Euskal mitologia: berrikuspenen arteko aldeak

Wikipedia, Entziklopedia askea
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
t 88.13.184.199 wikilariaren aldaketak ezabatuz, Tegel wikilariaren azken bertsiora itzularazi da.
t Robota: Aldaketa kosmetikoak
88. lerroa: 88. lerroa:
* ''Pequeño diccionario de mitologia vasca y pirenaica''. Egilea [[Olivier de Marliave]]. Alejandria, Bartzelona, 1995.
* ''Pequeño diccionario de mitologia vasca y pirenaica''. Egilea [[Olivier de Marliave]]. Alejandria, Bartzelona, 1995.
* [[José Dueso]]: ''La primitiva religión de los vascos'', Orain argitaletxea, 1996. ISBN 84-89077-56-8.
* [[José Dueso]]: ''La primitiva religión de los vascos'', Orain argitaletxea, 1996. ISBN 84-89077-56-8.
* ''Euskal pentsamendu magikoa'', I. liburukia. Egilea: [[Juan Garmendia Larrañaga]]. Baroja argitaletxea, 1990.
* ''Euskal pentsamendu magikoa'', I. liburukia. Egilea: [[Juan Garmendia Larrañaga]]. Baroja argitaletxea, 1990.
* ''Euskal pentsamendu magikoa'', II. liburukia. Egilea: Juan Garmendia Larrañaga. Elkar, Donostia, 1994.
* ''Euskal pentsamendu magikoa'', II. liburukia. Egilea: Juan Garmendia Larrañaga. Elkar, Donostia, 1994.
* ''"La primitiva religión de los vascos"''. Egilea: José Dueso. Orain, 1996. ISBN 84-89077-56-8.
* ''"La primitiva religión de los vascos"''. Egilea: José Dueso. Orain, 1996. ISBN 84-89077-56-8.

19:06, 2 abendua 2012ko berrikusketa

Euskal Mitologiako jainkoen familia:Mundakako printzesa, Sugaar, Mari, Amalur, Jaun Zuria, Mikelats, Atarabi, Eguzki Amandre, Ilargi Amandre, Amilamia, Urtzi, Basajaun, Basandere eta Lamia.

Euskal mitologia Euskal Herriko lurraldeetako mitoen multzoa da. Bertan nahasturik antzematen dira eragin kristau zein paganoak.

Gainerako herri eta kulturen antzera euskal mitologia alegiazko kontakizun, antzinako balizko jainko edo heroien egintzetan edo egiazko gertaeretan oinarritzen da, gehienetan, izadiaren indarren edo giza izaeraren alderdien oihartzuna dakarrena.

Kondaira sinbolikoa, munduaren hasierako edo denbora historikotik kanpoko gertakari harrigarriren baten berri ematen du askotan. Antzinako jainko edo heroien ekintzetan edo egiazko gertaeretan oinarritzen dira alegiazko kontakizunak, jatorri ezezagunekoak eta herri baten tradiziozko pentsamendu kolektiboaren osagai direnak, naturaren indarrari edo giza izaeraren zenbait alderdiri buruzko ikuspegia eta sinesteak islatzen ditu.


Mitok sailka daitezke kondairaren esanahia edo berez duten mezuaren arabera: Batzuk kosmosa edo lurraz kanpoko gaia dute, eta besteak, berriz, lurtarrak dira. Kristautasunaren sarrerak nabarmen eragin du euskal mitologiaren ahoz ahoko transmisioan. Oinarrizko kontzepzio metafisikoa bere horretan mantendu diren alegi askotan ere Bibliako pertsonaien izen ordezkatzea ematen da: neguko solstizioa = Eguberri, udako solstizioa = Donibane jaia, jentilarri = Sansonarri, Salomon eta abar.


Ikuspegiak ikerlarien arabera

Sugaar.
Basajaun eta Basandere.
Lamina.

Jose Miguel Barandiaran

Ukaezina da Barandiaranen ekarpen handia euskal mitologia zaharra jasotzeko eta kontserbatzeko orduan. Barandiaranentzat, euskal mitologia eta erlijio berak, euskal gizakiaren arazo oinarrizkoenei erantzuteko erak dira. Barandiaranek euskal kultura zaharraren mugak gaur egungo Euskal Herriko mugetatik haratago zabaltzen ditu, Pirinio guztiak eta beraien alboko eskualdeak hartuz. Artzaintzaren kultura zaharrarekin lotzen du fenomeno hori, toponimia, transhumantziako bide zaharrak, erromatarren garaiko inskripzio akitaniarrak, mairubaratz eta trikuharrien guneak mendikatea guztian zehar...

Olivier de Marliave

Pirinioetako eta Euskal Herriko mitologiek batasun bat osatzen dute. Hala ere beraien mugak ez daude erabat zehazturik, Greziar mitologian zein Erromatar mitologian bezala. Lan gutxi egin da Euskal mitologiaren oinarrietan sakontzeko, eta bere pertsonaiak, Jainko-Jainkosak eta heroiak sistematizatzeko.

