Israel: berrikuspenen arteko aldeak

Wikipedia, Entziklopedia askea
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
t Robota: Testu aldaketa automatikoa (-\{\{[Cc]ommons[ck]at\|(.*)\}\} +{{commonskat}})
tNo edit summary
26. lerroa: 26. lerroa:
| azalera_zenbakia = 20.770
| azalera_zenbakia = 20.770
| ur_portzentaia = 2
| ur_portzentaia = 2
| biztanleria = 7.005.400
| biztanleria = 8.051.200
| estimaketa_urtea = 2005
| estimaketa_urtea = 2013
| biztanleria_zerrendan_kokapena = 97.
| biztanleria_zerrendan_kokapena = 97.
| erroldatutako_biztanleria = 6.780.000
| erroldatutako_biztanleria = 6.780.000

10:33, 3 otsaila 2014ko berrikusketa

Israel
Hatikva (Itxaropena)

Israelgo bandera

Israelgo armarria
Geografia
HiriburuaJerusalem
31°46′44″N 35°13′32″E
Azalera20.770 km²
Ura %2,1
Punturik altuenaHermon (2.814 m)
Punturik sakonenaItsaso Hila (−437 m)
KontinenteaAsia
MugakideakSiria, Jordania, Egipto eta Libano
Administrazioa
Gobernu-sistemaDemokrazia parlamentarioa
Israelgo presidenteaIsaac Herzog
Israelgo Lehen MinistroaBenjamin Netanyahu
LegebiltzarraKnesset
Epai autoritateaIsraeli Supreme Court (en) Itzuli
Harreman diplomatikoak Ikusi mapa Wikidatan
Zeren kide
Demografia
Biztanleria872.700 (1948)
7.412.200 (2008)
8.463.400 (2015)
8.654.900 (2017)
8.796.200 (2017)
8.891.800 (2018)
9.093.000 (2019)
9.840.000 (2023)
Adierazpen errorea: Ustekabeko < eragileaAdierazpen errorea: Hitz ezezaguna "br" (2019)
Dentsitatea42,02 bizt/km²
Hizkuntza ofizialak
Erabilitako hizkuntzak
Erlijioajudaismo, islam, kristautasun eta Druzo
Ezkontzeko adinagenero guztiak: 18
Emankortasun-tasa3,08 (2014)
Eskolaratu gabeko umeak26.676 (2015)
Derrigorrezko eskolaratzea3-18
Bizi-itxaropena82,6 (2017)
Giniren koefizientea38,6 (2018)
Giza garapen indizea0,919 (2021)
Ekonomia
BPG nominala350.850.537.827,28 $ (2017)
33.102.995.337,892 (2016)
BPG per capita40.543 $ (2017)
3.172 (2016)
BPG erosketa botere paritarioa338.666.467.124 nazioarteko dolar (2017)
18.077.022.206 (2016)
BPG per capita EAPn38.867,762 nazioarteko dolar (2017)
1.354,37 (2016)
BPGaren hazkuntza erreala4 % (2016)
Erreserbak113.009.532.488 $ (2017)
17.563.243.740 (2016)
Inflazioa−0,2 % (2016)
0,8 (2015)
Historia
1948declaration of Israeli independence (en) Itzuli
Bestelako informazioa
Aurrezenbakia+972
ISO 3166-1 alpha-2IL
ISO 3166-1 alpha-3ISR
Ordu eremua
Elektrizitatea230 V. 50 Hz.Europlug (en) Itzuli, Type H (en) Itzuli eta BS 546 (en) Itzuli
Internet domeinua.il eta ישראל. (en) Itzuli
gov.il

Israel[1] (izen ofiziala, Israelgo Estatua;[1] hebreeraz, Medīnat Yisrā'el; arabieraz, Dawlat Isrā'īl) Ekialde Hurbileko estatua da, Mediterraneo itsasoaren ekialdean, Egipto eta Libano artean kokatua. Mugakide ditu Libano, iparraldean; Siria, Jordania eta Palestina, ekialdean; Akabako golkoa, hegoaldean; Egipto eta Gazako zerrenda, hego-mendebaldean; eta Mediterraneoa, mendebaldean. Judua den estatu bakarra da, munduan.

20.770 km2 eta 7.000.000 biztanle (2005, israeldarrak) ditu. Muga horietatik kanpo, Israelek zenbait lurralde hartu ditu eta kolonoz jendeztatu: Golan (1.150 km2), Zisjordania (5.879 km2), eta Jerusalem Handia (70 km2).

1980an Israelgo gobernuak Jerusalem (732.100 biztanle, jerusalemdarrak) izendatu zuen herrialdeko «hiriburu bakar eta banaezin». Nazio Batuek ez zuten onartu izendapen hura, eta erakunde horrentzat Tel Aviv da oraindik hiriburu ofiziala.

Hebreera eta arabiera dira Israelgo hizkuntza ofizialak. Etnia nagusiak hauek dira: juduak (% 80), arabiarrak eta beste (% 20). Erlijioz, berriz, juduak dira israeldarren % 80, musulmanak % 15, kristauak % 2, eta bestelakoak (% 3).

Izenaren jatorria

Israel izena Bibliatik dator. Jainkoaren aingeruak Jakobi ezarri zion izena da, bere aurka borrokatu eta garaitu egin zuelako (Has. 32, 28-30). Haren ondorengoak Israelen seme-alabak edo israeldarrak dira, ondorioz.

