Siria: berrikuspenen arteko aldeak

Aldatu loturak
Wikipedia, Entziklopedia askea
Nabigazio historia interaktiboa
← Aurreko ezberdintasunaHurrengo ezberdintasuna →
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
IkusizkoaWikitestua
Xirkan (eztabaida | ekarpenak)
42.217 edits
No edit summary
Xirkan (eztabaida | ekarpenak)
42.217 edits
No edit summary
8. lerroa: 8. lerroa:
| armarri_irudia =Coat_of_arms_of_Syria.svg
| armarri_irudia =Coat_of_arms_of_Syria.svg
| lema_nazionala = Ez du
| lema_nazionala = Ez du
| ereserkia = Homat el Diyar
| ereserkia = Humat ad-Diyar<br /><center>[[File:National Anthem of Syria.ogg]]</center>
| estatuaren_mapa = Syria (orthographic projection).svg
| estatuaren_mapa = Syria (orthographic projection).svg
| hiriburua = [[Damasko]]
| hiriburua = [[Damasko]]
24. lerroa: 24. lerroa:
| azalera_zenbakia = 185.180
| azalera_zenbakia = 185.180
| ur_portzentaia = 0,06%
| ur_portzentaia = 0,06%
| biztanleria = 17.951.639<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/sy.html The World Factbook] Cia.gov. 2014ko irailaren 30ean kontsultatua</ref>
| biztanleria = 17.951.639<ref name=cia>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/sy.html The World Factbook] Cia.gov. 2014ko irailaren 30ean kontsultatua</ref>
| estimaketa_urtea = 2014
| estimaketa_urtea = 2014
| biztanleria_zerrendan_kokapena = 61.
| biztanleria_zerrendan_kokapena = 61.
64. lerroa: 64. lerroa:
Indusitako beste hiri inportanteak [[Mari (Siria)|Mari]], [[Ugarit]] eta [[Dura Europos]] dira. Marin jauregiak, tenpluak eta muralak aurkitu ziren. Hortaz, kulturalki eta komertzialki hiri garatua izan zen. Ugariten gizakiak izan zuen lehen alfabetoa kausitu zen.
Indusitako beste hiri inportanteak [[Mari (Siria)|Mari]], [[Ugarit]] eta [[Dura Europos]] dira. Marin jauregiak, tenpluak eta muralak aurkitu ziren. Hortaz, kulturalki eta komertzialki hiri garatua izan zen. Ugariten gizakiak izan zuen lehen alfabetoa kausitu zen.


Siria herri askoren menpean egon zen: [[kanaan]]darrak, [[israel]]darrak, [[aramear]]rak, [[asiria]]rrak, [[babilonia]]rrak, [[pertsia]]rrak, [[Antzinako Grezia|greziarrak]], [[armenia]]rrak, [[Antzinako Erroma|erromatarrak]], [[nabatear]]rak, [[Bizantzio|bizantziarrak]], [[arabia]]rrak, eta, neurri batean, [[Gurutzadak|gurutzatuak]] ere bai. Azkenean, otoman turkiarrek menderatu zuten herrialdea.
Siria herri askoren menpean egon zen: [[kanaan]]darrak, [[israel]]darrak, [[aramear]]rak, [[asiria]]rrak, [[babilonia]]rrak, [[Akemenestar Inperioa|pertsiarrak]], [[Antzinako Grezia|greziarrak]], [[armenia]]rrak, [[Antzinako Erroma|erromatarrak]], [[nabatear]]rak, [[Bizantzio|bizantziarrak]], [[arabia]]rrak, eta, neurri batean, [[Gurutzadak|gurutzatuak]] ere bai. Azkenean, otoman turkiarrek menderatu zuten herrialdea.


[[Kristautasuna]]ren historian ere, Siriak garrantzi handia izan du. [[Paulo Tarsokoa]], gerora San Paulo izango zena, [[Damasko]]rako bidean kristautu zen. Aurkitu den lehen eliza kristaua Dura Europosen zegoen.
[[Kristautasuna]]ren historian ere, Siriak garrantzi handia izan du. [[Paulo Tarsokoa]], gerora San Paulo izango zena, [[Damasko]]rako bidean kristautu zen. Aurkitu den lehen eliza kristaua Dura Europosen zegoen.


=== Islamiar Aroa ===
=== Islamiar Aroa ===
[[Damasko]]k [[K. a. 3000]]tik du biztanleria jarraia. Musulmanek [[636]]an konkistatu zuten. [[Omeia Inperio]]ko hiriburu bihurtuta, hortik [[Iberiar Penintsula]] eta [[Erdi Asia]]ren tarteko lurrak gobernatzen ziren [[661]]tik [[750]] arte. Omeiarrak [[Abbasi Inperio|Abbasidarrek]] kendu zuten boteretik [[750]]ean, eta euren inperioko hiriburua [[Baghdad]] izan zen.
[[Damasko]]k [[K. a. 3000]]tik du biztanleria jarraia. Musulmanek [[636]]an konkistatu zuten. [[Muawiyah I.a]], Siriako enperadore arabiarra, inperio sortu berriaren aginpidea eskuratzeko borroketan irabazle atera zen, eta, [[kalifa]] izendaturik, Damaskon ezarri zuen hiriburua, eta [[661]]-[[750]] bitartean [[Omeiatar Kaliferria|Omeiatar inperioaren]] erdigunea izan zen; hortik [[Iberiar Penintsula]] eta [[Erdialdeko Asia]]ren tarteko lurrak gobernatzen ziren. 750. urtean, arabiar kalifen [[Abbastar Kaliferria|Abbastar dinastia]] Omeiatar dinastiari nagusitu zitzaion, eta harrezkero, kalifa herriaren hiriburua [[Bagdad]] izan zen, Damaskoren kaltetan, Siria kalifa herriaren probintzia bat besterik ez zela.


