Aiara

Aiara
Araba, Euskal Herria
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Euskal Autonomia Erkidegoa
Lurraldea	Araba
Eskualdea	Aiaraldea
Izen ofiziala	Aiara / Ayala
Alkatea	Josu Artetxe (Bildu)
Posta kodea	01476
INE kodea	01010
Herritarra	Aiarar
Kokapena
Koordenatuak	43°04′36″N 3°04′44″W
Azalera	140,85 km2
Distantzia	46 km Gasteiza
Demografia
Biztanleria	2.918 (2023) −3 (2022)
1.474 (%50,5)   (%51,4) 1.500
Dentsitatea	0,02 biztanle/km²
Hazkundea (2003-2013)	% 31,26
Zahartze tasa	% 15,39
Ugalkortasun tasa	‰ 59,46
Ekonomia
Jarduera tasa	% 81,77 (2011)
Genero desoreka	% 9,14 (2011)
Langabezia erregistratua	% 8,68 (2013)
Euskara
Euskaldunak	% 27,42 (2010)
Kaleko erabilera	%  (2016)
Etxeko erabilera	% 11.43 (2016)
Datu gehigarriak
Webgunea	http://www.aiarakoudala.com

Aiara (ofizialki Aiara / Ayala) Arabako ipar-mendebaldeko udalerri bat da, Gasteiztik 46 bat kilometrora dagoena. Udalerriak Arespalditza du herriburu, eta beste 22 herriz ere osatua dago; populatuena Luiaondo da.

Aiaraldeko eskualdea osatzen du Amurrio, Artziniega, Okondo eta Laudio udalerriekin batera.

Kexaa dorretxea.

Geografia

Mugakideak

Aiarak mugakide ditu iparraldean Gordexola (Bizkaia), hegoaldean Merindadeak (Burgos) eta Urduña (Bizkaia), hego-ekialdean Amurrio, ipar-ekialdean Okondo eta Laudio, eta mendebaldean Artziniega eta Burgosko probintziako Merindadeak.

Inguru naturala

Gorobel mendilerroa udalerriaren hegoaldean dago, Burgosko probintziako Merindadeen eskualdetik banatzen duela.

Ikustekoa da Soxotik gertu dagoen Peñaladros izeneko ur-jauzia, 25-30 metroko garaiera duena.

Historia

Historikoki garrantzi handia izan du, batez ere Erdi Aroan, azken hamarkadetan gainbehera badator ere. Gaur egun 2.500 biztanlera ere ez da ailegatzen udalerri osoa.

Historiaurreari dagokionez, hiru trikuharri aurkitu dira Aiaran; haietariko bi Añesen, eta Menoion bestea. K. a. XXV. mendekoak omen dira.

Banaketa administratiboa

Aiara udalerria 24 herriz osatua dago:

1. Aginaga
2. Añes
3. Arespalditza (herriburua)
4. Beotegi
5. Erbi
6. Erretes-Lanteno
7. Etxegoien
8. Izoria
9. Kexaa
10. Lanteno
11. Lexartzu
12. Luiaondo
13. Luxo
14. Madaria
15. Maroño
16. Menagarai
17. Menoio
18. Murga
19. Olabezar
20. Opellora
21. Ozeka
22. Sanbantone
23. Soxo
24. Zuhatza

Demografia

Aiarako biztanleria

1897	1900	1910	1920	1930	1940	1950	1960	1970	1981	1991	2001	2006	2011
3.111	3.222	2.671	2.737	2.913	2.882	2.881	2.754	2.651	2.302	2.165	2.217	2.895	3.126

Politika

2011ko maiatzaren 22ko hauteskundeetako emaitzen ondorioz, Bildu koalizioko Josu Artetxe hautatu zuten alkate.

Aiarako udalbatza
Alderdia	Zinegotziak	Boto kopurua
Bildu	4	609 (%38,08)
Euzko Alderdi Jeltzalea (EAJ)	4	477 (%29,92)
Aiara Batuz	2	356 (%22,70)
Alderdi Popularra (PP)	1	130 (%06,04)
Euskadiko Alderdi Sozialista (PSE-EE(PSOE))	-	52 (%3,26)

Kultura

Ondasun nabarmenak

Negorta dorretxea, Zuhatzan.

• Arespalditzako parrokia (Andre Maria Jasokundekoa), XI. mendekoa, atari erromanikoarekin.
• Atxa dorretxea, Arespalditzan, XVII. mendekoa.
• Etxaurrengo Andre Mariaren santutegia, Menoion, XVIII. mendekoa, Gorobel mendien ikuspegi ederrak eskaintzen dituena.
• Kexaako dorretxe-gotorlekua, XIV. mendean eraikia estilo gotikoan.
• Lantenoko eskolak, kultura interesdun ondaretzat izendatuak.
• Murgako dorretxe-jauregia, 1272an eraikia.
• Negorta dorretxea, Zuhatzan, XV. mende bukaera aldera eraikia.
• San Bizente eliza, Añesen, XII. mendekoa, atari erromaniko ederrarekin.
• Ureta dorretxea, Lantenon, XIV.-XV. mendekoa.
• Zubiete dorretxea, Lantenon.

Euskara

XIX. mendera arte ibarreko herri batzuetan euskara mantendu egin zuten, baina hortik aurrera gainbehera handia gertatu da Aiaran. Gaur egun, aiararren ia laurdena euskalduna da, eta haiek biltzeko asmoz Hogeitalau Euskara Elkartea sortu zuten.

Aiarar ospetsuak

• Eugenio Llaguno (Menagarai, 1724-1799), politikari eta euskaltzale ilustratua.
• Iñaki Isasi (Arespalditza, 1970), txirrindularia.

Ikus, gainera

• Aiaraldea
• Arabako udalerrien zerrenda

Kanpo loturak

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Aiara

• (Gaztelaniaz) Aiarako webgune ofiziala
• (Gaztelaniaz) Aiara Auñamendi entziklopedian
• Aiarako toponimia Euskaltzaindiaren arabera
• Aiaraldeko Turismo Elkartearen webgunea
• Aiara euskadi.net webgunean
• Kexaako Aiala dorretxe-gotorlekuari buruzko informazioa euskadi.net webgunean
• Murga dorretxea euskadi.net webgunean
• Negorta dorrea euskadi.net webgunean
• Aialatarrei eta Kexaari buruzko artikulua euskonews.com webgunean
• (Gaztelaniaz) Luiandoko argazki eguneratuak (Flickr webgunean)
• (Gaztelaniaz) Luiandoko argazki zaharrak

Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena: Euskal Wikiatlasa