Frantziako Lehen Inperioa: berrikuspenen arteko aldeak
tNo edit summary |
No edit summary |
||
| 42. lerroa: | 42. lerroa: | ||
| eremua= |
| eremua= |
||
}} |
}} |
||
'''Frantziako Lehen Inperioa'''<ref>EIMA: [http://www.hezkuntza.ejgv.euskadi.net/r43-573/eu/contenidos/informacion/dih/eu_5490/adjuntos/estilo_liburua/ONOMASTIKA/IZEN%20ZERRENDAK.pdf ''Eskola-liburuetako onomastikaren, gertaera historikoen eta artelanen izenak. Zerrendak''].</ref>, '''Napoleondar Inperioa''' ere deituta, [[Frantzia]]n [[Napoleon Bonaparte]]aren agintaldi inperialari deritzon izena da, zeinetan [[Europa]]ko zati handia menperatu zuen. Inperioak [[1804]]tik [[1814]]ra iraun zuen, eta [[1815]]ean ere Ehun |
'''Frantziako Lehen Inperioa'''<ref>EIMA: [http://www.hezkuntza.ejgv.euskadi.net/r43-573/eu/contenidos/informacion/dih/eu_5490/adjuntos/estilo_liburua/ONOMASTIKA/IZEN%20ZERRENDAK.pdf ''Eskola-liburuetako onomastikaren, gertaera historikoen eta artelanen izenak. Zerrendak''].</ref>, '''Napoleondar Inperioa''' ere deituta, [[Frantzia]]n [[Napoleon Bonaparte]]aren agintaldi inperialari deritzon izena da, zeinetan [[Europa]]ko zati handia menperatu zuen. Inperioak [[1804]]tik [[1814]]ra iraun zuen, eta [[1815]]ean ere [[Ehun Egunak|Ehun Egunetan]] laburki berrezarri zuten. |
||
Inperioaren hasiera [[1804]]ko [[maiatzaren 18]]an kokatzen da, Napoleonek -orduko Lehen Kontsulak- Frantziarren Enperadorearen titulua hartu zuenean. [[Abenduaren 2]]an bere buruari eman zion koroa [[Paris]]ko [[Notre Dame |
Inperioaren hasiera [[1804]]ko [[maiatzaren 18]]an kokatzen da, Napoleonek -orduko Lehen Kontsulak- Frantziarren Enperadorearen titulua hartu zuenean. [[Abenduaren 2]]an bere buruari eman zion koroa [[Paris]]ko [[Parisko Notre-Dame katedrala|Notre Dame katedralean]]. [[Hirugarren Koalizio]]ak berehala egin zion aurre eratu berriko inperioari. [[Austerlitzeko gudua]]n garaipen erabakigarria lortzean, Inperioak aurrera egin ahal izan zuen. Napoleonen armadak (''La Grande Armée'') [[Prusia]] [[1806]]an eta [[Errusia]] [[Polonia]]n [[1807]]an ([[Friedlandeko bataila]]) garaitu zituen. Ondoren, [[Tilsiteko hitzarmena]]rekin (1807ko ekainean), bakea itzuli zen Europara. |
||
[[Iberiar Penintsula]]n eskua sartzean, azkenean, gerra piztu zen [[1808]]an. Sei urteko gerra horretan |
[[Iberiar Penintsula]]n eskua sartzean, azkenean, gerra piztu zen [[1808]]an. Sei urteko [[Iberiar Penintsulako Gerra|gerra horretan]] larri ahuldu zen Inperioa. [[1809]]an, [[Bosgarren Koalizio]]ko Austriaren aurka borrokatu zen Frantzia. Garaile berriro aterata, [[Schönbrunneko Ituna]] ezarri zuen Napoleonek [[Habsburgo leinua]]ren gainean. Errusiarekiko tirabira diplomatikoek Errusiaren [[1812]]ko inbasio zorigaiztokoa ekarri zuten. [[Seigarren Koalizioa]]rekin, Frantziako indarrak [[Alemania]]tik atera ziren [[1813]]an. Napoleonek [[1814]]ko [[apirilaren 6]]an abdikatu zuen, [[Elba (uhartea)|Elba]] uharte txikira erbesteratuta. Hortik [[1815]]ean itzuli zen, baina [[Waterlooko gudua]]n porrot egitean, Lehenengo Inperioa erori zen atzera bueltarik gabe. |
||
Erpinean, 1812an, Frantziako Inperioak 130 departamentu zituela (44 milioi biztanlerekin), 600.000 soldadu zelairatu ahal izan zituen Errusia konkistatzeko. [[Alemania]]n, [[Italia]]n, [[Espainia]]n eta [[Varsoviako dukerria]]n tropa ugari zeukan sakabanatuta, eta [[Prusia]] nahiz [[Austria]] izeneko aliatutzat ere izan zituen. Inperioaren patua armadari atxikita zegoen. Haren aurreko garaipenek [[Frantziako Iraultza]]ko hainbat printzipio Europan zehar barreiatu zituen. Jaunarekiko zergak eta beharrak bertan behera utzi ziren Frantziako armadaren aurrera egitean. [[Polonia]]n izan ezik, [[aristokrazia]]ren [[pribilegio]] oro deuseztatu ziren, eta [[Napoleondar |
