Espainia: berrikuspenen arteko aldeak
No edit summary |
t robota Aldatua: bat-smg:Ėspanėjė |
||
| 300. lerroa: | 300. lerroa: | ||
[[az:İspaniya]] |
[[az:İspaniya]] |
||
[[bar:Spanien]] |
[[bar:Spanien]] |
||
[[bat-smg: |
[[bat-smg:Ėspanėjė]] |
||
[[be:Іспанія]] |
[[be:Іспанія]] |
||
[[bg:Испания]] |
[[bg:Испания]] |
||
18:46, 23 ekaina 2007ko berrikusketa
.svg){kind=small}
Espainia, ofizialki Espainiako Erresuma (gaztelaniaz Reino de España), Europar Batasuneko estatuetako bat da. Honako muga hauek ditu: mendebaldean Portugal eta Atlantiar ozeanoa, iparraldean Frantzia eta Kantauri Itsasoa, ekialdean Mediterranear itsasoa eta hegoaldean Gibraltareko itsasartea.
Geografia
Hego-mendebaldeko Europan kokatua dagoen Iberiar penintsula gehiengoa hartzen du, baita ere bi uhartedi (Kanariak eta Balearrak), bi hiri (Zeuta eta Melilla) eta Afrika iparraldeko hainbat uhartetxo (Chafarinas, Peñón de Alhucemas, Peñón de Vélez de la Gomera eta Isla Perejil).
Europako laugarren estatua luze-zabalena da Errusia, Ukraina eta Frantziaren atzetik, eta Europar Batasuneko bigarrena.
Espainiako muga fisikoak hauek dira: mendebaldean Portugal eta Ozeano Atlantikoa, ekialdean Mediterraneoa, hegoaldean Gibraltarko itsastartea eta Maroko eta iparraldean Pirinioak eta Bizkaiko Golkoa. Lehorreko mugak 1 920 km luze dira: Portugal (1 214 km), Frantzia (623 km), Andorra (65 km), Maroko (15,9 km) eta Gibraltar (1,2 km).
Ibai handiek zeharkatzen dute, hala nola, Duero, Ebro, Tajo, Guadalquivir, Guadiana, Jucar eta Segura.
Historia
Espainiako historia lehen gizakiak Iberiar penintsulara iritsi zirenean hasten da.
Historiaurrea
Gizakiaren arbasoak lehen aldiz duela gutxienez 800.000 urte agertu zen Iberiar penintsulan, Burgosko Atapuerca aztarnategian aurkitu diren arrastoen arabera. Gizaki honi Homo antecessor izena eman diote. Lehen Homo Sapiens gizakiak duela 40.000 urte agertu ziren, herri aurre-indoeuroparren arbasoak direnak, beste gizaki espezieak iraungi baitziren.
Goi Paleolitoan, duela 16.000 urte, Madeleine kultura garatu zen Bizkaiko Golkoaren inguruan Euskal Herrian, Asturiasen eta Kantabrian, Dordoinarekin batera. Labar-arte ezagunena Altamira leizea da (K.a. 12.000 inguru).
Neolitoan, K.a. 5.500 inguruan, Kanpai Erako Koparen kultura agertu zen. Mende hauetan metalgintza eta nekazaritza garatu egin ziren, eta monumentu megalitikoak eraikitzen hasi.
Erromatar Inperioa eta Inbasio Germanikoak
Hispania Iberiar Penintsulari antzinako erromaterrek eman zioten izena da.Hor, bi probintzia sortu zituzten Errepublika garaian, Hispania Citerior eta Hispania Ulterior. Printzipatuan, Hispania Ulterior bitan banandu zen Betika eta Lusitania, eta Hispania Citeriorri beste izen bat eman zioten, Tarraconensis. Geroago, probintzia honen mendebaldea bereiztu zen, Gallaecia izenarekin. Dioklezianok Tarraconensis berriro banandu zuen, Carthaginiensis probintzia sortuz. Probintzia horiek guztiek Mauretania Tingitanarekin batera, Hispania diozesia osatzen zuten, Galiako prefekturapean.