[[X. mende]]an [[Alepo]]ko hamdaniarrek ez zioten [[Bizantzio]]ren erasoari aurre egiterik izan. Geroago, turkiar [[Seleukotar Inperioa|seleukotarrek]] Damasko eta [[Jerusalem]] hartu zituzten (1076-77). Leku santuak musulmanen mendetik askatzera egindako [[Gurutzadak|gerra joanaldietan]] ([[1099]]-[[1291]]) europar gurutzatuek Mediterraneo itsasoaren kostaldea hartu zuten, baina barnealdeko hiriek, Damasko eta Alepo, musulmanen eskuetan jarraitu zuten. [[1291]]n, [[egipto]]ar [[mameluko]]ek kristauak behin-betiko egotzi zituzten Mediterraneotik; halaber, sortaldetik sartu, eta [[1300]]ean Damasko hartu zuten [[mongol]]ak egotzi zituzten. Hurrengo bi mendeetan, [[Tamerlan]] (Timur Lang) mongolaren inbasioa bitartean izan ezik (1400-01), nolabaiteko bakean bizi izan ziren mamelukoen mende.
Damasko probintzia bateko hiriburua bihurtu zen [[Mamelukoen Inperio]]an. [[Tamerlan]] [[mongolia]]r konkistatzaileak hiria suntsitu zuen [[1400]]an. Hango artisauak [[Samarkanda]]ra eraman zituen. Berriro eraikia, [[1517]]an [[Inperio Otoman|Otoman]] turkiarrek hartu zuten. Haien menpean egon zen hurrengo lau mendeetan, [[1832]] eta [[1840]] bitarteko [[Egipto]]ko okupazioa salbu.


Baina [[1516]]. urtean, turkiar [[Otomandar Inperioa|otomandarren inperioa]] hedatzean, [[Selim I.a]] sultanak mamelukoak menderatu eta Siria hartu zuen. Turkiarrek [[Lehen Mundu Gerra]] arte gorde zuten lurraldea, [[Mehmet Ali]] eta [[Ibrahim Paxa]] aita-seme egiptoarren mendean egon zen urteetan izan ezik ([[1831]]-[[1840]]). Izan ere, Egiptoko agintariek Siria hartu zutenean hasi zen herrialdearen modernizazioa, baina Europako estatu nagusiek lurraldea Otomandar Inperioaren eskuetan uztera behartu zituzten egiptoarrak. Hala ere, Siria, sartaldeko kulturetara zabalik egon zen.
=== Frantziako aginpean ===

=== Arabiarren iraultza. Siria Frantziaren administraziopean ===
[[Turkiar Inperio]]ko aginpea [[1918]]an amaitu zen. Izan ere, [[Lehen Mundu Gerra]]ren testuinguruan, [[Arabiar Iraultza]]ko armadak [[Damasko]] hartu zuen. Faisal I.a Siria erresuma arabiarreko errege bihurtu zen. Hala ere, haren erreinaldia [[1920]]ko uztailean bukatu zen, [[Frantzia]]ko armada Sirian [[Nazioen Liga]]ko mandatua indarrean ezartzera sartu zenean.<ref name="WDL">{{erreferentzia |url = http://www.wdl.org/en/item/400/ |izenburua= Report of the Commission Entrusted by the Council with the Study of the Frontier between Syria and Iraq |website = [[World Digital Library]] |date = 1932 |sartze-data = 2013-07-08 }}</ref> [[Uztailaren 23]]an, Frantziako armadak Siriakoa garaitu zuen. Frantziaren menpeko urteetan, sentipen nazionalista areagotu ahala, matxinadak bortizki erreprimitzen ziren. Nolanahi ere, ekonomiak gora egin zuen eta, azpiegituren aldetik, herrialdea modernizatu zen.
[[Turkiar Inperio]]ko aginpea [[1918]]an amaitu zen. Izan ere, [[Lehen Mundu Gerra]]ren testuinguruan, [[Arabiar Iraultza]]ko armadak [[Damasko]] hartu zuen. Faisal I.a Siria erresuma arabiarreko errege bihurtu zen. Hala ere, haren erreinaldia [[1920]]ko uztailean bukatu zen, [[Frantzia]]ko armada Sirian [[Nazioen Liga]]ko mandatua indarrean ezartzera sartu zenean.<ref name="WDL">{{erreferentzia |url = http://www.wdl.org/en/item/400/ |izenburua= Report of the Commission Entrusted by the Council with the Study of the Frontier between Syria and Iraq |website = [[World Digital Library]] |date = 1932 |sartze-data = 2013-07-08 }}</ref> [[Uztailaren 23]]an, Frantziako armadak Siriakoa garaitu zuen. Frantziaren menpeko urteetan, sentipen nazionalista areagotu ahala, matxinadak bortizki erreprimitzen ziren. Nolanahi ere, ekonomiak gora egin zuen eta, azpiegituren aldetik, herrialdea modernizatu zen.


[[Bigarren Mundu Gerra]]ko Frantziaren porrotarekin batera ([[1940]]), Siria [[Vichy Gobernua]]ren menpe geratu zen harik eta [[Erresuma Batua]]k eta [[Frantzia Askea]]k herrialdea hartu zuten arte ([[1941]]eko uztaila). Siriako nazionalisten presioak eraginda, Frantziak armada itzularazi behar izan zuen [[1946]]ko apirilean.<ref name="WDL"/> [[Errepublika]] bihurtuta, gobernu berri bat osatu zen.
[[Bigarren Mundu Gerra]]ko Frantziaren porrotarekin batera ([[1940]]), Siria [[Vichy Gobernua]]ren menpe geratu zen harik eta [[Erresuma Batua]]k eta [[Frantzia Askea]]k herrialdea hartu zuten arte ([[1941]]eko uztaila). Siriako nazionalisten presioak eraginda, Frantziak armada itzularazi behar izan zuen [[1946]]ko apirilean.<ref name="WDL"/> Errepublika bihurtuta, gobernu berri bat osatu zen.


=== Adib Shishakli ===
=== Adib Shishakli ===
90. lerroa: 92. lerroa:
Aurreko hilabetean [[Irak]]eko Baath alderdiak hango boterea bereganatu zuen. Siriako gobernu berriak [[Egipto]]rekin eta Baathek kontrolatutako Irakekin federazioa osatzeko aukeraz hausnarketa egin zuen. Hitzarmena [[1963]]ko [[apirilaren 17]]an sinatu bazen ere, alderdien arteko desadostasunak areagotu ziren hurrengo hilabeteetan, eta federazioa ez zen gauzatu. Horrez geroztik, Siria eta Irak bat egitearen alde jardun zuten bi herrialdeetako Baath alderdiek. Baina [[1963]]ko azaroan Irakeko gobernua boteretik kendu zuten.
Aurreko hilabetean [[Irak]]eko Baath alderdiak hango boterea bereganatu zuen. Siriako gobernu berriak [[Egipto]]rekin eta Baathek kontrolatutako Irakekin federazioa osatzeko aukeraz hausnarketa egin zuen. Hitzarmena [[1963]]ko [[apirilaren 17]]an sinatu bazen ere, alderdien arteko desadostasunak areagotu ziren hurrengo hilabeteetan, eta federazioa ez zen gauzatu. Horrez geroztik, Siria eta Irak bat egitearen alde jardun zuten bi herrialdeetako Baath alderdiek. Baina [[1963]]ko azaroan Irakeko gobernua boteretik kendu zuten.