Marliavek aipatzen dituen horretarako zenbait arrazoi hauek dira:

  • Pirinioetako herriak beraien artean banatzen dituzten bi estatuek sekula ez dute onartu Piriniar kultura bat existitzen dela.
  • Bigarrena, eta hau erabakigarria da, ez da orain arte sekula topatu "euskal-Piriniar" mitologiaren "fundazio idatzi"rik, mitologiaren sinismen multzoaren sorrera markatzen duen testua, beste epopeia mitologikoetan dagoen bezala. Beraz, Pirinioetako gizarte tradizionalek haien kosmologia oinarritzeko mahi gainean jartzen dituzten galderei erantzuten duen kontakizunik ez dago.

Ez dugu oinarrizko azalpenik Mendien sorreraz, bertako gizakien sorreraz, bertako Jainko-Jainkosa eta ireluen sorreraz...laburbilduz, ez dugu "Saga euskal-piriniar" bat, eta nahiz eta mitologia honen zenbait pretsonaia eta narrazio ezagutu, oso zatituta azaltzen zaigu dena, eta bakoitzak bere "papera" ahaztu egin du osotasunean.

Hala ere, argi dago mito eta elezahar multzo handia dagoela Pirinioetan eta Euskal Herrian, nahiz eta inolako narrazio epikoak bultzatu duen "Euskal-Piriniar" panteoi bakarra. Hau ematen da munduko beste lekuetan ere, Andeak mendilerroan esate baterako.

Jakina, munduko mendi multzo gehienak Jainko-Jainkosen bizileku dira, eta gurea ez da salbuespena.

Badakigu antzinako euskaldunek mendi gailurrak "jainkotu" zituztela, baina epigrafiaz gain, hutsa dakigu Xuban, Aste, Ageion, Basaertis edo Arixoren ezaugarriez.

Olivierrek baieztatzen du Pirinioetako hegoaldean zenbait ikerle eta folklorezalek egindako aspaldiko lanari esker, gauza gehiago jaso dela iparraldeko isurialdean baino. Hala ere, "ahozko tradizioa" da askotan ezagueraren iturri bakarra, bere muga guztiekin.

Olivierrek azpimarratzen du behar bat euskal mitologia piriniarra ikertzerakoan: ondo bereizi behar dira jatorrizko istorioak, herriaren ahozko tradizioan iraun dutenak, eta tokian tokiko sasijakintsuek asmatu eta apaindutakoak.

Olivierren ustez, bestalde, Pirinioetako mitologiak indoeuropar mitologiarekin zer ikusi handia du.

Amaitzeko, Olivierren ustez, "euskal kutsuak" estaltzen ditu Pirinio guztiak, maila ezberdinetan baina osorik. Toponimiak, etnologiak eta antropologiak horren berri ematen digute.

Gainera, Pirinioetako populazio honek nahasketa handiak izan ditu beste kulturekin urteetan zehar, eta egungo egoera horren ondorioa da. Eliza Katolikoak ere hainbat mito eta elezahar kristautu du bere interesen arabera, baina egun sinesmen zahar horiek galtzeko arriskurik handiena azken hamarkadetan Pirinioetan izaten ari diren aldaketa handiak eta "modernitatea" bera dira.

Izaki mitologikoak

Sakontzeko, irakurri: «Euskal izaki mitologikoen zerrenda»

Herri jakintzan biziak bi alde zituen: eguna eta gaua. Eguna eguzkiaren menpe, gizakientzat zen; gaua, aldiz, ilun eta izugarri, gauekoentzat. Egunez lur barnetan, ilunpetan, bizi zirenak gauez ateratzen ziren lurra menperatuz. Eguna egunezkoarentzat eta gaua gauezkoarentzat esaerak ongi adierazten duen pentsaera erabat zabalduta zegoen, eta euskal mitologiaren giltzarrietako bat da. Istorio askok erakusten duten bezala debeku hau ez zen hautsi behar, hausleak ez bazuen fin gaixtorik eraman nahi.

Mundu hau pertsonaiaz beterik dago, mota guztietakoak eta garrantzi desberdinekoak. Pertsonaiarik ezagunenen artean Mari dugu. Mari, zenbait herritan, izaki mitologiko guztien nagusi edo amatzat dute, askotan dama deitzen duelarik.



Euskal jainkoen familia

Mundakako printzesa
 
 
Sugaar
 
 
 
Mari
 
 
 
 
Amalur
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Jaun Zuria
 
Mikelats
 
Atarabi
 
 
 
Eguzki Amandre
 
Ilargi Amandre
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Amilamia
 
Urtzi
 
Basajaun
 
Basandere
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Lamia

Leku mitologikoak

Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko mitologiaren lekuak»

Euskal herrian, inguruko mitologietan bezala, badaude leku "majikoak", naturaz gaindiko gertaeren toki dira, edota irelu zein Jainko-Jainkosen bizileku.

Mendi edo mendi tontorrak dira, malkarrak, leizeak, baso apartatuak, zubiak, jauregi eta gaztelu zaharrak, trikuharriak, jentil baratzak, antzinako baserriak, ibaiak, errekak eta aintzirak...



