Costa Rica

Costa Rica
Noble patria, tu hermosa bandera
flag of Costa Rica (en) coat of arms of Costa Rica (en)
Geografia
Hiriburua	San José 9°55′57″N 84°4′46″W
Azalera	51.100 km²
Punturik altuena	Cerro Chirripó (en) (3.820 m)
Punturik sakonena	Karibe itsasoa (0 m)
Kontinentea	Ipar Amerika
Mugakideak	Panama eta Nikaragua
Administrazioa
Gobernu-sistema	Demokrazio konstituzionala
Costa Ricako presidentea	Rodrigo Chaves (en)
Costa Ricako presidentea	Rodrigo Chaves (en)
Legebiltzarra	Legislative Assembly of Costa Rica (en)
Harreman diplomatikoak	Ikusi mapa Wikidatan
Zeren kide	ikusi Aduanen Mundu Erakundea Agency for the Prohibition of Nuclear Weapons in Latin America and the Caribbean (en) Ameriketako Estatuen Erakundea Arma Kimikoak Debekatzeko Erakundea Berreraikuntza eta Garapeneko Nazioarteko Bankua Central American Bank for Economic Integration (en) Central American Common Market (en) Group on Earth Observations (en) International Centre for Settlement of Investment Disputes (en) International Regional Organization for Agricultural Health (en) Interpol Merkataritzaren Mundu Erakundea Multilateral Investment Guarantee Agency (en) Munduko Meteorologia Erakundea Nazio Batuen Erakundea Nazioarteko Finantza Korporazioa Nazioarteko Garapen Elkartea Osasunaren Mundu Erakundea Posta Batasun Unibertsala Telekomunikazioen Batasun Internazionala UNESCO
Demografia
Biztanleria	5.044.197 (2022) −118.841 (2021)
Dentsitatea	98,71 bizt/km²
Hizkuntza ofizialak	ikusi gaztelania
Erabilitako hizkuntzak	ikusi gaztelania, Boruca (en) , Guaymí (en) , Maléku (en) , Cabécar (en) , Bribri (en) eta Costa Rican Sign Language (en)
Ezkontzeko adina	genero guztiak: 18
Emankortasun-tasa	1,819 (2014)
Eskolaratu gabeko umeak	53.761 (2015)
Alfabetizazioa	% 97,41 (2011)
Bizi-itxaropena	79,831 (2016)
Giniren koefizientea	49,3 (2020)
Giza garapen indizea	0,809 (2021)
Ekonomia
BPG nominala	57.057.372.468,038 $ (2017) 68.382.571,401497 (2016)
BPG per capita	11.677 $ (2017) −90 (2016)
BPG erosketa botere paritarioa	83.936.486.033 nazioarteko dolar (2017) 4.182.000.531 (2016)
BPG per capita EAPn	17.109,751 nazioarteko dolar (2017) 690,153 (2016)
BPGaren hazkuntza erreala	4,3 % (2016)
Erreserbak	7.149.834.513 $ (2017) −423.971.979 (2016)
Inflazioa	0,8 % (2016) −9,7 (2015)
Historia
Sorrera data: 1821
Bestelako informazioa
Aurrezenbakia	+506
ISO 3166-1 alpha-2	CR
ISO 3166-1 alpha-3	CRI
Ordu eremua	ikusi UTC−06:00 : America/Costa_Rica (en)
Elektrizitatea	120 V. 60 Hz.NEMA 1-15 (en) eta NEMA 5-15 (en)
Internet domeinua	.cr
visitcostarica.com…

Costa Rica Erdialdeko Amerikako estatua da, Ozeano Barearen eta Karibe itsasoaren artean kokatua. Mugakide ditu Nikaragua iparraldean eta Panama hegoaldean; ekialdean Ksribe itsasoa eta Ozeano Barea mendebaldean. Hiriburua eta hiri populatuena San Jose da (1.345.750 biztanle). Beste hiri nagusiak Alajuela, Cartago, Heredia, Puerto Limon eta Puntarenas dira. Costa Rica aspaldidanik izan da neutrala politikan; ez du armadarik (guardia nazionalak arduratzen dira barne segurtasunaz) eta Latinoamerikako politika sistema egonkorrena du.

Orografia

Lurralde menditsua da Costa Rica. Landaredia klima tropikalari dagokiona da, irudian ikus daitekeenez.

Hiru mendikatek zeharkatzen dute errepublika ipar-mendebaletik hego-ekialdera: Guanacasteko mendiek, Erdialdeko mendiek (Irazu sumendia, 3.432 m) eta Talamancako mendiek (Chirripo Grande, 3.819 m). Mendikate hauen guztien artean dago Costa Ricako erdialdeko goi-ordokia. Bertan bizi da Costa Ricako jende gehiena (San Jose, 259.126 biztanle). San Juan ibaiak muga egiten du Nikaraguarekin. Costa Ricako ibaiak laburrak dira.

