Guaraniera: berrikuspenen arteko aldeak

Wikipedia, Entziklopedia askea
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
t r2.7.3) (robota Erantsia: vi:Tiếng Guaraní
t r2.7.3) (robota Erantsia: az:Quarani dili
52. lerroa: 52. lerroa:
[[ast:Idioma guaraní]]
[[ast:Idioma guaraní]]
[[ay:Waraniyi aru]]
[[ay:Waraniyi aru]]
[[az:Quarani dili]]
[[bat-smg:Gvaraniu kalba]]
[[bat-smg:Gvaraniu kalba]]
[[bg:Гуарански език]]
[[bg:Гуарански език]]

10:33, 5 iraila 2012ko berrikusketa

Guaraniera
Avañe'ẽ
eta
Datu orokorrak
Lurralde eremuaArgentina, Brasil, Bolivia, Txile,
Hiztunak7.000.000
OfizialtasunaBolivia eta Paraguai
Eskualdea-
Araugileaez du
Hizkuntza sailkapena
Tupi
Informazio filologikoa
Hizkuntza-tipologiasubjektu aditza objektua, hizkuntza eranskaria, active–stative language (en) Itzuli eta hizkuntza polisintetikoa
Alfabetoalatindar alfabetoa
Hizkuntza kodeak
ISO 639-1gn
ISO 639-2grn
ISO 639-3grn
Ethnologuegrn
Glottologtupi1282
Wikipediagn
IETFgn

Guaraniera[1] (hizkuntza hartan, avañe'ẽ) Hego Amerikako hizkuntza bat da, guaranien berezkoa hain zuzen ere. Ofiziala da Paraguaiko herrialde osoan eta Argentinan Corrientesko probintzian. Bolivian eta Brasilen ere hitz egiten dute, modu gutxituan. 4-7 milioi hiztun inguru dago gaur egun.

Mintzaira amerindiar bakarra da hiztun gehien-gehienak ez-amerindiarrak direna, mestizoak eta zuriak alegia. Izan ere, kasu aparta da, Amerika osoko hizkuntza nagusiek (gaztelaniak eta ingelesak) ez baitute bertakoa menderatu. Antonio Ruiz de Montoya jesuitak guaraniera horrela deskribatu zuen: "Hain dotorea da, hizkuntza famatuenekin ere lehiatu dezakela."

Jopará izeneko kreolera hitz egiten dute hirietan nagusiki.

Dialektoak

Historia

  • Kristo aurreko 3.000. urte inguruan "Tupí-guaraní" hizkuntza hasi ziren sortzen. Denborarekin Tupiera eta Guaraniera banatu ziren. Ez zuten aztarna idatzirik utzi.
  • 1583an Limako Kontzilioak baimendu zuen Katixima edo kristau-doktrinaren guaranierazko itzulpena. Fray Luis de Bolaños frantziskotarra izan zen horren arduraduna.
  • 1603an Asuncion hiriko ordenantzak itzuli zituzten gaztelaniatik, herritar guztiek ulertu ahal izateko.
  • 1605ean Jesusen Lagundiak "Paraguaiko probintzia jesuitikoa" sortu zuen, guaraniekin batera zientziak eta kultura landuz. Horren ondorioz, indigenen hizkuntza sustatu zuten, dialektoetatik eredu batua sortuz. Jose de Anchieta (1534-1597) Tupierazko gramatika liburua eta hiztegia idatzi zuen. Antonio Ruiz de Montoya (1584-1651) jesuitak "Tesoro de la lengua guaraní" (guaraniera-gaztelaniaren hiztegia), "Arte y Vocabulario de la lengua guaraní" (gramatika liburua eta hiztegia) eta "Catecismo de la lengua guaraní" liburuak egin zituen.
  • Jose Gaspar Rodríguez de Francia (1776-1840) Paraguaiko presidentea izan zenak "Tetã Purahéi" ("Aberriaren Abestia") baimendu zuen, herrialdeko lehenengo ereserkia. Anastacio Rolón-ek idatzi zuen, guaranieraz.
  • 1867an idazteko modua batzeko kongresua antolatu zuten.
  • León Cadogan (1899-1973) ikerlariak "Ayvu Rapyta" izeneko olerki bilduma jaso zuen. 19 atal ditu eta Munduko sorreraz, jaungoikoaz, hizkuntzaz, medikuntzaz eta beste gai batzuetaz hitz egiten du.
  • 1950 inguruan Antonio Guasch apaizak ikerketa lan handia egin zuen, "El idioma guaraní" eta "Diccionario castellano-guaraní y guaraní-castellano" liburuak utziz.
  • 1992an Paraguaiko hizkuntza ofizial izendatu zuten, Alfredo Stroessneren diktadura amaitu ondoren.
  • 2004an hizkuntza ofizial aldarrikatu zuten Corrientesko probintzian (Argentina).
  • 2006ko urtarrilean Mercosur erakundeko hizkuntza ofiziala izateko eskatzen duen kanpaina hasi zuten.
  • 2007an Félix de Guarania poeta "doctor honoris causa" izendatu zuen Asunción-eko Unibertsitateak.

Erreferentziak

  1. 53. araua - Munduko estatuetako hizkuntza ofizialak. Euskaltzaindia (Noiz kontsultatua: 2010-12-19).

Kanpo loturak

Hizkuntza honek bere Wikipedia du: Bisita ezazu.