Erpinean, 1812an, Frantziako Inperioak 130 departamentu zituela (44 milioi biztanlerekin), 600.000 soldadu zelairatu ahal izan zituen Errusia konkistatzeko. [[Alemania]]n, [[Italia]]n, [[Espainia]]n eta [[Varsoviako dukerria]]n tropa ugari zeukan sakabanatuta, eta [[Prusia]] nahiz [[Austria]] izeneko aliatutzat ere izan zituen. Inperioaren patua armadari atxikita zegoen. Haren aurreko garaipenek [[Frantziako Iraultza]]ko hainbat printzipio Europan zehar barreiatu zituen. Jaunarekiko zergak eta beharrak bertan behera utzi ziren Frantziako armadaren aurrera egitean. [[Polonia]]n izan ezik, [[aristokrazia]]ren [[pribilegio]] oro deuseztatu ziren, eta [[Napoleondar kodea]] sartuta, legearen azpian gizaki guztiak berdin ziren. |
||
== Europa eta inperioa == |
|||
[[1792]]az geroztik iraultza [[Europa]]n barrena zabaltzen hasi zen. [[Jacques-Pierre Brissot]]ek esana zuen orduan [[Nazio Konbentzioa]]n tiranoei gerra eginez herriak askatu beharra zegoela. [[1795]]etik aurrera, Frantziak aldi baterako bakeak eginak zituelarik potentzia nagusiekin, iraultza finkatu egin zen indar militarraren aldetik ahulagoak zirenez eta nazio barneko toki jakin batzuetan iraultzaile taldeak bazituztenez, eskuragarriagoak ziren lurralde batzuetan, [[Herbehereak|Herberehetan]] eta [[Italia]]n adibidez. Herrialde horietan Frantziak kontrolaturiko errepublikak sortu ziren ([[Bataviako Errepublika]], Errepublika Zisalpinoa, Parthenopeakoa, Liguriakoa) Frantziakoen antzeko gobernu erakundeekin. [[Frantziako Iraultza]]ren egitasmoa oso garbi zegoen: Europa zaharreko lurralde egiturak aldatu nahi zituen. Aldi berean, 1795. urteaz geroztik, Frantziako Iraultzak gero eta antz handiagoa zuen despotismo ilustratuarena, eta gero eta antz gutxiago, berriz, nazio burujabetza eta eskubideen adierazpena ikurtzat zituen hasierako egitasmoarena. Militarrek gero eta eragin gehiago izan zuten gobernuan, eta aldi berean iritzi publiko liberalak ([[Madame Staël|Germaine de Stäel]], [[Benjamin Constant]], [[Emmanuel Joseph Sieyes]], etab.) gobernu indartsu bat eskatzen zuen errejimen politiko egonkor bat finkatzeko. |
|||
Egonkortasun hori lortzeko, iraultza amaitu behar zen lehenik, alde batetik iraultzaren lorpen batzuk mantenduz –ondasunen jabeek gizartean eta politikan zuten nagusitasuna (horietako asko eta asko elizaren eta noble emigratuen ondasunekin aberastu baitziren)–, eta nazioaren baitan segurtasuna eta lasaitasuna ere bermatuz. Horretarako hitzarmenak egin beharra zegoelarik elizarekin, eta erbesteratu batzuei itzultzen utzi behar zitzaien. Azken finean, frantses burgesia diktadore baten bila zebilen, iraultza gelditzeko gauza zen norbaiten bila. |
|||
Erradikal batzuen azpijoko saioak hondatu zirelarik –[[Babeuf]]ena [[1797]]an, adibidez–, frantses burgesiak [[Napoleon]] jo zuen begiz, ekinaldi militar bikainak egin baitzituen Europan eta [[Egipto]]n. Napoleonek ekintza militar batez hartu zuen aginpidea, parlamentuari erasoa jo zion eta kontsulatu bat eratu zuen, oso pertsona gutxiko gobernu bat Napoleon bera buru zeukana. Napoleonen egitasmoa, ordea, gerrari eta gudarosteari zegoen estu-estu atxikia, eta Europan barrena zeukan nahitaez zabaldu beharra. Egitasmo hori burutara emateko, [[1802]] eta [[1804]] bitartean