Iberia musulmana
Granadako Erresuma lehendabizi erresuma "andalusi"a izan zen eta, geroago, kristaua. Hiriburua Granadako hirian zuen eta erresumako azken erregea Boabdil izan zen, 1492ko urtarrilaren 2an Errege-erregina Katolikoek garaitu zuten arte.
Arabiar eta berebereak iberiar penintsulara iristean, kokaleku judu bi zeuden, Iliberis (Elvira) eta Granata izenekoak. Arabiarrek lekuari Garnat Al-Yahud (اليهود) (juduen granada) izena eman zioten.
1238. urtean Mohamed-ben-Nasr, Al-Hamar Gorria (الحمر) ezizenez ezaguna, Granadara iritsi zen eta Haizearen Oilarraren Jauregia (ondoren Alhambra izanen zena) okupatu. Bera izan zen Nasri edo Nazari dinastiaren fundatzailea (horregatik Erresumari Granadako Nasri Erresuma ere baderitzo). Dinastia honek hogei sultan izan zituen. Hasieran erresuma hau Gaztelako errege-erreginen adiskidea izan zen, nahiz eta denborak aurrera egin ahala, eta Granadako Erresumaren ahuleziaren ondorioz, tributuak ordaindu behar izan zizkion independentziaren truke.
Nasri dinastiako azken erregea Abu Abd Allah (Boabdil) izan zen. 1492an Errege-erregina Katolikoen armada Granadako ateetara iritsi zen, gaurko Santa Fe herrira. Boabdilek Errege-erregina Katolikoekin negoziatu eta Erresumaren errendizioa onartu zuen: hiria entregatu zuen bertako biztanle musulmanen ohitura eta usadioak errespetatzearen truke. Boabdilek eta bere gorteak, herritar ugarirekin batera, Granadatik alde egin zuten Afrika iparraldeko lurralde islamiarretara. Handik gutxira, Errege-erregina katolikoek akordioa urratu eta musulmanen aurkako errepresioari ekin zioten.
Errege-erregina Katolikoak Granadara sartzearekin batera, erresuma Gaztelako Koroaren erresuma bilakatu zen.
Aginte musulmanaren erortzea eta Bateratzea
- 1218an Salamancako Unibertsitatea sortu zuten, Espainiako zaharrena.
Pizkundetik XIX. mendera
1492ko urriaren 12 an Europear kolono talde batek, Kristobal Kolon buru zutela, Asiara iritsi zirela pentsatuz, Karibeko itsasoko Guanahani uhartera iristeari, Espainiako Errege Katolikoen agindupean. Historia unibertsaleko momentu gorenetariko bat dela esan ohi da, aurkikuntza hark, bortitza izan zen arren, bi giza mundu oso desberdinen topaketa ekarri zuen, ordura arte bakoitzak bere bidea jarraitu zuen bestea existitzen zela ere jakin gabe.
Kristobal Kolonek uste zuen Asiara -garai hartan Indiak- iritsi zela, eta uste horrekin utzi zuen mundua, Europarrentzat ezezaguna zen kontinente bat aurkitu zuela jakin gabe.
Amerikaren aurkikuntza hitza ez dute egokitzat jotzen Amerikar gehienek. Kolon Amerikara iritsi zenererako Amerika ia oso populatuta baitzegoen eta Amerikako bertakoek esploratuta baitzuten lurralde guztia Kolon iritsi zenerako.
Historialari batzuk Kolon Ameriketara iritsi edo espainiolak Amerikara heldu izenaz deitzea gomendatzen dute.
Aurkikuntzaren ondoren Amerikaren Kolonizazio prozesu bat eman zen Europar estatu batzuren eskutik. Europarrak teknologikoki aurreratuagoak zirela aprobetxatuz, Espainiak, Portugalek, Holandak, Ingalaterrak eta Frantziak Amerikar lurrak kolonizatu zituzten.