Oraingo estatuak Medinat Yisrael (Israelgo Estatua) izena hartu zuen, proposatutako beste izen batzuk baztertu ostean, hala nola, Eretz Israel (Israel Lurraldea), Sion edo Judea.

Geografia

Inguru naturala

Israelgo mapa
Israelgo mapa

Israel Mediterraneo itsasoaren ekialdeko ertzean dago, eta ondorengo hauek ditu mugakide: Libano iparraldean, Siria ipar-ekialdean, Jordania (eta estatu ez den Palestina) ekialdean eta Egipto hego-mendebaldean. Israelgo lurraldeak, 1967an Sei Eguneko Gerran bereganatutako eremua kenduta, 20.770 km² inguru dira, non % 2 ura den.[2] Israeldar legeen aplikazio esparrua, Ekialdeko Jerusalem eta Golan barne, 22.072 km² da.[3]

Vulpes cana azeria, Israelgo hegoaldean

Israelek hiru eskualde geografiko ditu, ipar-hego zatituak: Mediterraneo ertzeko zabaldiak, erdiko mendiak (Golan eta Galileako mendiak) eta Jordan harana (munduko beheragune sakonena). Kostaleko zabaldietan estatuko biztanleen % 70 bizi da. Hegoaldean Negev basamortua dago, kareharrizko zabaldi eta mendiak. Eskualde lehorrek herrialdearen erdia baino gehiago dira. Jordan ibaiak ipar-hego ibarra sortzen du, 6.500 km luze den Rift Haran Handiaren iparraldeko zati txikia osatuz. Ibai honek Galileako Itsasoa zeharkatu eta Itsaso Hilean amaitzen, mundu osoko lurrazaleko gune beheratuenean. Hegoalderago Araba dago, Akabako golkoan amaitzen dena, Itsaso Gorrian.

Landaretza

Israelgo hosto iraunkorreko basoak ia desagertu dira, nekazaritzarako erabili baitira lur eremu zabalak. Hala ere, iparraldean eukaliptoa, pinuak eta fruitu garratzeko arbolak ugari dira; hegoaldean, berriz, basamortuko landareak daude.

Klima

Afrikako eta Asiako basamortuen eta Mediterraneoaren artean kokatua dagoenez, Israel eragin klimatikoen bidegurutzean dago eta 40 klima inguru daude bertan. Tenperatura asko aldatzen da garaieraren eta barnetasunaren arabera; ekialdetik mendebaldera, klima mediterraneotik kontinentalera igarotzen da. Hego muturrean, Akabako golkoan, klima tropikala da. Mendiguneetan haizea, hotza eta batzuetan elurra egiten du. Hermon mendia adibidez ia urte osoan elurtuta dago, eta Jerusalemen ohikoa da urtean behin elurra egitea. Kostaldean —klima mediterraneoan— Tel Aviv eta Haifa hiriek, esaterako, negu euritsu eta epela dute, eta uda luze eta beroa. Asiako tenperatura handiena (53,7 °C) Jordan ibarreko iparraldean neurtu zen 1942an Tirat Zvi kibbutzean. Oro har, urtaro lehorra apiriletik urrira da, eta gainerakoa, euri urtaroa.

Historia

Masada, erromatarren aurkako matxinadan hil arte borrokatu zen judu taldearen gotorleku
Sakontzeko, irakurri: «Israelgo historia»

Aurrekariak

Daviden izarra judaismoaren ikurra da, Erdi Aroaz geroztik

Hebrear herria Palestinan sartu zen K.a. 1.200 urte inguruan, eta han bizi ziren herriekin (moabiarrak, filistarrak, eta abar) nahastu ziren eta hebrear erreinua osatu zuten. Hebrear erreinuaren urte oparoenak David erregearen (K.a. 1015-975?) agintaldikoak izan ziren. 930. urte aldera bitan banatu zen estatua: Israelgo Erresuma eta Judako Erresuma. Ordutik aurrera israeldarrek botere politikoa galdu zuten, eta Babiloniaren, Persiaren, Mazedoniaren eta Erromaren menpe izan ziren.

Asiriarrek hartu zuten Judea 722. urtean, eta babiloniarrek Israel 587an. Haien ondotik persiarrak, greziarrak eta erromatarrak iritsi ziren; K.o. 70 urtean, juduen matxinada baten ostean, Erromatar Inperioak juduak erbesteratu zituen. Halaxe hasi zen juduen diaspora. Hurrengo mendeetan beste herri askok hartu zuten Palestina: bizantziarrek, persiarrek, arabiarrek, gurutzadetako soldaduek, mamelukoek, otomanoek eta britainiarrek. Harrez gero, galdutako lurraldera itzultzea izan zuten mundu osoan zehar sakabanatuak zeuden juduek helburu nagusi.

Judu elkarte asko, beren ohiturak eta sinesmenak gorde bazituzten ere, bizi ziren tokietan integratzen saiatu ziren. Hala, XIX. mendean, Europako sartaldeko juduak onartuak izan ziren bitartean, Errusian, aldiz, bertakoetatik bereizita bizi ziren. XIX. mendean, Moses Hessen eta, batez ere, Theodor Herlzen eraginez, sionismoa deritzon ideologia sortu zen. Ideologia horrek dioenez, juduek Palestinara itzuli behar dute beren estatua sortu eta antisemitismotik libre bizi ahal izateko.