jarri zituen 1799an sorturiko kontsulatuaren errejimena [[inperio]] bilakatzeko oinarriak. Napoleon enperadore koroatzea sinbolo itxuraz eta tankeraz oso zaindu bat izan zen. [[Aita santu]]a aurrean zuela, ez zion utzi aita santuari koroa hark jar ziezaion. Aitzitik, berak ezarri zuen koroa bere buruaren gainean, era horretara inperioa berea eta ez beste inorena zuela adieraziz. Inperioaren hedatzea enperadoreak une oroz kontrolatu ahal izateko moduan zegoen pentsatua. Horretarako elite berri bat sortu zuen, noblezia titulu berriak eman zizkion, eta bere familiako kideak jarri zituen mendean hartuak zituen erresumetan agintari. |
|||
Napoleonek lurralde batzuk beretu zituen, hala nola [[Belgika]]ko lurraldeak, [[Toscana]], eta [[Dalmazia]]ko kostaldeko probintziak. Beste lurralde batzuk, berriz, mendean hartu zituen, baina haietan agintari kideko gobernuak utzirik (Helvetiako Errepublika, [[Rhingo Konfederazioa]]), eta beste batzuetan bere familiako kideak jarri zituen tronuan zeuden dinastien ordez ([[Napoliko Erresuma|Napoli]], [[Westfalia]], [[Holanda]], [[Espainia]]). Era horretara Napoleonek kontinente osoko lurraldeetan sendotu zuen bere nagusitasuna, bere gobernuaren kontrolpean jarriz eta inperioko gudarostea noranahi hedatuz, gudaroste hori mendean harturiko lurraldeek mantendu eta hornitu behar zutela. Mendetasunezko sistema horren osagarri, Napoleonek trebe erabili zuen diplomazia, itun eta hitzarmen sekretuak eginez, eta era horretara Prusiaren eta Austriaren txandaka laguntza ziurtaturik. Inperioak mendean hartuak zituen lurraldeetako biztanle kopurua 85 bat milioikoa zen guztira, Frantziak 1789an zuen biztanle kopurua halako hiru, alegia. |
|||
Inperioaren hedatzeak [[Britainia Handia]] izan zuen oztopo bakarra. Britainia Handiko herri iritziak Napoleonen sistema politikoaren autoritarismoa salatzen zuen, eta inperioari aurre egiten zion sistema militareta estrategiko bat eratu zen erresuma hartan. Horretarako erabakigarria izan zen Britainia Handiak [[Mediterraneo]]aren arroa kontrolatu izana, Sizilian eta Mediterraneo ekialdean mendean hartuak zituen lurraldeei esker, eta baita ere enperadoreak 1808an Espainian bere mendeko erresumaren buru ezarri zuen [[Jose Bonaparte]]ren aurka gerran ari ziren espainiar matxinatuei Britainia Handiak eman zien laguntza. Napoleonek, bere aldetik, Britainia Handiaren eragin horri aurre egiteko, ''kontinente blokeoa'' zeritzana jarri zuen abian. Britainia Handia ahultzeko ahalegina zen hura, kontinentearen eta uharteen arteko merkataritza harremanak eragozteko ahalegina. |
|||
== Ikus, gainera == |
== Ikus, gainera == |
||
| 54. lerroa: | 65. lerroa: | ||
== Erreferentziak == |
== Erreferentziak == |
||
{{ lur | data=2013/06/21}} |
|||
{{erreferentzia_zerrenda}} |
{{erreferentzia_zerrenda}} |
||
01:19, 22 ekaina 2013ko berrikusketa
| Frantziako Lehen Inperioa Empire Français | |||
|---|---|---|---|
| 1804 – 1814 | |||
| Monarkia | |||
| |||
.png) (1804-1815) | |||
| Geografia | |||
| Hiriburua | Paris | ||
| Kultura | |||
| Hizkuntza(k) | frantsesa | ||
| Historia | |||
| Sorrera | 1804 | ||
| Desagerpena | 1814 | ||
.svg)
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.png){kind=small}
Frantziako Lehen Inperioa[1], Napoleondar Inperioa ere deituta, Frantzian Napoleon Bonapartearen agintaldi inperialari deritzon izena da, zeinetan Europako zati handia menperatu zuen. Inperioak 1804tik 1814ra iraun zuen, eta 1815ean ere Ehun Egunetan laburki berrezarri zuten.
