Europako bisonte: berrikuspenen arteko aldeak

Wikipedia, Entziklopedia askea
Nabigazio historia interaktiboa
← Aurreko ezberdintasunaHurrengo ezberdintasuna →
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
IkusizkoaWikitestua
t Robota: Aldaketa kosmetikoak
24. lerroa: 24. lerroa:
|hedapen maparen testua = Europako bisonteraen egungo banaketa mapa. Populazio basatiak soilik.}}
|hedapen maparen testua = Europako bisonteraen egungo banaketa mapa. Populazio basatiak soilik.}}


'''Europako bisontea''', ''Bison bonasus'' da [[betabere]] honen izen zientifikoa, [[abere]] [[ugaztun]] eta [[hausnarkari]] handia da. [[Europa]]ko lur [[ugaztun]]ik handiena izanik, desagertzeko arriskuan dago.
'''Europako bisontea''', ''Bison bonasus'' da [[betabere]] honen izen zientifikoa, [[abere]] [[ugaztun]] eta [[hausnarkari]] handia da. [[Europa]]ko lur [[ugaztun]]ik handiena izanik, desagertzeko arriskuan dago.
Duela mila urte, Europako [[baso]]etan oraindik ugari zen, baina [[espezie]]a desagertzeko zorian egon da, eta [[uro]]aren kasuan ez bezala, [[etxekotu]]tako inolako oinordekorik utzi gabe gainera, duela hamarkada gutxi sortutako zubron izeneko [[hibrido]]a ez bada.
Duela mila urte, Europako [[baso]]etan oraindik ugari zen, baina [[espezie]]a desagertzeko zorian egon da, eta [[uro]]aren kasuan ez bezala, [[etxekotu]]tako inolako oinordekorik utzi gabe gainera, duela hamarkada gutxi sortutako zubron izeneko [[hibrido]]a ez bada.
{{Sakontzeko|Zubron}}
{{Sakontzeko|Zubron}}
30. lerroa: 30. lerroa:
Garai batean basa abere bikain hau, Europako [[hostozabalen baso misto epel]]etan [[Ozeano Atlantiko]]aren bazterretik [[Asia]]ko mendebalderaino zabaltzen omen zen. Gizakiak buruturiko ehiza zuzenaz gain, Europako baso eta [[oihan]] handien galerarekin joan zen bisonteen kopurua murrizten eta [[espezie]]a zokoratzen.
Garai batean basa abere bikain hau, Europako [[hostozabalen baso misto epel]]etan [[Ozeano Atlantiko]]aren bazterretik [[Asia]]ko mendebalderaino zabaltzen omen zen. Gizakiak buruturiko ehiza zuzenaz gain, Europako baso eta [[oihan]] handien galerarekin joan zen bisonteen kopurua murrizten eta [[espezie]]a zokoratzen.


Garai historikoetan Europako bisontearen bi aspiespezie iraungi ziren: [[Kaukasoko bisonte]]a, ''Bison bonasus caucasicus'', ([[1930]].en urtean galduta) eta [[Hungariako bisontea]], ''Bison bonasus hungarorum'', ([[1790]]. urtean galduta). Egun bizirik irauten duen aspiespezieak, Bison bonasus bonasus, '''Lituaniako bisontea''' deitua ere, ordokietako bisontea da.
Garai historikoetan Europako bisontearen bi aspiespezie iraungi ziren: [[Kaukasoko bisonte]]a, ''Bison bonasus caucasicus'', ([[1930]].en urtean galduta) eta [[Hungariako bisontea]], ''Bison bonasus hungarorum'', ([[1790]]. urtean galduta). Egun bizirik irauten duen aspiespezieak, Bison bonasus bonasus, '''Lituaniako bisontea''' deitua ere, ordokietako bisontea da.


