Aleman

Alemana
Deutsch
Alemana munduan     Hizkuntza ofiziala      Oso mintzatua eta ulertua eta/edo hizkuntza nazionala      Eskualde mailan mintzatua
Datu orokorrak
Lurralde eremua	Alemania Austria Suitza Luxenburgo Liechtenstein Belgika Italia (Bolzano-Hego Tirol), Frantzia (Alsazia eta Lorrena) Danimarka (Hegoaldeko Jutlandia)
Hiztunak	185 milioi, hauetatik 105 milioik ama-hizkuntza bezala
Rankinga	10
Ofizialtasuna	Alemania, Austria, Liechtenstein, Suitza, Luxenburgo, Belgika, Europar Batasuna. Tokiko hizkuntza ofiziala: Bolzano-Bozen (Italia), Krahule (Polonia), Vatikano Hiria (Suitzar Goardiaren hizkuntza)
Eskualdea	Nagusiki Erdialdeko Europa
UNESCO sailkapena	1: ziurra
Araugilea	Rat für deutsche Rechtschreibung
Hizkuntza sailkapena
giza hizkuntza indoeuropar hizkuntzak germaniar hizkuntzak mendebaldeko germaniar hizkuntzak South Germanic (en)
Informazio filologikoa
Hizkuntza-tipologia	SOV hizkuntza, V2 hizkuntza, nominatibo-akusatibo hizkuntza, subjektu aditza objektua, hizkuntza azentuala, time–manner–place (en) , hizkuntza fusionatzailea, azentua eta adjective-noun (en)
Denbora gramatikalak	orainaldia, geroaldia, preterite (en) eta perfect tense (en)
Modu gramatikalak	indikatiboa, agintera eta subjuntiboa
Genero gramatikalak	genero maskulinoa, genero femeninoa eta genero neutroa
Kasu gramatikalak	nominatiboa, genitiboa, datiboa eta akusatiboa
Alfabetoa	German alphabet (en) eta latindar alfabetoa
Hizkuntza kodeak
ISO 639-1	de
ISO 639-2	deu ger
ISO 639-3	deu
Ethnologue	deu
Glottolog	stan1295
Wikipedia	de
ASCL	1301
IETF	de

Alemana (Deutsch) indoeuropar hizkuntza bat da, germaniar hizkuntzen taldekoa. Alemania, Austria, Liechtenstein eta Suitzan hitz egiten da batez ere, eta Mundu osoko 11. hizkuntza da hiztun kopuruarekiko (120 milioi hiztun). Europar Batasuneko hizkuntza mintzatuena da, 100 milioi hiztunekin. Hizkuntza horren euskal izenak alamanen germaniar tribuan du jatorria.

Banaketa geografikoa

Alemana nagusiki Alemania (herrialde honetako biztaleriaren %95a baino gehiagoren ama hikuntza da), Austria (%89) eta Suitzako (%65) hikuntza da. Luxenburgo eta Liechtenstein herrialdeetako hikuntza ofiziala ere bada.

Alemaniar hiztunen komunitateak dituzten beste europar herrialde batzuk honako hauek dira: Italiako iparraldean Bolzano-Hego Tirolgo probintzia), Belgikako alemaniar hiztunak dituzten ekialdeko kantoiak, Frantzian Alsazia eta Lorrena departamentuak, eta azkenik Danimarkan Hegoaldeko Jutlandian hainbat mugako udalerri ere badaude.

Bestalde, alemaniar hiztunen komunitateak Txekiar Errepublika, Eslovakia, Hungaria, Polonia, Errumania, Serbia, Errusia nahiz Kazakhstanen ere topatu litezke.

Aldaerak

• Aleman standard-a: Hizkuntza batua, modu arautu modernoan abiatuta 1876an.
• Dialektoak:
  • Behe saxoiera: Belgikako iparraldean, Hegoafrikan eta Herbehereetan.
  • Goi alemana: Erdialdekoa (Belgikako ekialdean,Herbehereetako hego-ekialdean, Frantzian eta Luxenburgon) eta Goienekoa (Alsazia, Austria eta Suitzan). Yiddish hizkuntza ere Alemaniera Garaiko aldaera da.
  • Amana alemana: Iowan (AEB).
  • Belgrano alemana: Buenos Aires-en (Argentina).
  • Namibiera beltzaren alemana: Namibian.
  • Unser alemana: Papua Ginea Berrian.
  • Pennsylvaniako alemana: Estatu Batuak eta Kanadako Pennsylvania, Ohio, Indiana eta Ontario hitz egiten da.
  • Plaut alemana: Kanada eta Amerikan orokorrean.
  • "Lagunen" alemana: Txilen.