Hebrear estatua sortzeko ahaleginak egin ziren, eta judu guztiak batera Palestinara emigratzeko eta estatu berri bat sortzeko asmoa gero eta gehiago sendotu zen. Mugimendu sionista zen ideia horien sustatzaile nagusia, eta Errusiako juduak izan ziren lehenak asmo hori betetzen. Hala ere judu guztiak ez ziren sionismoaren jarraitzaile: batzuek bizi ziren herrialdean integratzea proposatzen zuten, eta beste batzuek, aldiz, Palestinara itzultzea, Jainkoaren gidaritzapean.

Palestinaren kolonizazioa

1516tik, Otomandar Inperioaren mende izan zen Palestina. Lehenengo Mundu Gerraren ostean, berriz, Palestina Britainia Handiaren eskuetara igaro zen. Estatu horrek zalantzak zituen, juduei Palestinan kokatzen lagundu edo ez. Hala ere, 1917an Balfour adierazpena onartu zuen. Adierazpen horretan, juduek Palestinan beren nazioaren egoitza eraikitzeko eskubidea zutela aldarrikatu zen. Hala ere, arabiarrekin ez haserretzeko nahiak asmo horretan juduei laguntzea zailtzen zion Britainia Handiari.

1922an Nazio Batuen Elkarteak lurraldea gobernatzeko eskubidea onartu zion Britainia Handiari, burujabetza lortu bitartean. Britainiarrek laguntza eman zieten Palestinara joan nahi zuten juduei, betiere, han bizi ziren arabiarren eskubideak babestuko zirelakoan. Izan ere, artean, Palestinako biztanle gehienak arabiarrak ziren.

1923-1939 bitarteko urteetan ahaleginak egin ziren lurraldea bi estatutan (hebrearra eta arabiarra) banatzeko, baina etnia bakoitzak beretzat nahi zuen lurralde osoa. Bien bitartean, arabiarren eta juduen arteko lehen gerra piztu zen 1936an.

1939ko agiri ofizial batean arabiarrei laguntzeko eta juduen immigrazioa murrizteko eta hedapena mugatzeko agindua eman zen. Bigarren Mundu Gerran naziek Europa harturik juduei esetsi zietenean (sei bat milioi judu hil zituzten), juduek oldeka ihes egin zuten, eta britainiarrek Palestinan ezarri zizkieten mugak igaro zituzten. Mugimendu sionista banatu egin zen, eta britainiarren kontra matxinatu ziren muturreko talde armatuak sortu ziren.

Independentzia aldarrikatzea eta arabiarrekiko lehen gerra

Estatuaren aldarrikapena, 1948an

1947an, Bigarren Mundu Gerra amaituta, Britainia Handiak argi ikusi zuen ezin zituela juduak eta arabiarrak adiskidetu, eta 1948ko udarako handik alde egin nahi zuela adierazi zuen. Horren aurrean, Nazio Batuen Erakundeak Palestina bitan banatzeko plana onartu zuen: hebrear estatua batetik, eta arabiar estatua bestetik, Jerusalem eta haren inguruak nazioarteko erregimen berezi baten baitan utzita. Arabiar Ligak zatiketa hori gaitzetsi egin zuen.

1948ko maiatzaren 14an, britainiarrek Palestinan zuten agintaldia amaiturik, Israelen independentzia aldarrikatu zuten juduek. Israelen mugan zeuden arabiar herriak lurraldearen ekialdean eta hegoaldean sartu ziren handik gutxira. Gerra horretan (Lehen gerra arabiar-israeldarra), Israel atera zen garaile. Izan ere, 1949an su-etenak sinatuagatik, israeldarrek gerran irabazi zituzten lurraldeak eurentzat gorde zituzten: zatiketa planean Israeli egokitu zitzaion lurraldeari beste % 26 gehitu zion. Jordaniak Zisjordania eta Jerusalemgo alde zaharra konkistatu zituen, eta Egiptok Gazako zerrenda.

Gerra garaian eta bukaeran, Israelek konkistatutako lurraldeetatik hainbat arabiarrek alde egin behar izan zuten (600.000 eta 900.000 artean, egindako kalkuluen arabera). Gehienbat inguruko arabiar estatuetara erbesteratu ziren, eta horrela sortu zen palestinar iheslarien arazoa, Israelen eta bere auzokide arabiarren arteko gatazkan osagai garrantzitsua dena.

Arabiar herrientzat israeldarrak arrotzak ziren, eta palestinarrentzat, berriz, beren lurraldetik kanpora egotzi zituzten etsaiak. Hurrengo urteetan palestinarrekiko gudak eta arabiar herrien boikotak izan ziren.

Arabiar-israeldar gerrak eta bake itunak

Egiptoko Port Said hiria, 1956an, Suezko Gerran bonbardatua.