== Etimologia ==
== Etimologia ==
52. lerroa: 52. lerroa:
[[Fitxategi:Bison bonasus (Linnaeus 1758).jpg|thumb|px 350|left|Bisonte bat [[Białowieża basoa]]n]]
[[Fitxategi:Bison bonasus (Linnaeus 1758).jpg|thumb|px 350|left|Bisonte bat [[Białowieża basoa]]n]]


Ezagutzen diren datuen arabera, Europako bisontea [[Eurasia]]ren [[mendebalde]]ko muturreraino sekula ez dela zabaldu uste da <ref>{{es}} ARRIBAS, Óscar. ''Fauna y paisaje en los Pirineos en la Era Glaciar''. "Lynx Ediciones" Argitaletxea</ref>, eta pentsatzen da baita ere [[Würm glaziazioa]]n heldu zela Europara [[Ipar Amerika]]tik, kontutan hartuz [[Amerikako bisonte]]arekin (Bison bison) daukan berdintuasunak.
Ezagutzen diren datuen arabera, Europako bisontea [[Eurasia]]ren [[mendebalde]]ko muturreraino sekula ez dela zabaldu uste da <ref>{{es}} ARRIBAS, Óscar. ''Fauna y paisaje en los Pirineos en la Era Glaciar''. "Lynx Ediciones" Argitaletxea</ref>, eta pentsatzen da baita ere [[Würm glaziazioa]]n heldu zela Europara [[Ipar Amerika]]tik, kontutan hartuz [[Amerikako bisonte]]arekin (Bison bison) daukan berdintuasunak.


Aspalditik [[ehiza]] zuzena eta basoen eraldaketa, [[nekazaritza]]rako zein [[abeltzaintza]]rako lurrak sortzeko asmoz, espeziea txokoratzen joan ziren. Aspaldiko agirien arabera, VII. en mendean espeziea oraindik bizi zen [[Vosges mendiak|Vosges mendietako]] basoetan. XI.en mendean [[Suitza]]ko iparraldeko basoetan irauten zuen ere. [[Brandenburgo]]tik XVI.en mendean desagertu zen, eta Ekialdeko [[Prusia]]n zein [[Transilvania]]n XVIII.en mende arte iraun zuen.
Aspalditik [[ehiza]] zuzena eta basoen eraldaketa, [[nekazaritza]]rako zein [[abeltzaintza]]rako lurrak sortzeko asmoz, espeziea txokoratzen joan ziren. Aspaldiko agirien arabera, VII. en mendean espeziea oraindik bizi zen [[Vosges mendiak|Vosges mendietako]] basoetan. XI.en mendean [[Suitza]]ko iparraldeko basoetan irauten zuen ere. [[Brandenburgo]]tik XVI.en mendean desagertu zen, eta Ekialdeko [[Prusia]]n zein [[Transilvania]]n XVIII.en mende arte iraun zuen.


XIX.en mendearen erdialdean espeziea soilik bi eskualdean bizi zen. alde batetik [[Białowieża basoa|Białowieżako]] baso handian, [[Polonia]] eta [[Bielorrusia]]ren artean. Bestetik [[Kaukaso mendilerroa]]ren iparraldean.
XIX.en mendearen erdialdean espeziea soilik bi eskualdean bizi zen. alde batetik [[Białowieża basoa|Białowieżako]] baso handian, [[Polonia]] eta [[Bielorrusia]]ren artean. Bestetik [[Kaukaso mendilerroa]]ren iparraldean.