Bibliografia

Tartaloren irudikapena Mungiako Izenaduba parkean. Bizkaia, Euskal Herria.
Xaindia.
  • Jose Migel Barandiaran: José Miguel de Barandiarán, obras completas, Gran Enciclopedia Vasca, Bilbo, 1976.
  • Jose Migel Barandiaran: Dictionnaire Illustré de Mythologie Basque, Michel Duvertek itzulia eta iruzkindua, Elkar, Donostia, 1994. ISBN 2-913156-36-3.
  • Euskal Herriko mitologia. Jentilen aztarnen atzetik. Aritza Bergara. Adarmendi Elkarteak argitaratuta. 2010. Liburua eta DVDa.
  • Mitologika. Euskal Herriko izaki magikoak gaur egungo ikuspuntutik". Aritza Bergara. Astiberri argitaletxea. 2001.
  • Mitologika. Sorginen munduan. Aritza Bergara. Astiberri argitaletxea. 2002.
  • Mitologika. Erraldoien munduan. Aritza Bergara. Astiberri argitaletxea. 2003.
  • Enciclopedia General Ilustrada del Pais Vasco: Historia general de Euskal Herria. Auñamendi, Zarautz, 1978.
  • Pequeño diccionario de mitologia vasca y pirenaica. Egilea Olivier de Marliave. Alejandria, Bartzelona, 1995.
  • José Dueso: La primitiva religión de los vascos, Orain argitaletxea, 1996. ISBN 84-89077-56-8.
  • Euskal pentsamendu magikoa, I. liburukia. Egilea: Juan Garmendia Larrañaga. Baroja argitaletxea, 1990.
  • Euskal pentsamendu magikoa, II. liburukia. Egilea: Juan Garmendia Larrañaga. Elkar, Donostia, 1994.
  • "La primitiva religión de los vascos". Egilea: José Dueso. Orain, 1996. ISBN 84-89077-56-8.
  • Euskal Mitologia Konparatua. egilea, Juan Ignacio Hartsuaga. Kriseilu, 1987.
  • Pirinioak eta Euskal Herria: mitoak eta sineskizunak. Egilea: askoren artean. Gaiak argitaleletxea, 1995.
  • Animismua Zuberoan. Egilea: Txomin Peillen. Aranburu editorea, Donostia, 1985.
  • Mitos y creencias. Egilea: Jose Maria Satrustegi. Orain, 1995.
  • Lamia, sorgin eta tartaroen erresuma ezkutua. Egilea: Xabier Kaltzakorta. Labayru Ikastegia, Bilbo, 1997.
  • Mito hurbilak. Euskal mitologia jendeen biziztan. Egilea: Anuntxi Arana. Gatuzain-Gure Irratia, 2000.
  • Sugearen iraultza. Euskal Herria iraganalditik geroaldiarantz. Egilea: Josu Naberan. Gaiak, 1998.
  • Euskal Zibilizazioa. Egilea: Alfontso Martinez Lizarduiakoa. Gaiak, 1998.
  • Euskal jainko eta jainkosak, Olentzero eta sorginak. Egilea: Julio Caro Baroja. Gaiak, 1989.
  • Koloreak euskal usarioan. Egilea: Patziku Perurena. Erein, 1992.
  • Pirinioetako sumendiak, hartzak, mendi-gidariak eta beste hamaika istorio. Egilea: Sarda taldea. Gaiak, 1994.
  • Leyendas y tradiciones populares del Pais vasco. Egilea: Luis Peña Santiago. Txertoa, 1989.
  • Brujas (Cuentos y leyendas de la Euskal Herria fantástica). Egilea: Jose Dueso. Roger, 1997.
  • Basabürüko ipuinak. Egilea: Junes Casenave-Harigile. Izpegi, Baigorri,1997.
  • Nosotros los Vascos. Mitos leyendas y costumbres. Egilea: Jose Dueso. Lur. 1990.
  • Olivier de Marliave et Jean-Claude Pertuzé: Panthéon Pyrénéen, Toulouse, Loubatières, 1990.
  • Wentworth Webster: Légendes basques, Nicolas Burguetek itzulia, Aubéron, 2005. ISBN 2-84498-080-5.
  • Jean-François Cerquand: Légendes & récits populaires du Pays Basque, Aubéron, 2006. ISBN 2-84498-093-7-
  • Julien Sacaze:
  • «Les Anciens dieux des Pyrénées, nomenclature et distribution géographique» in Revue de Comminges (Saint-Gaudens), 28 orrialde, 1885.
  • Inscriptions antiques des Pyrénées. Hitzaurrea, M. Albert Lebèguek egina. Tolosa, XII - 576 orrialde (Bibliothèque Méridionale, 2. seriea, 1892; 2). Berrargitalpena faksimilean, Tolosa, ESPER, 1990.
  • Inscriptions antiques du Couserans. Tolosa, 28 orrialde, 1892. Berrargitalpena faksimilean, Nîmes, C. Lacour, 2001.

Kanpo loturak

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Euskal mitologia


Txantiloi:NA lotura