1956an Israelek Frantzia eta Erresuma Batuarekin batera Egiptori erasotu zion (Suezko Gerra). Frantziak eta Erresuma Batuak Suezko kanalaren nazionalizazioa eragotzi nahi zuten eta Israelek, aldiz, Egiptotik erasotzen zioten palestinarren baseei eraso nahi zien. Israelentzat Suezko gerra garaipen argia izan zen (Gaza eta Sinaiko penintsula ia osoa bereganatu zituen), baina Frantzia eta Erresuma Batuarentzat erabateko porrota izan zen, nazioartean ordura arte izandako hegemonia galdu baitzuten han.[4][5]

Nahiz eta gerra ondoren Israel Sinai eta Gazako zerrendatik erretiratu behar izan, Egiptoko mugan segurtasuna lortu zuen, gerraondoan han jarri ziren Nazio Batuen Erakundeko begiraleei esker. Hala ere, bake egoera badaezpadakoa zen oso. Suezko gerratik aurrera Ekialde Hurbila munduko gune gatazkatsuenetakoa bihurtu zen.

Egiptoarrek hala eskatuta Nazio Batuetako begiraleak joan zirenean, 1967an, israeldarrak berriz sartu ziren inguruko arabiar estatuen lurretan: Suezko itsasertzeraino iritsi ziren; Gaza, Sharm el-Sheikheko gotorlekua (Itsaso Gorria), Jerusalem eta Zisjordania osoa hartu zituzten, eta 51 km egin zituzten Sirian barrena (Sei Eguneko Gerra). Jordanian babestua zegoen Palestinaren Askapenerako Erakundeak (PAE) israeldarren kontra egin zuen, eta Israelek, berriz, Jordaniaren kontra, Jordaniak palestinarrei eman zien laguntzagatik. Azkenik, Jordaniako Hussein erregeak PAEko buruzagi nagusiak egotzi zituen eta haiek Libanora joan ziren.

Israelek, berriz ere, ahaleginak egin zituen Libanoko gobernuak PAEko buruzagiak kanpora egotz zitzan. Bien bitartean, Israel bakartua zegoen: Sobiet Batasunak eta Europako mendebaleko nazio batzuek Israelen jokabidearen kontrako jarrera agertu zuten, eta inguruko herrialde guztiak etsaiak zituen; laguntza bakarra Ameriketako Estatu Batuetatik heldu zitzaion.

Egiptoko Armadako komando bat, Ismiliako Guduan suntsitutako Israelgo Armadako tanke talde baten aurrean, 1973an (Yom Kippur Gerra).

1973an Egiptok eta Siriak elkar hartu zuten Israeli erasotzeko eta galdutako lurraldeak berreskuratu ahal izateko (Yom Kippur Gerra). 1977ko hauteskundeetan Likud alderdia izan zen garaile, 1948az geroztik aginpidea zuen Langileen Alderdia garaituta, eta Menahem Begin izendatu zuten lehen ministro. 1978an bake hitzarmena izenpetu zuten Egiptok eta Israelek (Camp Davideko hitzarmena). Gainerako arabiar herriek, ordea, hitzarmena gaitzetsi eta Egiptorekiko harremanak eten zituzten.

1982an, Israel Libanoko hegoaldean sartu zen han zeuden palestinarrak menderatu nahiz, eta libanoar kristauen militar taldeek Sabrako eta Xatilako palestinar iheslarien eremuei eraso eta jende asko hil zuten (Sabra eta Xatilako sarraskia. Hurrengo urtean, Menahem Begin lehen ministroak kargua utzi zuen, eta haren ordez Yitzhak Shamirrek hartu zuen. 1984ko hauteskundeetan Simon Peresek hartu zuen lehen ministro kargua eta koalizio-gobernua antolatu zen ekonomia egoera suspertzea eta bakea lortzea helburutzat hartuta; 1986an Shamirrek lortu zuen berriz lehen ministro kargua.

Gaur egun, armada indartsua eta Estatu Batuen laguntza izanagatik, egoera larria bizi du Israelek arabiar herrien aurrean. 1988an Zisjordaniako eta Gazako palestinarrek, su arma gaberik, matxinada (Palestinako Lehenengo Intifada) hasi zuten, Israelgo armadak gupidagabe zapalduagatik gaur egun ere dirauena.

Persiako golkoko gerran (1991) Irakek misilak jaurti zituen Israelera, baina Israelek, Estatu Batuen gomendioz, ez zion erasoari erantzun. Gerra bukatutakoan, Estatu Batuek Bakerren bake plana proposatu zuten, baina Israelek ez zuen PAEa palestinarren ordezkaritzat onartu, ezta bakea lortzeko hartutako lurraldeak itzuli behar izatea ere. Irakeko gerraren ondoren (1991), eta Estatu Batuek bultzatuta, lurraldeka bakea lortzeko proposamenak egiten hasi ziren. Siria eta Libanok anaiarte, laguntza eta koordinazio itun bat izenpetu zuten Damaskon. Israelek Siriaren mehatxutzat hartu zuen ituna.