== Europako bisontea Euskal Herrian ==
== Europako bisontea Euskal Herrian ==
[[Fitxategi:Escudo de Kortezubi.svg|thumb|px10|[[Kortezubi]]ko armarria. [[Kortezubi]]n [[Santimamiñe]]ko harpea dago, bere [[Labar-pintura|labar arteko marrazkiekin]], horregatik udalak bisontea ezarri zuen armarrian]]
[[Fitxategi:Escudo de Kortezubi.svg|thumb|px10|[[Kortezubi]]ko armarria. [[Kortezubi]]n [[Santimamiñe]]ko harpea dago, bere [[Labar-pintura|labar arteko marrazkiekin]], horregatik udalak bisontea ezarri zuen armarrian]]
[[Euskal Herria]]n ere orain dela milaka urte bisonteak bizi ziren, eta honen lekukotasuna gizaki [[paleolitikoa]]k utzi zituen [[labar-pintura|labar-pinturetan]], [[Altxerri]]n, [[Santimamiñe]]n, [[Venta Laperra (leizea)|Venta Laperran]] edo [[Etxeberriko karbia|Etxeberriko]] [[leize]]etan. Hala ere hauetako zenbait pinturetan marraztutako bisonteak ez ziren gaur egungo bisonte europearrak, aspalditik desagertutako [[Bison priscus]] espeziekoak baizik. Aspaldiko bisonte hauen ondorengoak dira egungo [[Europako bisonte]]ak. Bisonte hauek [[Amerikako bisonte]]ekin antza handia zuten, eta dirudienez azken [[Izotz Aro]]a eta gero desagertu ziren.
[[Euskal Herria]]n ere orain dela milaka urte bisonteak bizi ziren, eta honen lekukotasuna gizaki [[paleolitikoa]]k utzi zituen [[labar-pintura|labar-pinturetan]], [[Altxerri]]n, [[Santimamiñe]]n, [[Venta Laperra (leizea)|Venta Laperran]] edo [[Etxeberriko karbia|Etxeberriko]] [[leize]]etan. Hala ere hauetako zenbait pinturetan marraztutako bisonteak ez ziren gaur egungo bisonte europearrak, aspalditik desagertutako [[Bison priscus]] espeziekoak baizik. Aspaldiko bisonte hauen ondorengoak dira egungo [[Europako bisonte]]ak. Bisonte hauek [[Amerikako bisonte]]ekin antza handia zuten, eta dirudienez azken [[Izotz Aro]]a eta gero desagertu ziren.
Dena den zenbiat garaietan ([[Goi Paleolito]]an), Bison bonasus [[Bison uriformis]] izeneko bisontearekin batera bizi zen Euskal Herrian, eta bion marrazki zein aztarna azaltzen zaizkigu<ref>La caza en la prehistoria(Asturias, Cantabria, Euskal Herria). Jose. Maria Gomez-Taberna. Ediciones Istmo, 1980. </ref>.
Dena den zenbiat garaietan ([[Goi Paleolito]]an), Bison bonasus [[Bison uriformis]] izeneko bisontearekin batera bizi zen Euskal Herrian, eta bion marrazki zein aztarna azaltzen zaizkigu<ref>La caza en la prehistoria(Asturias, Cantabria, Euskal Herria). Jose. Maria Gomez-Taberna. Ediciones Istmo, 1980. </ref>.
119. lerroa: 119. lerroa:
Irudi:Turnir.jpg
Irudi:Turnir.jpg
</gallery>
</gallery>
⚫
{{Link GA|be}}


[[Kategoria:Arriskuan dauden espezieak]]
[[Kategoria:Arriskuan dauden espezieak]]
126. lerroa: 125. lerroa:
[[Kategoria:Euskal Herritik desagertutako fauna]]
[[Kategoria:Euskal Herritik desagertutako fauna]]
[[Kategoria:Bisonteak]]
[[Kategoria:Bisonteak]]

⚫
{{Link GA|be}}


[[an:Bison bonasus]]
[[an:Bison bonasus]]

20:02, 2 abendua 2012ko berrikusketa

Taxotaula bat irakurtzeko eraWikipedia:Taxotaula bat irakurtzeko era
Taxotaula bat irakurtzeko era
Europako bisontea
Europako bisontea (Bison bonasus).
Europako bisontea (Bison bonasus).


