905eko Iruñeko estatu kolpea: berrikuspenen arteko aldeak

Gehitu loturak
Wikipedia, Entziklopedia askea
Nabigazio historia interaktiboa
← Aurreko ezberdintasunaHurrengo ezberdintasuna →
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
IkusizkoaWikitestua
t Robota: Testu aldaketa automatikoa (-Ximena leinu +Semeno leinu)
t Robota: Birzuzenketak konpontzen
1. lerroa: 1. lerroa:
'''[[905]]. urtean [[Iruñeko Erresuma]]ko [[estatu kolpe]]ak''' [[Semeno leinua]] [[Aritza leinua]]ren ordez jarri zuen.
'''[[905]]. urtean [[Iruñeko Erresuma]]ko [[estatu-kolpe|estatu kolpeak]]''' [[Semeno leinua]] [[Aritza leinua]]ren ordez jarri zuen.


[[Fitxategi:Navarra-10-11-cc-ru.png|thumbnail|right|300px|[[X. mendea|X.]] eta [[XI. mende]]etako [[Iruñeko Erresuma]]ren zabalkuntza.]]
[[Fitxategi:Navarra-10-11-cc-ru.png|thumbnail|right|300px|[[X. mendea|X.]] eta [[XI. mendea|XI. mendeetako]] [[Iruñeko Erresuma]]ren zabalkuntza.]]
== Aurretikoak ==
== Aurretikoak ==
[[824]]an [[Eneko Aritza]]k [[Iruñeko Erresuma]] sortu zuen [[Tutera]]ko [[Banu Qasi]] eta [[Iruñea eta Tuterako artxidiozesia|Iruñeko diozesiren]] laguntzari esker<ref name = "Collins">[[Roger Collins]], ''Los vascos'', Alianza Editorial, [[1985]]. ISBN 84-206-2592-2 .166. orr.</ref>. Gainera, bere leinua berezko ere sortu zuen: [[Aritza leinua]] hain zuzen ere.
[[824]]an [[Eneko Aritza]]k [[Iruñeko Erresuma]] sortu zuen [[Tutera]]ko [[Banu Qasi]] eta [[Iruñe eta Tuterako artxidiozesia|Iruñeko diozesiren]] laguntzari esker<ref name = "Collins">[[Roger Collins]], ''Los vascos'', Alianza Editorial, [[1985]]. ISBN 84-206-2592-2 .166. orr.</ref>. Gainera, bere leinua berezko ere sortu zuen: [[Aritza leinua]] hain zuzen ere.


Bere ondorengoek [[Iruñeko Erresuma|Erresuma]] finkatzeko lan egin zuten eta horretarako hegoaldean zituzten [[Banu Qasi]]ekin ezkontzaren bidezko aliantzak sortu zituzten. Era berean, inguruko konderrietan bere nagusitasuna ezartzea saiatu zuten. Hala ere inguruko botereekin arazoak ere izan zituzten, batez ere, [[Kordobako emirerria]]rekin.
Bere ondorengoek [[Iruñeko Erresuma|Erresuma]] finkatzeko lan egin zuten eta horretarako hegoaldean zituzten [[Banu Qasi]]ekin ezkontzaren bidezko aliantzak sortu zituzten. Era berean, inguruko konderrietan bere nagusitasuna ezartzea saiatu zuten. Hala ere inguruko botereekin arazoak ere izan zituzten, batez ere, [[Kordobako emirerria]]rekin.


Kanpoan ez ezik, Aritzatarrek barruan ere arerioak ere izan zituzten, nagusiena agian egungo [[Araba]] eta [[Nafarroa]] arteko mugan lurralde-jaunak ziren [[Semeno leinua|Ximenatarrak]]. Hauek, [[Aritza leinua]]ren boterea [[Iruñe]]ko gortean urritu eta arazoak zituenean, erregekide edo erregeordetzat agertzen dira agirietan<ref>[[José María Lakarra|Lakarra de Miguel, José María]]. ''"Textos navarros del Códice de Roda"''. ''Estudios de Edad Media de la Corona de Aragon''. 1:194-283 ([[1945]]).</ref>.
Kanpoan ez ezik, Aritzatarrek barruan ere arerioak ere izan zituzten, nagusiena agian egungo [[Araba]] eta [[Nafarroa]] arteko mugan lurralde-jaunak ziren [[Semeno leinua|Ximenatarrak]]. Hauek, [[Aritza leinua]]ren boterea [[Iruñea|Iruñeko]] gortean urritu eta arazoak zituenean, erregekide edo erregeordetzat agertzen dira agirietan<ref>[[José María Lakarra|Lakarra de Miguel, José María]]. ''"Textos navarros del Códice de Roda"''. ''Estudios de Edad Media de la Corona de Aragon''. 1:194-283 ([[1945]]).</ref>.