[[1964]]ko maiatzean, [[Amin Hafiz]] presidenteak demokratizazioaren aldeko erreformak abian jarri zituen, baina [[1966]]ko [[otsailaren 23]]an, alderdi bereko hainbat armada ofizialek estatu golpe bat garatu zuten. Amin Hafiz espetxeratuta, behin-behineko konstituzioa bertan behera geratu zen. Gobernu horrek, [[Egipto]]rekin batera, [[1967]]ko ekaineko [[Sei Eguneko Gerra]] egin zion [[Israel]]i. Israelek [[Golan]] kendu zion Siriari. Hori zela eta, Siriako gobernua ahuldu zen. [[197]]0eko [[azaroaren 13]]an, [[Hafez al Assad]] defentsa ministroak estatu kolpe bat emanda, lehen ministroaren kargua hartu zuen.
[[1964]]ko maiatzean, [[Amin Hafiz]] presidenteak demokratizazioaren aldeko erreformak abian jarri zituen, baina [[1966]]ko [[otsailaren 23]]an, alderdi bereko hainbat armada ofizialek estatu golpe bat garatu zuten. Amin Hafiz espetxeratuta, behin-behineko konstituzioa bertan behera geratu zen. Gobernu horrek, [[Egipto]]rekin batera, [[1967]]ko ekaineko [[Sei Eguneko Gerra]] egin zion [[Israel]]i. Israelek [[Golan]] kendu zion Siriari. Hori zela eta, Siriako gobernua ahuldu zen. [[1970]]eko [[azaroaren 13]]an, [[Hafez al Assad]] defentsa ministroak estatu kolpe bat emanda, lehen ministroaren kargua hartu zuen.


[[1973]]an, [[Yom Kippur Gerra]]n, [[Golan]] berreskuratzen saiatu zen Siria alferrik. Horrezkero, Siria eta Israelen arteko mugan, salbuespenak salbuespen, su-eten iraunkorra indarrean dago. [[1976]]an, [[Libano]]ko gobernuak eskatuta, Siriako armada Libanon sartu zen, hango [[Libanoko Gerra Zibila|gerra zibila]] baretu nahian. Siriak borrokatzen ari ziren taldeak bildu zituen [[Taif Hitzarmena]] sinatzeko. [[1990]]eko [[urriaren 13]]an gerra zibila bukatutzat jo zen arren, Siriako armadak Libanon jarraitu zuen [[2005]]eko [[apirilaren 26]] arte. Izan ere, [[Rafik Al-Hariri]] Libanoko Lehen Ministroaren hilketa ([[2005]]eko [[otsailaren 14]]) zela eta, Siriaren kontrako protestak hedatu ziren Libanon.
[[1973]]an, [[Yom Kippur Gerra]]n, [[Golan]] berreskuratzen saiatu zen Siria alferrik. Horrezkero, Siria eta Israelen arteko mugan, salbuespenak salbuespen, su-eten iraunkorra indarrean dago. [[1976]]an, [[Libano]]ko gobernuak eskatuta, Siriako armada Libanon sartu zen, hango [[Libanoko Gerra Zibila|gerra zibila]] baretu nahian. Siriak borrokatzen ari ziren taldeak bildu zituen [[Taif Hitzarmena]] sinatzeko. [[1990]]eko [[urriaren 13]]an gerra zibila bukatutzat jo zen arren, Siriako armadak Libanon jarraitu zuen [[2005]]eko [[apirilaren 26]] arte. Izan ere, [[Rafik Al-Hariri]] Libanoko Lehen Ministroaren hilketa ([[2005]]eko [[otsailaren 14]]) zela eta, Siriaren kontrako protestak hedatu ziren Libanon.
98. lerroa: 100. lerroa:
== Banaketa administratiboa ==
== Banaketa administratiboa ==
{{sakontzeko|Siriaren banaketa administratiboa}}
{{sakontzeko|Siriaren banaketa administratiboa}}
[[Fitxategi:Syrnumbered.png|250px|eskuinera]]
[[Fitxategi:Syrnumbered.png|400px|right]]
⚫
Siria 14 [[muhafazah]] edo eskualdetan banaturik dago:

# [[Damasko]]
⚫
Siria 14 [[muhafazah]] edo eskualdetan banatzen da:
* [[Al Hasakah eskualdea]]
# [[Rif Dimashq eskualdea]]
* [[Al Ladhiqiyah eskualdea]]
# [[Al Qunaytirah eskualdea]]
* [[Al Qunaytirah eskualdea]] ([[Golan]])
# [[Dar'a eskualdea]]
* [[Ar Raqqah eskualdea]]
# [[As Suwayda eskualdea]]
* [[As Suwayda eskualdea]]
# [[Homs eskualdea]]
* [[Dar'a eskualdea]]
# [[Tartus eskualdea]]
* [[Dayr az Zawr eskualdea]]
# [[Al Ladhiqiyah eskualdea]]
* [[Damasko]]
# [[Hama eskualdea]]
* [[Alepo eskualdea]]
# [[Idlib eskualdea]]
* [[Hama eskualdea]]
# [[Alepo eskualdea]]
* [[Homs eskualdea]]
# [[Ar Raqqah eskualdea]]
* [[Idlib eskualdea]]
# [[Dayr az Zawr eskualdea]]
* [[Rif Dimashq eskualdea]]
# [[Al Hasakah eskualdea]]
⚫
* [[Tartus eskualdea]]


== Gobernua eta politika ==
== Gobernua eta politika ==
{{sakontzeko|Siriako politika}}
{{sakontzeko|Siriako politika}}