Dialektoak

Alemana germaniar hizkuntzen familiako mendebaldeko adarra osatzen du, germaniar hizkuntzen familia bera indoeuropear hizkuntzen multzoaren barnean dagoelarik. Germaniar dialektoak usadioz bi talde nagusitan banatzen dira: goi-alemana eta behe-alemana.

Alemanaren dialektoen arteko ezberdintasunak nabarmenak dira, honela bada, mugakideak diren dialektoak bakarrik elkar ulertu daitezke. Dialekto batzuk soilik aleman estandarraz mintzatzen diren hiztunentzat ulergaitzak dira.

Behe-alemana

Behe-alemanezko hitza	Goi-alemanezko hitza	Euskarazko esanahia
ik	ich	ni
maken	machen	egin
Dorp	Dorf	Udalerri
tussen	zwischen	artean
op	auf	gain /gainean
Korf	Korb	Saski
dat	das	zer
Appel	Apfel	Sagar

Inguruko hizkuntzak

• Iparraldean daniera eta frisiera.

• Ekialdean poloniera, sorbiera, txekiera, eslovakiera eta hungariera.

• Mendebaldean frantsesa eta nederlandera.

• Hegoaldean esloveniera, friuliera, ladinoa eta erromantxera.

Literatura

Ikusi: Alemanezko literatura.

Gramatika

Gramatika aldetik nahiko hizkuntza konplexua da:

• Hiru genero daude: maskulinoa, femeninoa eta neutroa, hitzak sailkatzeko arau zehazturik ez dagoelarik. Adibidetzat, har genitzake: der Sohn (semea, maskulinoa), die Frau (femeninoa, emakumea) eta das Mädchen (neutroa, neskatoa).
• Izenak esaldi eta testuetan beti letra larriz idazten dira adb: der Sohn, die Stadt... (semea, hiria)
• Hizkuntza nahiko flexiboa da, bai artikuluek, bai adjetiboek eta bai izenek zenbakian, kasuan eta generoan konkordatu egiten dute.
• Preposizioek ondoren datorren hitzarekin kasu gramatikalean konkordatzen dute:
  • Ich gehe zu dem/zum Arzt: Ni medikuarengana noa. Ich (Ni) gehe (noa) zu (nora, preposizioa) dem/zum(artikulua, singularra, nora kasuan) Arzt (osagile)
  • Ich mag ins Kino gehen: Nik gustoko dut zinemara joatea.

Artikuluak

Artikuluak

Zehaztuak (bestimmter Artikel)	Singularra (Euskarazko -a artikulua)	Plurala (Euskarazko -ak edo -ek artikuluak)	Zehaztugabeak (unbestimmter Artikel)	Singularra (Euskarazko "bat" artikulua)
	Der (gizonezkoa)	Die (gizonezkoa)		Ein (gizonezkoa)
	Die (emakumezkoa)	Die (emakumezkoa)		Eine (emakumezkoa)
	Das (neutroa)	Die (neutroa)		Ein (neutroa)

Hitzen pluralak

Alemanaz hitzen plurala osatzeko garaian ez da arau finkoren bat jarraitzen, hortaz alemana ikasterakoan hitz bakoitzaren plurala ikasi beste irtenbiderik ez dago. Adibidez:

• Der Sohn / Die Söhne (Semea / Semeak), Die Schwester / Die Schwestern (Alaba / Alabak) edo Das Haus / Die Häuser (Etxea / Etxeak).

Deklinazioak

Alemanaz hitzak deklinatu egiten dira (euskara edo latinaren gisan), horretarako lau kasu daude: nominatiboa, akusatiboa, datiboa eta genitiboa.