Inperioaren hasiera 1804ko maiatzaren 18an kokatzen da, Napoleonek -orduko Lehen Kontsulak- Frantziarren Enperadorearen titulua hartu zuenean. Abenduaren 2an bere buruari eman zion koroa Parisko Notre Dame katedralean. Hirugarren Koalizioak berehala egin zion aurre eratu berriko inperioari. Austerlitzeko guduan garaipen erabakigarria lortzean, Inperioak aurrera egin ahal izan zuen. Napoleonen armadak (La Grande Armée) Prusia 1806an eta Errusia Polonian 1807an (Friedlandeko bataila) garaitu zituen. Ondoren, Tilsiteko hitzarmenarekin (1807ko ekainean), bakea itzuli zen Europara.
Iberiar Penintsulan eskua sartzean, azkenean, gerra piztu zen 1808an. Sei urteko gerra horretan larri ahuldu zen Inperioa. 1809an, Bosgarren Koalizioko Austriaren aurka borrokatu zen Frantzia. Garaile berriro aterata, Schönbrunneko Ituna ezarri zuen Napoleonek Habsburgo leinuaren gainean. Errusiarekiko tirabira diplomatikoek Errusiaren 1812ko inbasio zorigaiztokoa ekarri zuten. Seigarren Koalizioarekin, Frantziako indarrak Alemaniatik atera ziren 1813an. Napoleonek 1814ko apirilaren 6an abdikatu zuen, Elba uharte txikira erbesteratuta. Hortik 1815ean itzuli zen, baina Waterlooko guduan porrot egitean, Lehenengo Inperioa erori zen atzera bueltarik gabe.
Erpinean, 1812an, Frantziako Inperioak 130 departamentu zituela (44 milioi biztanlerekin), 600.000 soldadu zelairatu ahal izan zituen Errusia konkistatzeko. Alemanian, Italian, Espainian eta Varsoviako dukerrian tropa ugari zeukan sakabanatuta, eta Prusia nahiz Austria izeneko aliatutzat ere izan zituen. Inperioaren patua armadari atxikita zegoen. Haren aurreko garaipenek Frantziako Iraultzako hainbat printzipio Europan zehar barreiatu zituen. Jaunarekiko zergak eta beharrak bertan behera utzi ziren Frantziako armadaren aurrera egitean. Polonian izan ezik, aristokraziaren pribilegio oro deuseztatu ziren, eta Napoleondar kodea sartuta, legearen azpian gizaki guztiak berdin ziren.
Europa eta inperioa
1792az geroztik iraultza Europan barrena zabaltzen hasi zen. Jacques-Pierre Brissotek esana zuen orduan Nazio Konbentzioan tiranoei gerra eginez herriak askatu beharra zegoela. 1795etik aurrera, Frantziak aldi baterako bakeak eginak zituelarik potentzia nagusiekin, iraultza finkatu egin zen indar militarraren aldetik ahulagoak zirenez eta nazio barneko toki jakin batzuetan iraultzaile taldeak bazituztenez, eskuragarriagoak ziren lurralde batzuetan, Herberehetan eta Italian adibidez. Herrialde horietan Frantziak kontrolaturiko errepublikak sortu ziren (Bataviako Errepublika, Errepublika Zisalpinoa, Parthenopeakoa, Liguriakoa) Frantziakoen antzeko gobernu erakundeekin. Frantziako Iraultzaren egitasmoa oso garbi zegoen: Europa zaharreko lurralde egiturak aldatu nahi zituen. Aldi berean, 1795. urteaz geroztik, Frantziako Iraultzak gero eta antz handiagoa zuen despotismo ilustratuarena, eta gero eta antz gutxiago, berriz, nazio burujabetza eta eskubideen adierazpena ikurtzat zituen hasierako egitasmoarena. Militarrek gero eta eragin gehiago izan zuten gobernuan, eta aldi berean iritzi publiko liberalak (Germaine de Stäel, Benjamin Constant, Emmanuel Joseph Sieyes, etab.) gobernu indartsu bat eskatzen zuen errejimen politiko egonkor bat finkatzeko.