Sailkapen zientifikoa
Erreinua: Animalia
Filuma: Chordata
Klasea: Mammalia
Ordena: Artiodactyla
Familia: Bovidae
Generoa: Bison
Espeziea: Bison bonasus
Linneaus, 1758
Europako bisonteraen egungo banaketa mapa. Populazio basatiak soilik.
Europako bisonteraen egungo banaketa mapa. Populazio basatiak soilik.
Azpiespeziak

†Kaukasoko bisontea, (Bison bonasus caucasicus).1930.
†Hungariako bisonteaa, (Bison bonasus hungarorum),1790.
Lituaniako bisontea, (Bison bonasus bonasus).
Bison bonaus montanus (Bere taxonomia eztabaidan dago)

Europako bisontea, Bison bonasus da betabere honen izen zientifikoa, abere ugaztun eta hausnarkari handia da. Europako lur ugaztunik handiena izanik, desagertzeko arriskuan dago. Duela mila urte, Europako basoetan oraindik ugari zen, baina espeziea desagertzeko zorian egon da, eta uroaren kasuan ez bezala, etxekotutako inolako oinordekorik utzi gabe gainera, duela hamarkada gutxi sortutako zubron izeneko hibridoa ez bada.

Sakontzeko, irakurri: «Zubron»

Garai batean basa abere bikain hau, Europako hostozabalen baso misto epeletan Ozeano Atlantikoaren bazterretik Asiako mendebalderaino zabaltzen omen zen. Gizakiak buruturiko ehiza zuzenaz gain, Europako baso eta oihan handien galerarekin joan zen bisonteen kopurua murrizten eta espeziea zokoratzen.

Garai historikoetan Europako bisontearen bi aspiespezie iraungi ziren: Kaukasoko bisontea, Bison bonasus caucasicus, (1930.en urtean galduta) eta Hungariako bisontea, Bison bonasus hungarorum, (1790. urtean galduta). Egun bizirik irauten duen aspiespezieak, Bison bonasus bonasus, Lituaniako bisontea deitua ere, ordokietako bisontea da.

Etimologia

Ezaugarriak

  • Pisua: Ar heldu baten batez besteko pisua 700 kg. da, baina tona bateraino heldu daiteke.
  • Garaiera: Soingurutzeraino garaiera 1,80-2 metrokoa izanik, bularraren perimetroa 3 metrokoa izan daiteke. Orohar Europako bisontea Amerikako bisontea baino altuagoa da, baita indartsuago eta sendoagoa ere.

Azpiespezieak

Europako bisontearen zenbait azpiespezie baziren, baina haietatik bakarrak iraun du gaur egun arte, Lituaniako bisontea.

Habitat

Amerikako bisontearen ohituren kontra, Europako bisonteek nahiagi izan dituzte basoak habitat bezala eta ez eremu irekiak, estepak edo belaze handiak. Basoei dagokienez berdin izan zaie hosto zabaleko basoak edo koniferenak.

Espeziearen historia

Bisonte bat Białowieża basoan

Ezagutzen diren datuen arabera, Europako bisontea Eurasiaren mendebaldeko muturreraino sekula ez dela zabaldu uste da [2], eta pentsatzen da baita ere Würm glaziazioan heldu zela Europara Ipar Amerikatik, kontutan hartuz Amerikako bisontearekin (Bison bison) daukan berdintuasunak.

Aspalditik ehiza zuzena eta basoen eraldaketa, nekazaritzarako zein abeltzaintzarako lurrak sortzeko asmoz, espeziea txokoratzen joan ziren. Aspaldiko agirien arabera, VII. en mendean espeziea oraindik bizi zen Vosges mendietako basoetan. XI.en mendean Suitzako iparraldeko basoetan irauten zuen ere. Brandenburgotik XVI.en mendean desagertu zen, eta Ekialdeko Prusian zein Transilvanian XVIII.en mende arte iraun zuen.

XIX.en mendearen erdialdean espeziea soilik bi eskualdean bizi zen. alde batetik Białowieżako baso handian, Polonia eta Bielorrusiaren artean. Bestetik Kaukaso mendilerroaren iparraldean.