Siria [[1963]]tik erregimen militar batek agindutako errepublika da. [[1973]]an erreferendumean gaur egun duten Konstituzioa onartu zuten. Bertan Siria errepublika demokratiko, herritar eta [[sozialismo|sozialista]] moduan definitzen zuten. Oinarriak legea, erlijio askatasuna eta propietate pribatua ziren. 7 urtero presidentea aukeratzen da, [[musulman]]a izan behar duena. Lau urtero Herriaren Asanblada eta Ministroen Kontseilua aukeratzen dute. Konstituzioaren arabera presidenteak presidenteordea, ministroak eta lehen ministroa jar eta ken ditzake. Presidentea ere Armadaren buru da, [[Baath Alderdi Arabiar Sozialista]]ren idazkari orokorra eta [[Nazio Fronte Progresista]]ren buru. Herritarren Asanblada eta Herri Kudeaketa Kontseiluak dira organo legegileak.
Siria [[1963]]tik erregimen militar batek agindutako errepublika da. [[1973]]an erreferendumean gaur egun duten Konstituzioa onartu zuten. Bertan Siria errepublika demokratiko, herritar eta [[sozialismo|sozialista]] moduan definitzen zuten. Oinarriak legea, erlijio askatasuna eta propietate pribatua ziren. 7 urtero presidentea aukeratzen da, [[musulman]]a izan behar duena. Lau urtero Herriaren Asanblada eta Ministroen Kontseilua aukeratzen dute. Konstituzioaren arabera presidenteak presidenteordea, ministroak eta lehen ministroa jar eta ken ditzake. Presidentea ere Armadaren buru da, [[Baath Alderdi Arabiar Sozialista]]ren idazkari orokorra eta [[Nazio Fronte Progresista]]ren buru. Herritarren Asanblada eta Herri Kudeaketa Kontseiluak dira organo legegileak.


== Ekonomia ==
Siriako ekonomiak, [[Hafez al Assad]] lehendakariaren ezaxolakeria zela eta, ez zuen denbora askoan aurrera egin. Ekonomia sozialistaren garaian ([[1963]]-[[1970]]) herrialdea azpiegitura egokiez hornitu zuten. al Assad aginpidera iritsi zenean, berriz, inbertsioek hartu zuten lehentasuna (1970-[[1978]]). Baina ekonomia krisiarekin ([[1979]]-[[1988]]) agerian geratu zen sistemaren liberalizazioa ezinbestekoa zela. [[1991]]n hasi zen liberalizazioak barne merkatuaren beharrak gutxitu zituen, enpresa pribatuak sustatzen baitzituen. Hala ere, Siria [[Persiar golkoa|Golkoko]] herrialde [[petrolio]] ekoizleen mende dago. [[Golkoko Gerra]]n (1990-1991) [[Irak]]en kontrako nazioarteko koalizioan parte hartu zuen Siriak, eta horrek onura nabarmenak ekarri zizkion: arabiar herriekin zituen mila milioi dolarreko zorra ezeztatu eta bi mila milioi dolarreko laguntzak onartu zitzaizkion.

Gudarosterako aurrekontuak pisu handia izan du beti Siriako aurrekontu orokorrean, %8,7 gutxi gorabehera. Merkataritza harremanei dagokionez, Europar Batasuneko herrialdeekin bideratzen ditu batez ere gaur egun. Nekazaritzak BPGren %30 hartzen du. Herrialdeko bertako beharrak asetzen baditu ere, nekazaritza gaien ekoizpena nahiko apala da. [[Kotoi]]a da ekoizten den gai nagusia. Petrolioari dagokionez, eguneko 600.000 upel inguru ustiatzen dira, eta horren erdia, gutxi gorabehera, esportatu egiten da. [[Gas natural]]eko hobi garrantzitsu bat aurkitu da [[Palmira]]ko eskualdean. [[Hidrokarburo]]ek, bestalde, esportazioen %70 hartzen dute. Turismoa gorantz doan sektorea da. [[Nazioarteko Diru Funtsa]]k eta [[Munduko Bankua]]k zenbait neurri jarri dute abian, helburu nagusia banku pribatuak zabaltzea eta zerga sistemaren erreforma bultzatzea dutenak.
== Demografia ==
== Demografia ==
Siriako biztanleria batez ere arabiarra da (%90,3), baina iparraldean [[kurdo]], [[armenia]]r eta [[turkia]]r gutxiengoak bizi dira. Gainera milaka [[palestina]]r barreiaturik daude lurraldetik.
Siriako biztanle gehienak, %90,3<ref name=cia></ref>, [[Arabia]]ko eta [[Mesopotamia]]ko semiten ondorengo [[arabiar]]rak dira. Baina arabiar jatorriko siriarrez gainera, [[kurdu]]ak, [[armenia]]rrak eta [[turkia]]rrak ere bizi dira Siriako lurretan. Gainera milaka [[palestina]]r barreiaturik daude lurraldean.


Siriar gehienak sartaldean bizi dira, hiriburuan eta kostaldean batez ere, eta baita ipar-ekialdean ere, [[Eufrates]] ibaiaren ertzetan eta haren adarretan. Biztanleen erdia baino gehiago hirietan bizi da, [[Damasko]]n eta [[Alepo]]n gehienak. Azken urteetan milioi bat siriar inguru [[Libano]]ra eta Golkoko petrolio herrialdeetara joan dira lanera, eta langile horiek milaka milioi bidaltzen dituzte urtero Siriara.
Populazioa batez ere hiru eskualde geografikotan banatzen da: kostaldea, Eufrates ibaiaren ertzetan eta [[Turkia]]ko mugaren inguruan. %51,8a hirigunetan bizi da. Lekurik populatuena Damasko da, Antilibanoko mendietan kokatuta. Ondoren [[Alepo]], [[Homs]], [[Harna]] eta [[Latakia]] dira hiririk garrantzitsuenak.


Populazioaren %38,6a gaztea da, 15 urtetik beherakoa. Emakume bakoitzak 3,32 seme-alaba ditu eta hazkuntza urtero %2,4koa da. Honela, gaur egungo datuen jarraipena egingo balitz, 30 urtetan Siriak bere populazioa bikoiztuko luke.
Populazioaren %33,1 gaztea da, 15 urtetik beherakoa. Emakume bakoitzak 3,32 seme-alaba ditu eta hazkuntza urtero %2,4koa da. Siriako gizarte laguntzak nolabaiteko babesa ematen die zaharrei, ezinduei, lanean zaurituei eta eriei. Osasun zerbitzuak dohain dira zerbitzu pribatuak ordaintzerik ez dutenentzat, eta oro har, herrialdearen osasun egoera hobetzen ari da. Gaur egun, Siriako 15 urtetik gorako gizonezkoen %76 eta emakumezkoen %45 alfabetatuak daude. Politika ez ezik, osasuna eta irakaskuntza ere gudarostearen ardurapean daude; soldadutza nahitaezkoa da, 30 hilabetez.