Klima

Tropikala eta hezea da ekialdeko kostaldeko ordokietan, eta hotzagoa barnealdean, altuera dela eta.

Biztanleak

Costa Ricako biztanleak gazteak dira oro har: % 33 da hamalau urtetik beherakoa, eta % 62 hamabost eta hirurogeita lau urte bitartekoa (1999ko estimazioak). Jaio berrien hilkortasuna handia da: ia 13 haur hil 10.000ko (1999ko estimazioa). Bizi itxaropena berriz aski altua da, 76,04 urte, eta emankortasuna ere herri garatutakoen antzekoa da, 2,76 haur emakumeko. Biztanle gehien-gehienek badakite irakurtzen eta idazten (% 94,8). Erlijioari dagokionez, katolikoak dira biztanle ia denak (% 95). Hizkuntza ofiziala espainiera da; ingelesaren dialekto jamaikarra ere hitz egiten da, Puerto Limonen inguruan batez ere.

Historia

Espainiar Inperioaren garaia baino lehen, txibtxa hizkuntzetako herriak bertan bizi ziren, eta ondoren Espainia Berriko erregeordetzako probintzia izan zen hiru mendeetan zehar. Costa Rica Espainiaren kolonia izan zen, eta 1821. urtean egin zen independente. Independentziaren lehen urteetan istilu handiak izan ondoren, 1889. urtean demokrazia baketsuko aldi bat hasi zen, bi bider bakarrik eten dena: 1917-1919 urteetan diktadura bat egon zen agintean, eta 1948an altxamendu militar bat gertatu zen.

Kristobal Kolonek aurkitu zuen Costa Rica 1502. urtean, eta 1520an konkistatzaile espainiarrek menderatu zituzten bertako herriak. Espainiarrek konkistatu baino lehen, Antilletako herriak bizi ziren Costa Rican (huetar, choretaga eta boruca herriak). 1520. urtean 27.000 indiar bizi zen Costa Rican; 1567an 13.000 indiar zegoen espainiarren mendean. Konkistatzaileen nagusitasuna onartu ez zuten indiarrak borrokan jarraitu ziren XVII. mende barnera arte. XVII. mendearen hasieran 7.000 lagun ziren eta XVIII. mende bukaeran ehunka batzuk baizik ez ziren Costa Rica osoan bizi.

Costa Rica Guatemalako Kapitain Nagusiaren mendeko lurraldea izan zen 1821. urtea arte. Urte hartan aldarrikatu zuen espainiarrengandiko independentzia, Mexikoren barnean. Independentzia ofiziala 1839an eskuratu zuen.

Hurrengo urteetan Mexiko eta AEBetako interesen menpe ibili zen. XIX. mendean kafea bihurtu zen Costa Ricako diru iturri nagusia eta Estatu Batuetako United Fruit konpainiak banana sail handiak landatu zituen bertan. XIX. mendeko bigarren erdialdekoak Santa Rosa eta Rivaseko batailak aipatzekoak dira, burujabetzaren alde egindakoak.

XX. mendean bestela hiru aldiz konstituzioaren aurkako mugimenduak egon ziren, 1917, 1919 eta 1948an. Azken urte honetan Costa Ricako gerra zibila gertatu zen, Jose Figueres Ferrer politikariaren aldekoak garaile irten zirelarik.