Urte hartan bertan, Israelek laguntza ekonomikoa eskatu zien Estatu Batuei, Sobiet Batasun ohiko etorkin uholde handiari aurre egin ahal izateko. Datu ofizialen arabera, 400.000 inguru judu sartu ziren Israelen 1989 eta 1991 bitartean. Gobernuak Zisjordanian kokatu zituen etorkinak. Lanpostu berriak sortzeko ahaleginak ahalegin, % 11koa zen garai hartan langabezia. Lurraldean bakearen aldeko negoziazioak bultzatu nahirik, Estatu Batuak Israeli diru laguntza emateko prest agertu ziren, diru hori lurralde okupatuetan etorkin gehiago kokatzeko ez erabiltzekotan. Hala, lurralde okupatuetan etxebizitza gehiago eraikitzea aho biko arma bilakatu zen Yitzhak Shamirren gobernuarentzat. Batetik, Israelentzat ezinbestekoa zen diru laguntza hori Sobietar Batasun ohiko etorkinak kokatzeko; eta, bestetik, palestinarrek eta arabiarrek lurralde okupatuetan ez eraikitzea eskatzen zuten, bakearen aldeko elkarrizketetan parte hartuko bazuten.

1991ko urrian Ekialde Hurbileko Bakearen aldeko Biltzarra egin zen Madrilen, Estatu Batuen eta Sobiet Batasuna zenaren babespean. Jordania, Libano, Siria eta Israelgo ordezkariek parte hartu zuten; palestinarrak Jordaniako ordezkaritzaren barruan joan ziren, Israelek uko egin baitzion palestinarrekin zuzenean negoziatzeari. Arabiar herrialdeek "bakea lurraldearen truke" proposatzen zuten. Israelek ez zuen onartu proposamena, baina behin-behineko irtenbide gisa, eta bost urteko eperako, prest agertu zen lurralde okupatuetako palestinarren autogobernuaz hitz egitera. Proposamenak krisia eragin zuen gobernuko koalizioan: eskuin muturreko alderdiek gobernua utzi zuten eta Shamir gehiengorik gabe geratu zen Israelgo Legebiltzarrean.

1992ko otsailean Israelek Libanoko hegoaldeko palestinarren esparruei eraso zien. Eraso hartan Hezbola taldeko buruzagietako bat, Abas Musawi, hil zen. Horrek gatazka bizitu zuen iparraldeko mugan. 1992ko ekaineko hauteskunde orokorretan laboristak izan ziren garaile eta Yitzhak Rabin izendatu zuten lehen ministro. Berehala, bertan behera utzi zen etxebizitzen eraikuntza lurralde okupatuetan, eta Estatu Batuek Israeli maileguak emateko bermeak desblokeatu zituzten. Bien bitartean, Israelek Palestinaren Askapenerako Herri Frontearen eta Hezbolaren baseei eraso zien Libanoko hegoaldean. Sei egunean 130 pertsona hil ziren, eta hamabost herri suntsitu zituzten.

Yitzhak Rabin eta Jassir Arafat, elkarri eskua ematen, Osloko Hitzarmenak sinatzeko ekitaldian, Bill Clinton atzean dutela (1993)

1993ko irailean, Oslon hilabeteetan eta isilpean negoziatzen aritu ondoren, Israelgo agintariek eta Palestinaren Askapenerako Erakundeko (PAE) buruzagiek Gazako eta Jerikoko palestinarrei autogobernua emateko lehen hitzarmena sinatu zuten. Erregimen hori gero Zisjordania osora zabaltzea zen asmoa. Negoziazioek Kairon segitu zuten, baina aldeak ez ziren ados jarri mugaren eta uraren kontrolari zegokionez. PAEk, gainera, 1.000 preso politiko askatzea eskatzen zuen. Bai Hamas taldeko palestinar erradikalek eta Hezbolako irandarzaleek, bai lurralde okupatuetako israeldarrek, erabat arbuiatu zuten hitzarmena. Egoerak zapart egin zuen handik gutxira.

1994ko otsailean, Israelgo eskuin muturreko kide batek Aitagoien Hobian (Hebron) otoitz egiten ari ziren hamarnaka palestinar hil zituen tiroka. Bizirik atera zirenek kolpeka hil zuten bera. Hebrongo sarraskiaren ikerketa ofizialak agerian utzi zuen lurralde okupatuetako soldaduek kolono armatuei aurre ez egiteko agindua zutela. Ikerketak jakinarazi zuenez, gainera, soldadu batzuek tiro egin zuten jendetzaren aurka eta tenpluko ateak itxi zituzten jendeak ihes egin ez zezan. PAEk bertan behera utzi zituen negoziazioak, eta kolonoei berehala armak kentzea eskatu zuen, eta NBEri sarraskia kondena zezala. NBEk hilketak gaitzetsi zituen eta soldadu bake-begiraleak bidali zituen lurralde okupatuetara.

NBEn adierazpenaren ondoren, Siria, Libano eta Jordania Israelekin negoziatzen hasi ziren berriro. Jordaniak Israelgo armada Itsaso Hileko hegoaldetik eta Jordaniako iparraldetik alde egitea, Jordan eta Yamuk ibaietako urak banatzea eta 57 mila iheslari palestinar atzera aberriratzea eskatzen zuen. Libano eta Siriarekin zailagoa izan zen elkarrizketa. Damaskok Israelgo armadak Golandik alde egitea eskatzen zuen, eta Tel Avivek, berriz, Siriari behin betiko bakeak egiteko konpromisoa, elkar ezagutzea, eta harreman diplomatikoak hastea.