[[2011]]ko martxoan [[Siriako Gerra Zibila]] hasi zenetik, 9,5 milioi siriar inguru lekualdatuak izan dira. Hauetatik, 3 milioik Siriatik kanpo hartu behar izan dute babes<ref>Stephanie NEBEHAY: [http://uk.reuters.com/article/2014/08/29/uk-syria-crisis-refugees-idUKKBN0GT0AZ20140829 ''Syrian refugees top 3 million, half of all Syrians displaced - U.N.''] Uk.reuters.com. 2014ko irailaren 30ean kontsultatua.</ref><ref>[http://data.unhcr.org/syrianrefugees/regional.php Demographic Data of Registered Population] Data.unhcr.org. 2014ko irailaren 30ean kontsultatua.</ref>

=== Hiri handienak ===
{{Hiri handienak
| name = Largest cities of Siria
| country = Siria
| stat_ref = [http://www.cbssyr.org/General%20census/census%202004/pop-man.pdf 2004ko errolda]
| list_by_pop =
| class = nav
| div_name = Eskualdea
| div_link =

|city_1 = Alepo
⚫
|div_1 = Alepo eskualdea
|pop_1 = 2.132.100
|img_1 = Aleppo at night11.jpg

|city_2 = Damasko
|div_2 = Damasko
|pop_2 = 1.711.000
|img_2 = Damascus from Qasiyon.JPG

|city_3 = Homs
|div_3 = Homs eskualdea
|pop_3 = 652.609
|img_3 = Khaled Ebn El-Walid Mosque3.jpg

|city_4 = Latakia
|div_4 = Latakia eskualdea
|pop_4 = 383.786
|img_4 = Tabiat Street And Rahman Mosque.jpg

|city_5 = Hama
|div_5 = Hama eskualdea
|pop_5 = 312.994
|img_5 =

|city_6 = Ar-Raqqah
|div_6 = Ar-Raqqa eskualdea
|pop_6 = 220.488
|img_6 =

|city_7 = Deir ez-Zor
|div_7 = Deir ez-Zor eskualdea
|pop_7 = 211.857
|img_7 =

|city_8 = Al-Hasakah
|div_8 = Al-Hasakah eskualdea
|pop_8 = 188.160
|img_8 =
|city_9 = Qamishli
|div_9 = Al-Hasakah eskualdea
|pop_9 = 184.231
|img_9 =

|city_10 = Sayyidah Zaynab
|div_10 = Rif Dimashq eskualdea
|pop_10 = 136.427
|img_10 =
}}
== Erreferentziak ==
== Erreferentziak ==
{{ lur | data=2014/9/30}}
{{Erreferentzia zerrenda}}
{{erreferentzia_zerrenda}}


== Kanpo loturak ==
== Kanpo loturak ==
⚫
{{commons|Syria}}
* {{en}} [http://www.mofa.gov.sy Kanpo Harremanetarako Ministerioa]
* {{en}} [http://www.mofa.gov.sy Kanpo Harremanetarako Ministerioa]
* {{en}} [http://www.baath-party.org/eng/news.asp Baath Alderdiaren webgunea]
* {{en}} [http://www.baath-party.org/eng/news.asp Baath Alderdiaren webgunea]
* {{en}} [http://www.parliament.gov.sy/ Siriako parlamentua]
* {{en}} [http://www.parliament.gov.sy/ Siriako parlamentua]


⚫
{{commons|Syria}}
[[Kategoria:Siria]]
[[Kategoria:Siria]]


00:23, 1 urria 2014ko berrikusketa

Beste esanahietarako, ikus «Siria (erromatar probintzia)».
Siria
Humat ad-Diyar

Siriako bandera
coat of arms of Syria (en) Itzuli
Geografia
HiriburuaDamasko
33°30′36″N 36°17′24″E
Azalera185.180 km²
Ura %1,1
Punturik altuenaHermon (2.813,95 m)
Punturik sakonenaGalileako itsasoa (−214 m)
KontinenteaAsia
MugakideakTurkia, Israel, Irak, Jordania eta Libano
Administrazioa
Gobernu-sistemaErrepublika
Siriako presidenteaBashar al-Assad
Prime Minister of Syria (en) ItzuliHussein Arnous (en) Itzuli
LegebiltzarraPeople's Assembly of Syria (en) Itzuli
Epai autoritateaSupreme Constitutional Court of Syria (en) Itzuli
Harreman diplomatikoak Ikusi mapa Wikidatan
Zeren kide
Demografia
Biztanleria22.933.531 (2023)
4.434.350 (2019)
Dentsitatea123,84 bizt/km²
Hizkuntza ofizialak
Erabilitako hizkuntzak
Ezkontzeko adinagenero guztiak: 18
Emankortasun-tasa2,95 (2014)
Eskolaratu gabeko umeak2.416.365 (2013)
Derrigorrezko eskolaratzea6-15
Bizi-itxaropena70,31 (2016)
Giniren koefizientea37,5 (2003)
Giza garapen indizea0,577 (2021)
Ekonomia
BPG nominala60.200.000.000 $ (2010)
19.794.993.992,791 (2007)
BPG per capita2.058 $ (2007)
296 (2006)
Erreserbak20.631.905.972 $ (2010)
2.331.571.329 (2009)
Inflazioa6,3 % (2010)
4,6 (2009)
Historia
Sorrera data: 1920ko martxoaren 8a
Bestelako informazioa
Aurrezenbakia+963
ISO 3166-1 alpha-2SY
ISO 3166-1 alpha-3SYR
Ordu eremua
Elektrizitatea220 V. 50 Hz.Europlug (en) Itzuli, Type E (en) Itzuli eta Type L (en) Itzuli
Internet domeinua.sy
egov.sy

Siria (arabieraz: سوريا‎ edo سورية, Sūriyā edo Sūrīyah), ofizialki Siriako Arabiar Errepublika[1], Ekialde Hurbileko estatua da, zati batean Mediterraneo itsasoaren ertzean kokatua. Mugakide ditu Libano mendebaldean, Israel hego-mendebaldean, Jordania hegoaldean, Irak ekialdean eta Turkia iparraldean. Israelek okupatua du Golan, herrialdearen hego-mendebaldean, eta Siriak Turkiari Hatay probintziaren agintea eskatzen dio.