Azken urteak

1979tik aurrera, Nikaraguako gerra zibilak Nikaragua Costa Ricaren mugakidea da, eta eskualde osoa ia hamar urtez astindu zuen krisi larriak, eragin handia izan zuten Costa Rican, sandinisten kontrako oposizioko jende askok bertara jo baitzuen babes bila. Oscar Arias lehendakari sozial-demokrataren ekimenez (PLN, 1986an hautatua), hasi ziren Amerika Zentraleko herrialdeak negoziazioak egiten eskualde hartako gatazkak konpontzeko. Ariasen bake plangintza 1987an jarri zen abian, eta hori zela-eta Bakearen Nobel saria eskuratu zuen Ariasek 1987. urtean. 1990. urtean PLN alderdiak hauteskundeak galdu zituen, eta Rafael Ángel Calderón Batasun Sozial Kristauaren alderdikoa (PUSC) izan zen garailea, gehiengo erosorik ez zuela ordea Legebiltzarrean. 1994ko hauteskunde orokorretan, berriz ere PLN alderdiak hartu zuen aurrea oso alde txikiarekin, eta José Maria Figueres hautatu zuten lehendakari. Bi alderdien txandakatze etengabe horretan, alderdi batek beste alderdiaren lana eragozten zuen; alderdi txikiek erabakitzen zuten Legebiltzarreko oreka, eta gero eta ugariagoak ziren eskualde txikien interesen defentsan ziharduten higikundeak. Alabaina, Miguel Ángel Rodríguez lehendakariak (PUSC, 1998an hautatua), hasiera hobea izan zuen bere agintaldian, hain zuzen ere harreman onak zituelako oposizioarekin: izan ere, PLNko kideak jarri zituen gobernu berriaren postu garrantzitsuetan. Hala eta guztiz ere, 2002. urtean alderdibitasun horren gainbehera hasi zen, indar politiko berriek gero eta indar handiagoa baitzuten, Acción Ciudadana eta Movimiento Libertario alderdiek batez ere. Hainbaten ustez, bi alderdi tradizionalen lehendakari ohien eta goi mailako agintarien ustelkeriaren ondorio izan da egoera hori. Eskandalu politiko handienetako bat 2007. urtean sortu zen, jakin zenean gobernuko zenbait agintarik hainbat gomendio egiten zizkiotela Lehendakariari, hala nola, Hauteskundeetako Auzitegi Gorenaren araudiak saihestea, Hugo Chávez, Fidel Castro eta Daniel Ortegaren esku-hartzeari buruzko beldurra eragitea, eta NAFTArekin bat egiteko erreferendumean kontrako jarrera adierazten zuten kantoiak zigortzea.

Ekonomia

San Jose hiriburuaren ikuspegia

Costa Ricako oinarrizko ekonomia egonkorra da, eta hiru faktoreren mende dago: turismoa, nekazaritza eta elektronika gaien esportazioa. Azken hamabost urteotan asko murriztu da pobrezia, eta aseguru sozialeko sare indartsu bat garatu da. 1990eko hamarraldian, elikagaien ekoizpenak, kimikagintzak, ehungintzak eta metalurgiak gora egin dute, atzerriko eskariak eraginda batez ere, iparramerikarrak bereziki. Alabaina, sektore hauen garapena, hein handi batean atzerritar gaien inportazioaren mende baitago, gobernuaren neurri protekzionistek eragotzi dute, nahiz eta politika ekonomikoak liberalizatzera jo duen azken urteotan. Tradizionalki, batez ere azukrea esportatzen du Costa Ricak; 1980ko hamarraldian behera egin zuen azukre esportazioak, baina, merkatu txinatarra zabaldu zaionean, 1994 eta 1996 bitartean bikoiztu egin da. Ekonomiaren hazkundea handia izan da urteotan Costa Rican: % 0,9tik 1996. urtean, % 3ra igo da 1997. urtean, eta % 5,5ra 1998an. Inflazioa % 22,5era iritsi zen 1995. urtean; 1997. urtean % 11,1era jaitsi zen, eta % 12 igo zen 1998an. Langabezia tasa ez da batere handia (% 6,5), baina azpienplegu asko dago. Bestalde, gobernuaren defizit handiak barne zor oso handi baten interesak ordaindu beharrak areagoturik, gizarte zerbitzuen kalitateari eusteko ahaleginak moteldu ditu. Inflazioa menderatzea, defizita murriztea eta sektore publikoaren eraginkortasuna hobetzea dira gobernuaren egun erronka nagusiak. Miguel Ángel Rodríguez presidenteak dei bat egin du sektore pribatuak ekonomian duen papera indar dezan, baina erresistentzia handia dago pribatizazioaren kontra.

Hauek dira Costa Ricako auzi nagusiak gaur egun: sektore pribatua indartzea, gobernuaren mendeko aseguru sozialari eustea, eta aurrekontuaren defizita, langabezia eta inflazioa kontrolpean edukitzea.

Banaketa administratiboa

Sakontzeko, irakurri: «Costa Ricaren banaketa administratiboa»

Costa Ricako probintziak		Probintzia	Hiriburua	Kantoiak	Barrutiak	Azalera (km²)	Biztanleak*
	1	Alajuela	Alajuela	15	108	9.757,53	716.286
	2	Cartago	Cartago	8	48	3.124,67	432.395
	3	Guanacaste	Liberia	11	59	10.140,71	264.238
	4	Heredia	Heredia	10	46	2.656,98	354.732
	5	Limón	Limón	6	27	9.188,52	389.295
	6	Puntarenas	Puntarenas	11	57	11.265,69	357.483
	7	San José	San José	20	118	4.965,90	1.345.750
	* 2000ko errolda

Costarricar ezagunak

• Jose Figueres Ferrer (1906-1990), herrialdeko presidentea izandako politikaria.
• Jose Adrian Bonilla (1978-), txirrindularia.

Kanpo loturak

• (Gaztelaniaz)Costa Ricako gobernuaren webgunea