1994ko lehenengo hilabeteetan alde biek Golango militar kopurua gutxitzea eta nazioarteko begiraleak han izatea onartu zuten. 1994ko maiatzeko lehenengo egunetan Israelgo lehen ministro Itzhak Rabinek eta PAEko lehendakari Jassir Arafatek Gaza eta Jerikori autonomia emateko hitzarmena izenpetu zuten. Hilaren bukaeran Israelgo armadak Gazatik alde egin zuen, lurraldea okupatu eta 27 urte geroago. Jordaniarekiko negoziazioek aurrera egin zuten, eta uztailean bi herrien arteko gerra egoera amaitzea hitzartu zuten. Siriarekin, berriz, ez, Israelek ez zuelako Golandik erabat alde egin nahi.

Hurrengo urtean areagotu egin zen Israelgo gizartearen zatiketa. Manifestazio asko egin ziren Rabinen aurka. Azaroan, eskuin muturreko gazte israeldar batek lehen ministroa hil zuen. Haren alderdikide batek, Shimon Peresek, hartu zuen Rabinen lekua, baina hurrengo urteko hauteskundeetan, eskuineko hautagaia, Benyamin Netanyahu, nagusitu zitzaion. Kontserbadoreek bertan behera utzi zituzten negoziazioak, eta egoerak okerrera egin zuen.

1995eko irailaren erdian, bake hitzarmenean hartutako erabakiak hautsiz, Israelgo gobernuak baimena eman zuen tunel bat zulatzeko, Al Aksa meskitaren azpian; islamaren leku santu nagusietako bat da hura. Erabaki horren aurkako protestetan zenbait soldadu israeldar eta hamarnaka palestinar hil ziren. Netanyahuk lehenago gogor kritikatu izan zuen Rabin, Arafatekin hitz egin zuelako, baina palestinar buruzagiarekin elkartu zen 1996ko bukaeran eta 1997ko hasieran, Israelgo armada Hebron hiritik (Zisjordania) alde egitea negoziatzeko.

1997ko martxoan, gobernuak Jerusalemgo palestinarren aldirian beste kolono-herri bat eraikitzeko asmoa azaldu zuen. Palestinarren agintaritza eta Estatu Batuak herria eraikitzearen aurka azaldu ziren, Osloko hitzarmena urratzen zuelako. Netanyahuren erabaki irmoak elkarrizketak eten zituen. Ehud Barak jeneral erretiratuak Alderdi Laboristaren gidaritza eta oposizioko buruzagitza hartu zuen Peresen ordez.

1997ko azaroan Israelgo Auzitegi Gorenak baimena eman zuen kartzela zigorra beteta zuten 21 libanoar preso espetxean atxikitzeko, Libanon bahitutako israeldarrekin trukatu ahal izateko gero. Hori baino lehen, atxilotuei egiten zaizkien galdeketetan presio fisiko moderatua baliatzea ere onartu zuen. Aaron Barak epaileak adierazi zuen, egoera horietan derrigorrezkoa zela giza eskubideak urratzea. Azaro hartan bertan, Rabinen hilketaren bigarren urteurrenean, Israelen sekula egin den manifestazio jendetsuenetako batean, Palestinarekin behin betiko bakeak egitea eskatu zen.

2000. urtean Israelgo armadak Libanoko hegoaldea utzi zuen, 1983 ezkero okupatuta baitzeukan. 2000ko uztailean, Camp Davideko goi bilera egin zen, Ehud Barak Israelgo lehen ministroaren eta Jassir Arafat Palestinako Aginteko lehendakariaren artean, Bill Clinton Estatu Batuetako lehendakariaren eraginez. Bilera hartan, Barakek plan bat eskaini zion Arafati palestinar estatu bat sortzeko, baina Arafatek uko egin zion. Bilerak ez zuen emaitzarik eman, eta hura bertan behera gelditu zenean, bigarren intifada hasi zen lurralde okupatuetan.

2001eko hauteskunde berezietan, Ariel Sharon izendatu zuten lehendakari. Bere agintaldian, Sharonek Gazako zerrendatik erretiratzeko asmoa bete zuen eta, bestalde, Zisjordania zeharkatzen duen harresia eraikiarazi zuen. Harresi hori oso eztabaidatua da; batzuentzat, beharrezkoa du Israelek palestinar atentatugileengandik babesteko; beste batzuentzat, ordea, harresi hori palestinar lurralde zati bat bereganatzeko aitzakia besterik ez da, eta bakartuta eta inkomunikatuta uzten ditu palestinarrak.

Israelek fosforo zurizko munizioak —nazioarteko legean debekatuak— erabili zituen populazio zibilaren aurka, Gazako bonbardaketetan (2009)[6][7]

2006an garuneko jario baten ondorioz Sharon koma egoeran gelditu zen, eta Ehud Olmertek hartu zuen berriz lehendakaritza. 2006ko udan, Libanoko Bigarren Gerra hasi zen. Hezbolako ekintzaile batzuek koheteak bota zituzten Israelgo iparraldera, eta israeldar soldadu batzuk hil eta haietako bat bahitu zuten. Ekintza horri erantzunez, Israelek Libano inbaditu zuen, borroka handiak izan ziren israeldar armadaren eta Hezbolaren artean, eta Israelek bonbardaketa gogorrez zanpatu zuen Libano. Zibil asko hil zituzten, eta eraikin eta azpiegitura asko porrokatu. Handik hilabetera bukatu zen gerra.