Europako bisontea Euskal Herrian

Kortezubiko armarria. Kortezubin Santimamiñeko harpea dago, bere labar arteko marrazkiekin, horregatik udalak bisontea ezarri zuen armarrian

Euskal Herrian ere orain dela milaka urte bisonteak bizi ziren, eta honen lekukotasuna gizaki paleolitikoak utzi zituen labar-pinturetan, Altxerrin, Santimamiñen, Venta Laperran edo Etxeberriko leizeetan. Hala ere hauetako zenbait pinturetan marraztutako bisonteak ez ziren gaur egungo bisonte europearrak, aspalditik desagertutako Bison priscus espeziekoak baizik. Aspaldiko bisonte hauen ondorengoak dira egungo Europako bisonteak. Bisonte hauek Amerikako bisonteekin antza handia zuten, eta dirudienez azken Izotz Aroa eta gero desagertu ziren. Dena den zenbiat garaietan (Goi Paleolitoan), Bison bonasus Bison uriformis izeneko bisontearekin batera bizi zen Euskal Herrian, eta bion marrazki zein aztarna azaltzen zaizkigu[3]. Gune Franko-Kantabriarraren labar pinturetan agertzen diren bisontearen marrazkieak aztertu dituzten zenbait adituek bat datoz esaterakoan mota ezberdinetako bisonteak agertzen direla haietan. Beste batzuentzat ordea ezberdintasun hauek artista ezberdinen habilezia eta estiloaren ondorio izan daitezke besterik gabe. Dena den dauzkagun aztarnen arabera Bison priscus eta Bison bonasus batera bizi ziren Euskal Herrian eta bere inguruetan. Baita Bison uriformis ere. Bison Priscus bison bonasus baino handiagoa zen eta bere adarrak askoz handiagoak ziren ere. Bisonteari buruzko zenbait artikuloetan, Euskal Herriko azken bisontea XII.en mendean Nafarroako basoetan ehizatu zutela aipatzen da, baina informazio honi buruzko iturria eskeini gabe.

Ikus, gainera

Erreferentziak

  1. ↑ http://www.petermaas.nl/extinct/speciesinfo/caucasianbison.htm
  2. ↑ (Gaztelaniaz) ARRIBAS, Óscar. Fauna y paisaje en los Pirineos en la Era Glaciar. "Lynx Ediciones" Argitaletxea
  3. ↑ La caza en la prehistoria(Asturias, Cantabria, Euskal Herria). Jose. Maria Gomez-Taberna. Ediciones Istmo, 1980.