Egonkortasun hori lortzeko, iraultza amaitu behar zen lehenik, alde batetik iraultzaren lorpen batzuk mantenduz –ondasunen jabeek gizartean eta politikan zuten nagusitasuna (horietako asko eta asko elizaren eta noble emigratuen ondasunekin aberastu baitziren)–, eta nazioaren baitan segurtasuna eta lasaitasuna ere bermatuz. Horretarako hitzarmenak egin beharra zegoelarik elizarekin, eta erbesteratu batzuei itzultzen utzi behar zitzaien. Azken finean, frantses burgesia diktadore baten bila zebilen, iraultza gelditzeko gauza zen norbaiten bila.
Erradikal batzuen azpijoko saioak hondatu zirelarik –Babeufena 1797an, adibidez–, frantses burgesiak Napoleon jo zuen begiz, ekinaldi militar bikainak egin baitzituen Europan eta Egipton. Napoleonek ekintza militar batez hartu zuen aginpidea, parlamentuari erasoa jo zion eta kontsulatu bat eratu zuen, oso pertsona gutxiko gobernu bat Napoleon bera buru zeukana. Napoleonen egitasmoa, ordea, gerrari eta gudarosteari zegoen estu-estu atxikia, eta Europan barrena zeukan nahitaez zabaldu beharra. Egitasmo hori burutara emateko, 1802 eta 1804 bitartean jarri zituen 1799an sorturiko kontsulatuaren errejimena inperio bilakatzeko oinarriak. Napoleon enperadore koroatzea sinbolo itxuraz eta tankeraz oso zaindu bat izan zen. Aita santua aurrean zuela, ez zion utzi aita santuari koroa hark jar ziezaion. Aitzitik, berak ezarri zuen koroa bere buruaren gainean, era horretara inperioa berea eta ez beste inorena zuela adieraziz. Inperioaren hedatzea enperadoreak une oroz kontrolatu ahal izateko moduan zegoen pentsatua. Horretarako elite berri bat sortu zuen, noblezia titulu berriak eman zizkion, eta bere familiako kideak jarri zituen mendean hartuak zituen erresumetan agintari.
Napoleonek lurralde batzuk beretu zituen, hala nola Belgikako lurraldeak, Toscana, eta Dalmaziako kostaldeko probintziak. Beste lurralde batzuk, berriz, mendean hartu zituen, baina haietan agintari kideko gobernuak utzirik (Helvetiako Errepublika, Rhingo Konfederazioa), eta beste batzuetan bere familiako kideak jarri zituen tronuan zeuden dinastien ordez (Napoli, Westfalia, Holanda, Espainia). Era horretara Napoleonek kontinente osoko lurraldeetan sendotu zuen bere nagusitasuna, bere gobernuaren kontrolpean jarriz eta inperioko gudarostea noranahi hedatuz, gudaroste hori mendean harturiko lurraldeek mantendu eta hornitu behar zutela. Mendetasunezko sistema horren osagarri, Napoleonek trebe erabili zuen diplomazia, itun eta hitzarmen sekretuak eginez, eta era horretara Prusiaren eta Austriaren txandaka laguntza ziurtaturik. Inperioak mendean hartuak zituen lurraldeetako biztanle kopurua 85 bat milioikoa zen guztira, Frantziak 1789an zuen biztanle kopurua halako hiru, alegia.
Inperioaren hedatzeak Britainia Handia izan zuen oztopo bakarra. Britainia Handiko herri iritziak Napoleonen sistema politikoaren autoritarismoa salatzen zuen, eta inperioari aurre egiten zion sistema militareta estrategiko bat eratu zen erresuma hartan. Horretarako erabakigarria izan zen Britainia Handiak Mediterraneoaren arroa kontrolatu izana, Sizilian eta Mediterraneo ekialdean mendean hartuak zituen lurraldeei esker, eta baita ere enperadoreak 1808an Espainian bere mendeko erresumaren buru ezarri zuen Jose Bonaparteren aurka gerran ari ziren espainiar matxinatuei Britainia Handiak eman zien laguntza. Napoleonek, bere aldetik, Britainia Handiaren eragin horri aurre egiteko, kontinente blokeoa zeritzana jarri zuen abian. Britainia Handia ahultzeko ahalegina zen hura, kontinentearen eta uharteen arteko merkataritza harremanak eragozteko ahalegina.
Ikus, gainera
Erreferentziak
- Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2013/06/21 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.