2007an, israeldar lehen ministro Ehud Olmert eta palestinar lehendakari Mahmoud Abbas hizketan hasi ziren berriz, konponbide bat aurkitu nahian. 2008. urtearen amaieran, Hamasen eta Israelgo estatuaren arteko su-etena hautsi egin zen, Gazako zerrendatik Israela Hamasek koheteak bota zituenean. Israelek aurrena Gaza hegazkinez bonbardatuz eta gero Gaza lurrez inbadituz erantzun zuen (2008/2009ko Gazako bonbardaketak). Sekulako sarraskia eragin zuen zibilen artean, eta hondamen ia erabatekoan utzi zuen Gaza. 2009ko urtarrilean amaitu ziren eraso horiek.

Politika

Knesset parlamentua, ilunabarrean

Israelek errepublika antolamendua eta parlamentu-gobernua du. Konstituzioa idatzi gabe dago artean, eta jardueraren jardueraz ari da antolatzen. Knesset biltzarrak du legegintzarako ahalmena; biltzarreko 120 kideak lau urtez behin hautatzen dira, sufragio unibertsalaren bidez. Knessetek hautatzen du lehendakaria bost urtez behin, eta lehendakariak lehen ministro bat izendatzen du gobernuburu. Lehendakaria da estatuburu, eta protokolo eginkizunak ditu gehienbat; praktikan, beraz, lehen ministroa eta haren gobernua arduratzen dira gobernatzeaz.

Israelgo alderdi politiko nagusiak Langileen Alderdia eta Likud alderdia dira. Israelgo estatua sortu zenetik 1977 arte, Langileen Alderdia izan zen garaile hauteskunde guztietan. 1980tik aurrera bi alderdiek parte hartu dute gobernuan. Alderdi txiki ugarik izaten dute ordezkaritza Knessetean, eta horrek gobernagarritasuna zailtzen du.

Osasun egoera, oro har, ona da, eta bizi itxaropena 75 urtekoa. Israelgo Osasun ministerioak sektore publikoa babesten eta pribatua begiratzen du. Gizarte laguntzak langabeak, lan istripuak, ama erditu berriak eta abar babestea du helburu. Histadrutek Israelgo langile gehienak babesten ditu eta laguntza ematen du gaixo daudenerako. Irakaskuntza orokorra eta doakoa da 5-15 urte bitartekoentzat. Goi mailako ikasketarako ikastetxeak dira, beste batzuen artean, Jerusalemen dagoen Hebrear Unibertsitatea (1925) eta Haifan dagoen Israelgo Institutu Teknologikoa (1924). Israelgo estatuak juduen kultura eta erlijioa aintzat hartzen ditu, baina gainerakoenak ere onartzen ditu. Soldaduskarako heziketa eskolan bertan hasten da, eta bai gizonek bai emakumeek egin behar dute soldadutza.

Israelek inguruko estatuekin harreman zailak izan ditu beti. Hori dela eta, Siriarekin eta Palestinarekin dituen mugak zehaztu gabe daude oraindik. Nazioarteak Sei Eguneko Gerraren aurreko mugak hartzen ditu oinarri, baina Israelek beretzat jotzen ditu Jerusalem ekialdea eta Zisjordaniako hainbat kolonia.

Banaketa administratiboa

Israelgo sei barrutiak
Sakontzeko, irakurri: «Israelen banaketa administratiboa»

Israel administratiboki sei barrutitan banatuta dago:

Ekonomia

Eguzki energia ekoizteko munduko platerik handiena, Ben-Gurion energia zentroan (Sde Boker, Israel)

Israelgo ekonomia Ekialde Hurbileko emankorrenetako bat da, eta hiru oinarri nagusi ditu: nekazaritza, balio erantsi handiko produktuetan espezializatutako industria, eta kanpoko inbertsioak.

Nekazaritza funtsezkoa izan da Israel arabiar herrien artean bakarturik elikagaiez hornitzeko eta aurrera irten ahal izateko. Israelgo uraren % 80 nekazaritzarako erabiltzen da, eta horrek arazo handiak sortzen ditu ur hornikuntzan. Eremu ureztatu zabalenak kostaldean eta Hulako ordokian daude. Batez ere zitrikoak lantzen dira, esportatzeko. Mendialdean tabakoa eta barazkiak lantzen dira, eta Jezraelgo ordokian eta Negeven laboreak, garia batez ere. Eremu ureztatu horietan, bestalde, abereak eta hegaztiak hazten dira, eta orobat Galileako mendialdean eta Negeven.

Lehen sektorearen barruan, meatzeak dira beste jarduera garrantzitsu bat. Meatoki nagusiak Negeveko basamortuan daude: fosfatoak, kobrea, manganesoa eta burdina ateratzen dira, bai eta petrolio eta uranio pixka bat ere. Itsaso Hiletik, bestalde, gatza ateratzen da.

Bigarren sektoreak Barne Produktu Gordinaren (BPG) laurden bat baino gehiago ematen du: manufakturak, energia eta eraikuntza dira jarduera garrantzitsuenak. Israeldarrak eguzki argi ugariaz baliatzen dira eguzki energia sortzeko, eta energia mota horretan biztanleko gehien ekoizten duen estatua da.[8] Israelgo industria Sortalde Hurbileko aurreratuena da. Armagintzak, mundu osoko juduen laguntzaz, eta amairik gabeko gerra egoera dela-eta, berebiziko garrantzia du. Horrekin batera, industriako sektore nagusiak metalurgia eta kimika dira.