Hiriburua Damasko da.

Geografia

Sakontzeko, irakurri: «Siriako geografia»
Satelite irudia, muga gehitua

Siriako zatirik handiena goi ordoki lehorra da, nahiz eta ipar-mendebaldea nahiko berdea izan Mediterraneo ertzean baitago. Estatuaren ipar-ekialdea (Al Jazira) eta hegoaldea (Hawran) landa lur zabalez osatuak daude. Eufrates ibaia, Siriako garrantzitsuena, ekialdea zeharkatzen du eta "Zibilizazioaren Sorlekua" delakoa osatzen duten hamabost herrialdeetako bat da.

Hiri nagusiak Damasko hiriburua, Alepo eta Homs dira. Beste hiri garrantzitsuak kostaldean kokatzen dira.

Siriako klima lehorra eta beroa da, eta neguan epela. Duen garaiera dela-eta, neguan elurra ere egiten du.

Historia

Sakontzeko, irakurri: «Siriako historia»

Antzinatea

Siria Munduko zibilizaziorik zaharrenetako jaiolekua zela frogatu du arkeologiak. 1975ean aurkitutako Ebla hiriaren inguruan inperio semitiko handia eratu zen, zein K. a. 2500 eta K. a. 2400 bitartean Itsaso Gorritik, egungo Turkiara eta Irakera hedatzen zen. Eblako hizkuntza familia semitikoan idatzitako lehena da adituen ustetan. Izan ere, Eblako jauregian Antzinateko agiritegirik zaharrenetakoa eta handienetakoa aurkitu zen. Buztinezko 17.000 taula baino gehiago dauzka, non industria, diplomazia, salerostea, artea eta nekazaritza diren hizpide nagusiak. Ebla ezaguna zen bi industria mota zela eta: alde batetik, zur, boli eta perlen lanketaz; eta, bestetik, zetaz. Gaur egun ere industria horiek, Eblako ohiturari jarraiki, ekoizpen garrantzitsua daukate.

Fitxategi:Ebla clay tablet.jpg
Eblako buztinezko taula

Indusitako beste hiri inportanteak Mari, Ugarit eta Dura Europos dira. Marin jauregiak, tenpluak eta muralak aurkitu ziren. Hortaz, kulturalki eta komertzialki hiri garatua izan zen. Ugariten gizakiak izan zuen lehen alfabetoa kausitu zen.

Siria herri askoren menpean egon zen: kanaandarrak, israeldarrak, aramearrak, asiriarrak, babiloniarrak, pertsiarrak, greziarrak, armeniarrak, erromatarrak, nabatearrak, bizantziarrak, arabiarrak, eta, neurri batean, gurutzatuak ere bai. Azkenean, otoman turkiarrek menderatu zuten herrialdea.

Kristautasunaren historian ere, Siriak garrantzi handia izan du. Paulo Tarsokoa, gerora San Paulo izango zena, Damaskorako bidean kristautu zen. Aurkitu den lehen eliza kristaua Dura Europosen zegoen.

Islamiar Aroa

Damaskok K. a. 3000tik du biztanleria jarraia. Musulmanek 636an konkistatu zuten. Muawiyah I.a, Siriako enperadore arabiarra, inperio sortu berriaren aginpidea eskuratzeko borroketan irabazle atera zen, eta, kalifa izendaturik, Damaskon ezarri zuen hiriburua, eta 661-750 bitartean Omeiatar inperioaren erdigunea izan zen; hortik Iberiar Penintsula eta Erdialdeko Asiaren tarteko lurrak gobernatzen ziren. 750. urtean, arabiar kalifen Abbastar dinastia Omeiatar dinastiari nagusitu zitzaion, eta harrezkero, kalifa herriaren hiriburua Bagdad izan zen, Damaskoren kaltetan, Siria kalifa herriaren probintzia bat besterik ez zela.

X. mendean Alepoko hamdaniarrek ez zioten Bizantzioren erasoari aurre egiterik izan. Geroago, turkiar seleukotarrek Damasko eta Jerusalem hartu zituzten (1076-77). Leku santuak musulmanen mendetik askatzera egindako gerra joanaldietan (1099-1291) europar gurutzatuek Mediterraneo itsasoaren kostaldea hartu zuten, baina barnealdeko hiriek, Damasko eta Alepo, musulmanen eskuetan jarraitu zuten. 1291n, egiptoar mamelukoek kristauak behin-betiko egotzi zituzten Mediterraneotik; halaber, sortaldetik sartu, eta 1300ean Damasko hartu zuten mongolak egotzi zituzten. Hurrengo bi mendeetan, Tamerlan (Timur Lang) mongolaren inbasioa bitartean izan ezik (1400-01), nolabaiteko bakean bizi izan ziren mamelukoen mende.

Baina 1516. urtean, turkiar otomandarren inperioa hedatzean, Selim I.a sultanak mamelukoak menderatu eta Siria hartu zuen. Turkiarrek Lehen Mundu Gerra arte gorde zuten lurraldea, Mehmet Ali eta Ibrahim Paxa aita-seme egiptoarren mendean egon zen urteetan izan ezik (1831-1840). Izan ere, Egiptoko agintariek Siria hartu zutenean hasi zen herrialdearen modernizazioa, baina Europako estatu nagusiek lurraldea Otomandar Inperioaren eskuetan uztera behartu zituzten egiptoarrak. Hala ere, Siria, sartaldeko kulturetara zabalik egon zen.

Arabiarren iraultza. Siria Frantziaren administraziopean

Turkiar Inperioko aginpea 1918an amaitu zen. Izan ere, Lehen Mundu Gerraren testuinguruan, Arabiar Iraultzako armadak Damasko hartu zuen. Faisal I.a Siria erresuma arabiarreko errege bihurtu zen. Hala ere, haren erreinaldia 1920ko uztailean bukatu zen, Frantziako armada Sirian Nazioen Ligako mandatua indarrean ezartzera sartu zenean.[2] Uztailaren 23an, Frantziako armadak Siriakoa garaitu zuen. Frantziaren menpeko urteetan, sentipen nazionalista areagotu ahala, matxinadak bortizki erreprimitzen ziren. Nolanahi ere, ekonomiak gora egin zuen eta, azpiegituren aldetik, herrialdea modernizatu zen.