XIX. mendea
Gerra Karlistak
Gerra Karlistak edo Karlistadak XIX. mendeko hiru garaietan Espainian gertatutako guda zibilak izan ziren.
Euskal Herrian eragin handia eduki zuten, herritar gehienek Carlos erregegaiaren alde egin baitzuten. Bigarren karlistada kataluinian nabarmendu zen bitartean, gurean bereziki hirugarren gerratea nabarmendu zen.
- Lehen Gerra Karlista (1833-1840 artean)
- Bigarren Gerra Karlista (1846-1849 artean)
- Hirugarren Gerra Karlista (1872-1876 artean)
Isabel II.aren erregealdia
1843ko azaroan Espartero erbesteratu ondoren Isabel II.a Espainiakoari adin nagusitasuna eman zioten, hamahiru urte baino ez zituen arren. Erregealdi honetan izaera zentralista zuen estatu liberala finkatuko zen behin betiko, alderdi moderatuak izan baitzuen boterera erregealdi osoan, bi urteko progresistan izan ezik. Hego Euskal Herrian foru sistema erregimen konstituzional berrira egokitzeko negoziazioek aurrera jarraitu zuten.
Seiurteko demokratikoa
1868ko irailean iraultza La Gloriosa izeneko iraultza gertatu zen, Cadizen itsas armadako Topete amiralak zuzendutako altxamenduarekin. Horri progresistak, demokratak, errepublikarrak, unionistak eta zenbait jeneral (Prim eta Francisco Serrano) lotu zitzaizkiolarik. Bai progresistek zein demokratek batzorde iraultzaileak antolatu zituzten hirietan honako eskakizunak egiteko:
- Gizonezkoen sufragio unibertsala.
- Erabateko eskubide eta askatasunak inprimatzeko, elkartzeko, gurtzeko...
- Politika eta administrazioaren deszentralizazioa.
Behin behineko gobernua Serrano unionistak zuzen zuen, Prim izan zuelarik gerra ministro eta errepublikarrak kanpoan geratuz. Lehen hauteskundeak gizonezkoien sufragio unibertsalaren bidez egin ziren eta progresistek, unionistek eta monarkiaren aldeko demokraten sektoreek irabazi zuten. Hego Euskal Herrian kontserbadorismoaren aldeko joera areagotu egin zen hautesle karlistek gehiengoa lortu zutenean hauteskundeetan. Garai horretan karlistak printzipio iraultzaileen aurka agertu ziren eta, bereziki, iraultzaileen antiklerikalismoaren aurka eta batasun erlijiosoaren alde.
Eratu zen gobernua berriak 1869ko Konstituzioa eman zuen, subirotasuna nazionala, botereen zatiketa, biltzeko eta elkartzeko askatasuna eta gizonen sufragio unibertsala bezalako printzipioak jaso zirelarik. Erregearen boterea legegilera uzten zuen mugaturik eta eskumen gutxiago eskaintzen zizkion. Gorteetako bi ganbarak sufragio unibertsalez aukeratuko zirela erabaki zen eta gobernuari betoa ezartzeko eskubidea eman zitzaien.
XX. mendea
Espainiako Gerra Zibila
Gerra honen gakoa espainiko eskuindarrek 1936 urtean ezker alderdiek osatuako Frente Popular delakoararen ez onartzea izan zen. Uztailaren 17 eta 18an, Espainiako armadaren zati handi bat estatu kolpea eman zuen Errepublikaren gobernuaren aurka, eta Espainia bitan zatitu zan berehala. Hurrengo hiru urtetan, milioi bat inguru pertsona hil ziren gerraren eta errepresioaren ondorioz. Gerra ondoren Francisco Franco generalak hartu zuen estatuko ahalmen guziak, Caudillo titulua hartuz.
