaren webgunea
• Jalgi.com atlasa datuak, mapak eta irudiak
• (Ingelesez) CIA - World Factbook Geografia, biztanleria, politika eta ekonomia datuak.
• Saltoko Euskal Taldea