Bigarren Mundu Gerrako Frantziaren porrotarekin batera (1940), Siria Vichy Gobernuaren menpe geratu zen harik eta Erresuma Batuak eta Frantzia Askeak herrialdea hartu zuten arte (1941eko uztaila). Siriako nazionalisten presioak eraginda, Frantziak armada itzularazi behar izan zuen 1946ko apirilean.[2] Errepublika bihurtuta, gobernu berri bat osatu zen.

Adib Shishakli

Hainbat estatu kolperen ostean, Adib Shishakli koronelak boterea 1949ko abenduan hartu zuen. 1951n bere burua presidente izendatu zuen eta legebiltzarra bertan behera utzi.

Bai Erresuma Batuak bai Ameriketako Estatu Batuek laguntza ederra eman zioten Adib Shishakliri. Horrela, Palestinako gatazka amaitzea espero zuten. AEBek 1948ko Arabiar-Israeli Gerrako palestinar errefuxiatuak Sirian kokatu nahi zituzten. Horretarako, AEBak 400.000.000 dolar ordaintzeko prest agertu zen 1952an, 500.000 palestinar Jazira lautadan kokatuz gero. Siriako ezkertiarrek, Arabiar Alderdi Sozialistak eta Ba'ath Alderdiak, gogor kritikatu zuten horrelako akordioa, palestinarren bueltatzeko eskubidea saltzen ari zelakoan. Aipatutako bi alderdien bat egitean, Shishaklik Mendebaldeko eskaintzei muzin egin behar izan zien.

Beste estatu kolpe baten bidez, 1954an Shishakli boteretik kendu zuten. Hala ere, armadaren arteko desadostasunek herrialdearen eziraunkortasuna eragiten zuten. 1956ko Suezko krisialdiaren ostean, Gamal Abdel Nasser Egiptoko presidentearen lidergoak Egiptorekin bat egitearen aldeko korrontea sortu zuen Sirian. Honela, 1958ko otsailaren 1ean, Arabiar Errepublika Batua sortu zen.

Baath Alderdia agintean

Hala ere, batasuna ez zen luze irautekoa. Estatu kolpe baten ondoren, 1961eko irailaren 28an, Siriak independentzia berreskuratu zuen. Eziraunkortasunak jarraitu zuen, berriz, harik eta 1963ko martxoaren 8an, Siriako armadako hainbat ofizial ezkertiarrek boterea hartu zuten arte, Baath Alderdi Arabiar Sozialistaren egitasmoei jarraiki.

Aurreko hilabetean Irakeko Baath alderdiak hango boterea bereganatu zuen. Siriako gobernu berriak Egiptorekin eta Baathek kontrolatutako Irakekin federazioa osatzeko aukeraz hausnarketa egin zuen. Hitzarmena 1963ko apirilaren 17an sinatu bazen ere, alderdien arteko desadostasunak areagotu ziren hurrengo hilabeteetan, eta federazioa ez zen gauzatu. Horrez geroztik, Siria eta Irak bat egitearen alde jardun zuten bi herrialdeetako Baath alderdiek. Baina 1963ko azaroan Irakeko gobernua boteretik kendu zuten.

1964ko maiatzean, Amin Hafiz presidenteak demokratizazioaren aldeko erreformak abian jarri zituen, baina 1966ko otsailaren 23an, alderdi bereko hainbat armada ofizialek estatu golpe bat garatu zuten. Amin Hafiz espetxeratuta, behin-behineko konstituzioa bertan behera geratu zen. Gobernu horrek, Egiptorekin batera, 1967ko ekaineko Sei Eguneko Gerra egin zion Israeli. Israelek Golan kendu zion Siriari. Hori zela eta, Siriako gobernua ahuldu zen. 1970eko azaroaren 13an, Hafez al Assad defentsa ministroak estatu kolpe bat emanda, lehen ministroaren kargua hartu zuen.

1973an, Yom Kippur Gerran, Golan berreskuratzen saiatu zen Siria alferrik. Horrezkero, Siria eta Israelen arteko mugan, salbuespenak salbuespen, su-eten iraunkorra indarrean dago. 1976an, Libanoko gobernuak eskatuta, Siriako armada Libanon sartu zen, hango gerra zibila baretu nahian. Siriak borrokatzen ari ziren taldeak bildu zituen Taif Hitzarmena sinatzeko. 1990eko urriaren 13an gerra zibila bukatutzat jo zen arren, Siriako armadak Libanon jarraitu zuen 2005eko apirilaren 26 arte. Izan ere, Rafik Al-Hariri Libanoko Lehen Ministroaren hilketa (2005eko otsailaren 14) zela eta, Siriaren kontrako protestak hedatu ziren Libanon.

Barneko oposizioa gorabehera, Hafez Al Assad presidente karguan zegoela hil zen 2000ko ekainaren 10ean. Hilabete bat geroago, Bashar al Assad semea presidente aukeratu zuten hautagai bakarreko erreferendum baten bidez.

Banaketa administratiboa

Sakontzeko, irakurri: «Siriaren banaketa administratiboa»

Siria 14 muhafazah edo eskualdetan banaturik dago:

  1. Damasko
  2. Rif Dimashq eskualdea
  3. Al Qunaytirah eskualdea
  4. Dar'a eskualdea
  5. As Suwayda eskualdea
  6. Homs eskualdea
  7. Tartus eskualdea
  8. Al Ladhiqiyah eskualdea
  9. Hama eskualdea
  10. Idlib eskualdea
  11. Alepo eskualdea
  12. Ar Raqqah eskualdea
  13. Dayr az Zawr eskualdea
  14. Al Hasakah eskualdea

Gobernua eta politika

Sakontzeko, irakurri: «Siriako politika»

Siria 1963tik erregimen militar batek agindutako errepublika da. 1973an erreferendumean gaur egun duten Konstituzioa onartu zuten. Bertan Siria errepublika demokratiko, herritar eta sozialista moduan definitzen zuten. Oinarriak legea, erlijio askatasuna eta propietate pribatua ziren. 7 urtero presidentea aukeratzen da, musulmana izan behar duena. Lau urtero Herriaren Asanblada eta Ministroen Kontseilua aukeratzen dute. Konstituzioaren arabera presidenteak presidenteordea, ministroak eta lehen ministroa jar eta ken ditzake. Presidentea ere Armadaren buru da, Baath Alderdi Arabiar Sozialistaren idazkari orokorra eta Nazio Fronte Progresistaren buru. Herritarren Asanblada eta Herri Kudeaketa Kontseiluak dira organo legegileak.