Gerra honek Hego Euskal Herria ere zatitu zuen. Alde batetik, euskal abertzaleak eta ezkerreko alderdiak errepublikaren alde agertu ziren. Baina Euskal Herriko zenbait lekutan oso indartsu zen alderdi karlistak eskuindarren aldea hartu zuen, eta berehala Nafarroa eta Araba eskuindarren ondoan lerrokatu ziren. Bizkaia eta Gipuzkoan Eusko Jaurlaritza eratu zen, baina urte bat geroago Mola generalaren indarrak militarki okupatu zuen Hegoalde osoa. Euskal Herrian gerra honen gertaera lazgarri eta ezagunena Gernikaren bonbaketa izan zen.
Gerraren ondoren Bizkaia eta Gipuzkoa "probintzia traidoreak" (provincias traidoras) izendatu zituen Francok, eta horrarte zeukaten Kontzertu ekonomikoa ezeztu (Arabak eta Nafarroak mantendu zuten).
Frankismoa
Espainiako Gerra Zibila nazionalistek irabazita, Franco estatu buru izatera pasa zen. Hasierako urteetan, bere aurkarien aurkako kanpaina izugarri bat egin zuen, Hitler eta Mussoliniri bere laguntza eman zion, eta estatuaren garapena gelditu egin zuen.
Aurrerago, Estatu Batuekin harremanak edukitzen hasi zen eta ekonomia zerbait bultzatu zuen. Frankismoa, erregimen politikoa bezala, Franco beraren heriotzarekin amaitu zen. Estatu buruaren postua, Espainiako Joan Karlos I.ak hartu zuen. Orduan hasi zen diktadura erregimenetik, monarkia parlamentariora pasatzeko bidea, gaur egun "Espainiar Trantsizioa" deitzen dena.
Trantsizio Demokratikoa
Espainiako Trantsizio Demokratikoa deitu zaio Francoren diktaduraren amaieratik hasi eta mendebaldeko herriek demokratikotzat onartutako estatu bat izatera pasa zen arteko denbora horri. Espainiaren historian bi data jarri ohi dira muga bezala, hasiera Francisco Franco diktadorearen heriotza izango zen, 1975ko azaroaren 20a eta amaiera 1982ko urriaren 28a, PSOEren garaipen data hauteskundeetan.
Francok zer esan zuen bere ondorengotzari buruz, “dena lotuta eta ondo lotuta” utzi zuela. Urte haietan frankismoaren koadroek gerra zibiletik herriaren baitan txertatutako beldurra erabili zuten eskatutako aldaketak beraiek nahi zituzten mugetaraino soilik iristeko eta, gainera, diktaduraren baitako krimen larriak inolako zigorrik gabe gera zitezen. Elkarbizitzaren beharra gogoratuz eta beste gerra zibil bat ez sortzeko mezua behin eta berriz azaleratuz krimen larrienak bizi izan zituzten generazioak hil arte iraun zuen isiltasunak.
Banaketa administratiboa
Autonomia Erkidegoak eta probintziak
Espainia 17 eskualde adiministratibotan banatua dago, autonomia erkidego izenekoak. Erkidego bakoitza probintzia bat ala gehiagotan zatituak dago. Guztira 50 dira. Bi hiri daude banako bana osatzen dutenak, Autonomia Hiri izenekoa.
Espainian 8.111 udalerri daude.
- Autonomia erkidegoak:
- Andaluzia (Andalucía)
- Aragoi (Aragón)
- Asturiasko Printzerria (Principado de Asturias, Asturies)
- Balear Uharteak (Islas Baleares, Illes Balears)
- Valentziako Erkidegoa (Comunidad Valenciana, Comunitat Valenciana)
- Extremadura (Extremadura)
- Errioxa (La Rioja)
- Euskal Autonomia Erkidegoa (Comunidad Autónoma del País Vasco)
- Galizia (Galicia, Galiza)
- Gaztela eta Leon (Castilla y León)
- Gaztela-Mantxa (Castilla-La Mancha)
- Kanariar Uharteak (Islas Canarias)
- Kantabria (Cantabria)
- Katalunia (Cataluña, Catalunya)
- Madrilgo Erkidegoa (Comunidad de Madrid)
- Murtziako Erkidegoa (Región de Murcia)
- Nafarroako Foru Erkidegoa (Comunidad Foral de Navarra)
- Autonomia hiriak:
Hiri nagusiak
1. Madril 3.128.600 biztanle (2006).
2. Bartzelona 1.605.602.
3. Valentzia 805.304.
4. Sevilla 704.414.
5. Zaragoza 649.181.
6. Malaga 560.631.
7. Murtzia 416.996.
8. Las Palmas 377.056.
9. Palma de Mallorca 375.048.
10. Bilbo 354.145.
Politika eta gobernua
Espainia monarkia konstituzionala da 1978ko Konstituzioaren arabera.
Alderdi politikoak
Estatu osoko alderdiak:
- PSOE: Partido Socialista Obrero Español (Espainako Langile Alderdi Sozialista)
- PP: Partido Popular (Alderdi Herritarra)
- IU: Izquierda Unida (Ezker Batua)
Erkideetako alderdi garrantzitsuak:
- Kanarietan:
- CC: Coalición Canaria (Kanariar Koalizioa)
Ekonomia
Europako ekonomiarik handienetakoa da. Munduko bankuaren arabera, munduko 8. ekonomiarik hoberena da. Bere Barne Ekoizpen Garbia, 798.672 milioi eurotakoa da eta KPIa 22.690 dolarretakoa.
Biztanleria
2006ko urtarrilaren 1ean 44.708.964 biztanle zituen.
Hizkuntzak
Espainian hizkuntza ofiziala gaztelania da. Baina zenbait Autonomia Erkidegotan, gaztelania beste hizkuntzekin koofiziala da. Hauek dira:
- Euskara: Euskal Autonomia Erkidegoan eta Nafarroako Foru Erkidegoan.
- Kataluniera: Katalunia eta Balear uharteetan eta Valentziako Erkidegoan. Azken erkidego honetan katalanari valentziera deitzen diote.
- Galiziera: Galizian.
- Aranera: Gaztelera eta katalanarekin batera Kataluniako Arango haranean.
Baita ofizialak ez direnak ere: Aragoiera eta Asturiera.
Erlijioa
Nahiz eta Estatu akonfesionala izan, Espainiako gobernuak diru laguntzak eman izan dizkio Eliza Katolikoari. 2006tik aurrera bakarrik bere fidelek ordaindu ahal diote.
Kirolak
Azken urteetan, badira mundu mailan nabarmendu diren kirolari espainiarrak. Fernando Alonso 1 Formulako Munduko Txapelketa 2.005. urtean, Rafael Nadal, egun 60 partida segidan irabazita eta hainbat Rolland Garros eskuan dituelarik. Espainiako Lehen mailako futbola munduan aurkitu daitezkeen jokalari onenekin osatuta dago, munduko ligarik onenetakoa omen da adituen ustez. Vuelta a España delako lasterketa da txirrindularitzan nabarmentzen dena, ala ere, ia autonomia elkarte bakoitzean egiten da lasterketaren bat edo bi urtean.
Kultura
Literatura
Musika
Kanpo loturak
 |
Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Espainia |
| Autonomia erkidegoak | |
|---|---|
| Autonomia hiriak | |
| Bestelako lurrak | |
|
Europar Batasuneko estatu kideak |
|
|---|---|---|
|
Alemania · Austria · Belgika · Bulgaria · Danimarka · Errumania · Eslovakia · Eslovenia · Espainia · Estonia · Finlandia · Frantzia · Grezia · Herbehereak · Hungaria · Irlandako Errepublika · Italia · Kroazia · Letonia · Lituania · Luxenburgo · Malta · Polonia · Portugal · Txekia · Suedia · Zipre Sartzeko negoziatzen ari direnak: Albania · Ipar Mazedonia · Montenegro · Serbia · Turkia | ||