Bibliografia

  • Dzięciołowski, R. M., 1991. Ecological niches of five big ungulates in Forest Tract. Folia Forestalia Polonica. Series A.- Forestry 33: 56–70.
  • European Bison Pedigree Book. 1996. European Bison Pedigree Book. Białowieża National Park.
  • Franklin, I. R., 1980. Evolutionary changes in small populations. A: M. E. Soulé i B. A. Wilcox (eds), Conservation Biology. An Evolutionary Ecological Perspective, pp. 135–150. Sinauer Associates, Sunderland, MA, els AEB.
  • Jakob, W., Schröder, H. D., Rudolph, M., Krasiński, Z. A., Krasińska, M., Wolf, O., Lange, A., Cooper, J. E. i Frölich, K., 2000. Necrobacillosis in free-living males European bison in Poland. Journal of Wildlife Diseases 36: 248–256.
  • Kita, J., Anusz, K., Dziąba, K., Piusiński, W., Kowalski, B., Krasiński, Z., Bielecki, W. i Osińska, B. 1995. Some biochemical parameters in blood of free-rearing European bison in the Białowieża Forest. Medycyna Weterynaryjna 51: 386–388.
  • Kobryńczuk, F., 1985. The influence of inbreeding on the shape and size of the skeleton of the European bison. Acta Theriologica 30: 379–422.
  • Korochkina, L. N. i Kochko, F. P., 1982. Mortality in free-ranging European bison population in Białowieża Forest. Zapovedniki Belarussi. Issledovaniya 6: 96–112.
  • Krasińska, M. i Krasiński, Z. A., 1995. Composition, group size, and spatial distribution of European bison bulls in Białowieża Forest. Acta Theriologica 40: 1-21.
  • Krasińska, M., Caboń-Raczyńska, K. i Krasiński, Z. A., 1987. Strategy of habitat utilisation by European bison in the Białowieża Forest. Acta Theriologica 32: 147–202.
  • Krasiński, Z. A., 1978. Dynamics and structure of the European bison population in the Białowieża Primeval Forest. Acta Theriologica 23: 3-48.
  • Krasinski, Z. A., 2005. The European bison forest emperor. Bialowieza National Park, Bialowieza: 1-24.
  • Krasiński, Z. A. i Krasińska, M., 1994. Performance of European bison population in the Borecka Forest. Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody 13(4): 89–106.
  • Krasiński, Z. A., Krasińska, M. i Bunevich, A. N., 1999. Free-ranging populations of lowland European bison in the Białowieża Forest. Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody 18(4): 3–75.
  • Krasiński, Z. i Raczynski, J., 1967. The reproduction biology of European bison living in reserves and freedom. Acta Theriologica 12: 407-444.
  • Olech, W., 1987. Analysis of inbreeding in European bison. Acta Theriologica 32: 373–387.
  • Olech, W., 1989. The participation of ancestral genes in the existing population of European bison. Acta Theriologica 34: 397–407.
  • Olech, W., 1998. The Inbreeding of European Bison (Bison bonasus L.). 49th EAAP meeting, Varsovia, Polonia.
  • Piusiński, W., Bielecki, W., Małecka, E., Kita, J., Dziąba, K., Osińska, B., Anusz, K., Kowalski, B. i Lenartowicz- Kubrat, Z., 1997. Pathomorphology and pathogenesis of diseased genital organs (prepuce and penis) of bison in the Białowieża Forest. Medycyna Weterynaryjna 53: 596– 600.
  • Podgurniak, Z., 1967. Pathological lesions in the European bison caused by foot-and mouth disease in Polish reservation. Acta Theriologica 12: 323-331.
  • Pucek, Z., 1986. Bison bonasus (Linnaeus, 1758) – Wisent. A: J. Niethammer i F. Krapp (eds), Handbuch der Säugetiere Europas 2/II Paarhufer, pp. 278–315. Aula Verlag, Wiesbaden, Alemania.
  • Pucek, Z., 1991. History of the European bison and problems of its protection and management. A: B. Bobek, K. Perzanowski i W. Regelin (eds), Global Trends in Wildlife Management, pp. 19–39. Świat Press, Krakovia-Varsovia, Polonia.
  • Pucek, Z., 2004. European Bison. Status survey and Conservation Action Plan. IUCN/SSC Bison Specialist Group. IUCN, Gland, Suitza i Cambridge, el Erresuma Batua.
  • Sztolcman, J., 1924. Matériaux pour l'histoire naturelle et pour l'historique du Bison d’Europe (Bison bonasus Linn.). Annales Zoologici Musei Polonici Historiae Naturalis.
  • Welz, K., Anusz, K., Salwa, A., Zaleska, M., Bielecki, W., Osińska, B., Kaczor, S. i Kita, J., 2005. Bovinae tuberculosis in European bison in Bieszczady region. Medycyna Weterynaryjna 61: 441-444.
  • Żórawski, C. i Lipiec, M., 1997. Generalized tuberculosis in a European bison. Medycyna Weterynaryjna 53: 90-92.
  • La caza en la prehistoria(Asturias, Cantabria, Euskal Herria). Jose. Maria Gomez-Taberna. Ediciones Istmo, 1980.

Kanpoko loturak

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Europako bisonte

Bideoak

Argazki galeria

Txantiloi:Link GA

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Europako_bisonte&oldid=3371201"(e)tik eskuratuta