Deklinabidea

Deklinazioa	Alemanaz	Euskaraz
Nominatiboa (sujetua)	Der Mann ist hier	Gizona hemen dago
	Die Frau ist hier	Emakumea hemen dago
	Das Kind ist hier	Umea hemen dago
Akusatiboa (osagarri zuzena)	Ich treffe den Mann	Nik gizona aurkitzen dut
	Ich treffe die Frau	Nik emakumea aurkitzen dut
	Ich treffe das Kind	Nik umea aurkitzen dut
Datiboa (Noren)	Ich sage das dem Mann	Nik gizonari hori esan diot
	Ich sage das der Frau	Nik emakumeari hori esan diot
	Ich sage das dem Kind	Nik umeari hori esan diot
Genitiboa (Zeharkako osagarria)	Der Hund des Mannes	Gizonaren txakurra
	Der Hund der Frau	Emakumearen txakurra
	Der Hund des Kindes	Umearen txakurra

Izenordeak

• Ich = Ni(k)
• Du = Hi(k) / Zu(k)
• Er (gizonezkoa) / Sie (emakumezkoa) / Es (neutroa) = Bera(k) / Hura (Hark)
• Wir = Gu(k)
• Ihr = Zuek
• Sie = Haiek / Berori / Berorrek

Aditza

Sein (Izan / Egon)

Orainaldia	Lehenaldia	Etorkizuna
Ich bin (Ni naiz / Ni nago)	Ich war (Ni nintzen / Ni nengoen)	Ich werde sein (Ni izango naiz / Ni egongo naiz)
Du bist (Hi haiz / Hi hago)	Du warst (Hi hintzen / Hi hengoen)	Du wirst sein (Hi izango haiz / Hi egongo haiz)
Er / Sie / Es ist (Bera da / Bera dago)	Er / sie / es war (Bera zen / Bera zegoen)	Er / sie / es wird sein (Bera izango da / Bera egongo da)
Wir sind (Gu gara / Gu gaude)	Wir waren (Gu ginen / Gu geunden)	Wir werden sein (Gu izango gara / Gu egongo gara)
Ihr seid (Zuek zarete / Zuek zaudete)	Ihr wart (Zuek zineten / Zuek zeundeten)	Irh werdet sein (Zuek izango zarete / Zuek egongo zarete)
Sie sind (Haiek dira / Haiek daude)	Sie waren (Haiek ziren / Haiek zeuden)	Sie werden sein (Haiek izango dira / Haiek egongo dira)

Haben (Eduki)

Orainaldia	Lehenaldia	Etorkizuna
Ich habe (Nik dut)	Ich hatten (Nik nuen)	Ich werde haben (Nik izango dut)
Du hast (Hik duk / dun)	Du hattest (Hik huen)	Du wirst haben (Hik izango duk / dun)
Er / Sie / Es hat (Berak duk)	Er / sie / es hatte (Berak zuen)	Er / sie / es wird haben (Bera izango du)
Wir haben (Guk dugu)	Wir hatten (Gu genuen)	Wir werden haben (Guk izango dugu)
Ihr habt (Zuek duzue)	Ihr hattet (Zuek zenuten)	Irh werdet haben (Zuek izango duzue)
Sie haben (Haiek dute)	Sie hatten (Haiek zuten)	Sie werden sein (Haiek izango dute)

Oinarrizko esaldiak

• Guten Tag (formala) = Kaixo/Egun on.
• Hallo (informala) = Epa / Aupa.
• Wie geht’s? = Zer moduz?
• Danke, gut = Ongi, eskerrik asko.
• Wie heißt du? / Wie heißen Sie? = Zein da zure izena? / Nola deitzen zara?
• Ich heiße Jürgen = Jürgen izena dut / Jürgen deitzen naiz.
• Bitte = Mesedez.
• Bitte sehr! = Ez horregatik!
• Ja = Bai.
• Nein = Ez.
• Hilfe! = Lagundu!
• Sprichst du Baskisch? = Euskaraz hitz egiten al duzu?
• Gibt es hier jemanden, der Baskisch spricht? = Ba al dago euskaraz mintzatzen den norbait?
• Ich kann nicht [so gut] Deutsch sprechen = Ez dut alemanaz [ongi] hitz egiten.
• Ich verstehe das nicht = Ez dut ulertzen.
• Wo ist die Toilette? = Non dago komuna?
• Guten Morgen = Egunon.
• Guten Abend = Arratsaldeon.
• Gute nacht = Gabon.
• Auf Wiedersehen = Agur/ Ikusi arte.

Gramatikak eta hiztegiak

• Duden: Die Grammatik. Mannheim: Dudenverlag ⁸2009 (alemanez).
• Duden: Die deutsche Rechtschreibung. Mannheim: Dudenverlag ²⁵2009 (alemanez).
• Rubio, E.M.: WörterbucHiztegia euskara alemana. Donostia: Elkarlanean 2005.

Kanpo loturak

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Aleman

• Germanistik.org (Espainiako alemanezko webgunea)

Hizkuntza honek bere Wikipedia du: Bisita ezazu.