Ekonomia

Siriako ekonomiak, Hafez al Assad lehendakariaren ezaxolakeria zela eta, ez zuen denbora askoan aurrera egin. Ekonomia sozialistaren garaian (1963-1970) herrialdea azpiegitura egokiez hornitu zuten. al Assad aginpidera iritsi zenean, berriz, inbertsioek hartu zuten lehentasuna (1970-1978). Baina ekonomia krisiarekin (1979-1988) agerian geratu zen sistemaren liberalizazioa ezinbestekoa zela. 1991n hasi zen liberalizazioak barne merkatuaren beharrak gutxitu zituen, enpresa pribatuak sustatzen baitzituen. Hala ere, Siria Golkoko herrialde petrolio ekoizleen mende dago. Golkoko Gerran (1990-1991) Iraken kontrako nazioarteko koalizioan parte hartu zuen Siriak, eta horrek onura nabarmenak ekarri zizkion: arabiar herriekin zituen mila milioi dolarreko zorra ezeztatu eta bi mila milioi dolarreko laguntzak onartu zitzaizkion.

Gudarosterako aurrekontuak pisu handia izan du beti Siriako aurrekontu orokorrean, %8,7 gutxi gorabehera. Merkataritza harremanei dagokionez, Europar Batasuneko herrialdeekin bideratzen ditu batez ere gaur egun. Nekazaritzak BPGren %30 hartzen du. Herrialdeko bertako beharrak asetzen baditu ere, nekazaritza gaien ekoizpena nahiko apala da. Kotoia da ekoizten den gai nagusia. Petrolioari dagokionez, eguneko 600.000 upel inguru ustiatzen dira, eta horren erdia, gutxi gorabehera, esportatu egiten da. Gas naturaleko hobi garrantzitsu bat aurkitu da Palmirako eskualdean. Hidrokarburoek, bestalde, esportazioen %70 hartzen dute. Turismoa gorantz doan sektorea da. Nazioarteko Diru Funtsak eta Munduko Bankuak zenbait neurri jarri dute abian, helburu nagusia banku pribatuak zabaltzea eta zerga sistemaren erreforma bultzatzea dutenak.

Demografia

Siriako biztanle gehienak, %90,3[3], Arabiako eta Mesopotamiako semiten ondorengo arabiarrak dira. Baina arabiar jatorriko siriarrez gainera, kurduak, armeniarrak eta turkiarrak ere bizi dira Siriako lurretan. Gainera milaka palestinar barreiaturik daude lurraldean.

Siriar gehienak sartaldean bizi dira, hiriburuan eta kostaldean batez ere, eta baita ipar-ekialdean ere, Eufrates ibaiaren ertzetan eta haren adarretan. Biztanleen erdia baino gehiago hirietan bizi da, Damaskon eta Alepon gehienak. Azken urteetan milioi bat siriar inguru Libanora eta Golkoko petrolio herrialdeetara joan dira lanera, eta langile horiek milaka milioi bidaltzen dituzte urtero Siriara.

Populazioaren %33,1 gaztea da, 15 urtetik beherakoa. Emakume bakoitzak 3,32 seme-alaba ditu eta hazkuntza urtero %2,4koa da. Siriako gizarte laguntzak nolabaiteko babesa ematen die zaharrei, ezinduei, lanean zaurituei eta eriei. Osasun zerbitzuak dohain dira zerbitzu pribatuak ordaintzerik ez dutenentzat, eta oro har, herrialdearen osasun egoera hobetzen ari da. Gaur egun, Siriako 15 urtetik gorako gizonezkoen %76 eta emakumezkoen %45 alfabetatuak daude. Politika ez ezik, osasuna eta irakaskuntza ere gudarostearen ardurapean daude; soldadutza nahitaezkoa da, 30 hilabetez.

2011ko martxoan Siriako Gerra Zibila hasi zenetik, 9,5 milioi siriar inguru lekualdatuak izan dira. Hauetatik, 3 milioik Siriatik kanpo hartu behar izan dute babes[4][5]

Hiri handienak

Siria: biztanle gehien duten udalerriak
2004ko errolda
Post. Izena Eskualdea Biztanleak
Alepo
Alepo
Damasko
Damasko 		1 Alepo Alepo eskualdea 2.132.100 Homs
Homs
Latakia
Latakia
2 Damasko Damasko 1.711.000
3 Homs Homs eskualdea 652.609
4 Latakia Latakia eskualdea 383.786
5 Hama Hama eskualdea 312.994
6 Ar-Raqqah Ar-Raqqa eskualdea 220.488
7 Deir ez-Zor Deir ez-Zor eskualdea 211.857
8 Al-Hasakah Al-Hasakah eskualdea 188.160
9 Qamishli Al-Hasakah eskualdea 184.231
10 Sayyidah Zaynab Rif Dimashq eskualdea 136.427

Erreferentziak

  1. ↑ Euskaltzaindiaren 38. araua: Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak Euskaltzaindia.net
  2. ↑ a b Report of the Commission Entrusted by the Council with the Study of the Frontier between Syria and Iraq. (Noiz kontsultatua: 2013-07-08).
  3. ↑ Aipuaren errorea: Konpondu beharreko erreferentzia kodea dago orri honetan: ez da testurik eman cia izeneko erreferentziarako
  4. ↑ Stephanie NEBEHAY: Syrian refugees top 3 million, half of all Syrians displaced - U.N. Uk.reuters.com. 2014ko irailaren 30ean kontsultatua.
  5. ↑ Demographic Data of Registered Population Data.unhcr.org. 2014ko irailaren 30ean kontsultatua.

Kanpo loturak

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Siria

Txantiloi:NA lotura

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Siria&oldid=4688823"(e)tik eskuratuta