Demografia

Israelgo biztanleria, 1949az geroztik; 1948. urtearen hasieran, biztanleen % 65 arabiarrak ziren.

Israelgo biztanle gehienak kostaldean bizi dira. Han daude herrialdeko hiri nagusiak: Tel Aviv-Yafo (356.000 biztanle), Haifa (252.000 biztanle), eta Holon (164.000 biztanle). Israelgo Estatuak herrialdearen biztanle hazkundea bultzatu zuen Itzulera Legearen bidez (1950). Lau immigrazio olde handi izan dira, 1948an lehena, 754.000 judu iritsi zirenean, nazien kontzentrazio esparruetan egondakoak gehienak. Gaur egun, Israelgo juduen % 80 Europan eta Ameriketan jaiotakoak dira, % 20 Israelen bertan jaiotakoak, % 15 Afrikan jaiotakoak eta % 13 Asian jaiotakoak. Bien bitartean, palestinar asko Jordaniara, Libanora eta Siriara erbesteratu dira, 1948ko eta 1967ko gerretan batez ere.

Erlijioari dagokionez, dotrinaren arabera, juduak bi talde nagusitan bereizi ohi dira: askenazi errituaren jarraitzaileak, Europako erdialdetik eta ekialdetik etorritakoak, eta sefardiak, Mediterraneotik eta Asiatik etorritakoak. Arabiar biztanleriaren batez bestekoa, berriz, asko murriztu da juduen migrazioak hasi zirenez geroztik: 1948. urtearen hasieran biztanleen % 65 arabiarrak ziren; gaur egun, ordea, % 16 dira, gutxi gorabehera. Juduen migrazioez gainera, biztanleen jatorriaren aldaketa horren eragile nagusia 1948. urteko gerra izan zen, arabiar askok ihes egin baitzuten orduan. Arabiar gehienak musulman sunniak dira, arabieraz mintzatzen dira, eta Negeven eta Galilean bizi dira. Kristau gehienak —ortodoxoak eta katolikoakJerusalemen bizi dira; eta drusoak, aldiz, Galilean.

Hizkuntza ofizialez gainera, beste asko mintzatzen dira, mendeetan Israeldik kanpo bizi izanik juduek bereganatu dituztenak: ingelesa, frantsesa, alemana, yiddisha (hizkuntza germanikoa), errusiera, errumaniera eta ladinoa (gaztelaniaren dialektoa, sefardien mintzabidea).

Biztanleen % 90 erdialdeko eta iparraldeko hirietan bizi dira, Mediterraneoko itsasaldean batez ere. Gaur egun arabiarren kopurua juduena baino bizkorrago ari da handitzen: juduen jaiotza tasa arabiarrena baino heren bat apalagoa da, eta heriotza tasa handiagoa; hala ere, jaioberrien heriotza tasa apalagoa da juduen artean.

Kultura

Amos Ozi bere idazlanak 36 hizkuntzatara itzuli dizkiote, Israelgo beste ezein idazleri baino gehiagotara.[9]

Israelek bere inguruko herrialdeek baino alfabetizazio tasa altuagoa du, baita Asiako altuena ere, Hego Korearekin batera. Hebreera hizkuntza liturgikoa izatetik eguneroko hizkuntza izatera pasa da Israelen. Gaur egun, Israelgo literatura hizkuntza horretan egiten da nagusiki.

Musika eta beste kultura atalek iturburu asko dituzte, Israelgo aniztasun kulturalaren adierazgarri. Arlo horretan, musika garaikideari dagokionez, aipatzekoa da Noa abeslaria.

Erreferentziak

  1. a b Euskaltzaindia: 38. araua: Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak.
  2. «Israel» The World Factbook (Central Intelligence Agency) 2007-06-19 (Noiz kontsultatua: 2007-07-20).
  3. (PDF) Area of Districts, Sub-Districts, Natural Regions and Lakes Statistical Abstract of Israel (2006). .
  4. Damien Cash "Suez crisis". The Oxford Companion to Australian History. Graeme Davison, John Hirst & Stuart Macintyre. Oxford University Press, 2001.
  5. Roger Owen "Suez Crisis". The Oxford Companion to the Politics of the World. Joel Krieger, Oxford University Press Inc. 2001.
  6. Amnesty International: «Israel used white phosphorus in Gaza civilian areas», Amnesty International erakundearen webgunea, 2009-01-09.
  7. «Gaza White Phosphorus», Al Jazeera, 2009-01-11.
  8. Grossman, Gershon; Ayalon, Ofira; Baron, Yifaat; Kaufman, Debby. Solar energy for the production of heat. Samuel Neaman Institutua (Noiz kontsultatua: 2007-11-07).
  9. «Amos Oz is most translated Israeli author», Ynet, 2009-02-10.

Ikus, gainera

Kanpo loturak

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Israel Aldatu lotura Wikidatan

Txantiloi:NA lotura Txantiloi:NA lotura Txantiloi:NA lotura Txantiloi:NA lotura Txantiloi:NA lotura