Gertuko erresuma eta konderriek ere bere boterea finkatzen ere ari ziren. Hona hemen bere egoera [[905]]. urtean:
Gertuko erresuma eta konderriek ere bere boterea finkatzen ere ari ziren. Hona hemen bere egoera [[905]]. urtean:
* [[Asturiasko Erresuma]]k ez zituen arazo handirik hegoaldeko mugan, [[Kordobako emirerria]]n matxinadak zirela eta kontrolpean zituelako<ref>Martínez Diez, Gonzalo ([[1993]]): ''"Alfonso III"'' [[Palentzia]]: Palentziako Diputazioa. ISBN 84-86844-98-3</ref>. Hori zela eta [[Ebro]] haranetik zabaltzea erabaki zuen.
* [[Asturiasko Erresuma]]k ez zituen arazo handirik hegoaldeko mugan, [[Kordobako emirerria]]n matxinadak zirela eta kontrolpean zituelako<ref>Martínez Diez, Gonzalo ([[1993]]): ''"Alfonso III"'' [[Palentzia]]: Palentziako Diputazioa. ISBN 84-86844-98-3</ref>. Hori zela eta [[Ebro]] haranetik zabaltzea erabaki zuen.
* [[Banu Qasi]]ko [[Lope ibn Mohamed]]ek [[904]]ko espedizio batean [[Ramon I.a Pallarsekoa]] mendean hartu eta [[Ribagortzako konderria]] okupatu zuen<ref>[http://www.tvcatalunya.com/historiesdecatalunya/personatges/per102827256.htm Catalunyako istoriak - TVC]</ref>.
* [[Banu Qasi]]ko [[Lope ibn Mohamed]]ek [[904]]ko espedizio batean [[Ramon I.a Pallarsekoa]] mendean hartu eta [[Ribagortzako konderria]] okupatu zuen<ref>[http://www.tvcatalunya.com/historiesdecatalunya/personatges/per102827256.htm Catalunyako istoriak - TVC]</ref>.
* [[Galindo II.a Aznarez]] [[Aragoiko konderria|Aragoiko kondearen]] ama Oneka [[Aritza leinua|aritzatarra]] ([[Gartzia I.a Eneko Nafarroakoa|Gartzia Enekoren]] alaba) bazen ere, emaztea [[Semeno leinua|ximenatarra]] ([[Gartzia Ximenez Iruñekoa]]ren alaba Antsa) izan zen<ref>Sánchez Albornoz, Claudio. "Problemas de la historia Navarra del siglo IX". Vianako Printze Erakundea, 20:5-62 (1959).</ref>. Galindok koinataren alde egin zuen eta, gainera, [[Iruñe]]ko eragina ere gainetik kendu nahi zuen.
* [[Galindo II.a Aznarez]] [[Aragoiko konderria|Aragoiko kondearen]] ama Oneka [[Aritza leinua|aritzatarra]] ([[Gartzea Eneko|Gartzia Enekoren]] alaba) bazen ere, emaztea [[Semeno leinua|ximenatarra]] ([[Gartzea Semenez|Gartzia Ximenez Iruñekoaren]] alaba Antsa) izan zen<ref>Sánchez Albornoz, Claudio. "Problemas de la historia Navarra del siglo IX". Vianako Printze Erakundea, 20:5-62 (1959).</ref>. Galindok koinataren alde egin zuen eta, gainera, [[Iruñea|Iruñeko]] eragina ere gainetik kendu nahi zuen.


== Parte hartzaileak ==
== Parte hartzaileak ==
25. lerroa: 25. lerroa:
! Balizko aliatuak
! Balizko aliatuak
|-
|-
|[[Fortun I.a Gartzia Nafarroakoa|Fortun Gartzia]]
|[[Fortun Gartzez|Fortun Gartzia]]
|[[Lope ibn Mohamed]] ([[Banu Qasi]])
|[[Lope ibn Mohamed]] ([[Banu Qasi]])
|[[Antso I.a Gartzes|Antso Gartzes]]
|[[Antso I.a Gartzez|Antso Gartzes]]
|[[Alfontso III.a Asturiaskoa]] ([[Asturiasko Erresuma]])<br />[[Galindo II.a Aznarez]] ([[Aragoiko konderria]])<br />[[Ramon I.a Pallarsekoa]] ([[Ribagortzako konderria]])<ref>Pérez de Urbel, Justo. ''"Los Primeros Siglos de la Reconquista, (Años 711-1038)"'' España Christiana: Comienzo de la Reconquista (711-1038) aldizkarian. 6. Liburukia. [[Madril]]: Espasa Calpe, [[1964]]. 297. orr.</ref>
|[[Alfontso III.a Leongoa|Alfontso III.a Asturiaskoa]] ([[Asturiasko Erresuma]])<br />[[Galindo II.a Aznarez]] ([[Aragoiko konderria]])<br />[[Ramon I.a Pallarsekoa]] ([[Ribagortzako konderria]])<ref>Pérez de Urbel, Justo. ''"Los Primeros Siglos de la Reconquista, (Años 711-1038)"'' España Christiana: Comienzo de la Reconquista (711-1038) aldizkarian. 6. Liburukia. [[Madril]]: Espasa Calpe, [[1964]]. 297. orr.</ref>
|}
|}
</center>
</center>


== Estatu-kolpea ==
== Estatu-kolpea ==
[[Antso I.a Gartzes|Antso Gartzes]] [[Gartzia I.a Eneko Nafarroakoa|Gartzia Eneko]] [[870]]ean hil zenean [[Onsella]] ibaiaren haranean jauntxoa izan zen. Laster hasi zen inguruko lurraldeetan eskuak sartzen. [[905]]ean [[Alfontso III.a Asturiaskoa]], [[Galindo II.a Aznarez]] eta [[Ramon I.a Pallarsekoa]]ren laguntzarekin [[Iruñea]]n sartu eta [[Fortun I.a Gartzia Nafarroakoa|Fortun Gartziak]], [[Aritza leinua]]ren azken erregea, tronuari bere alde uko egitera behartu zuen<ref>Pérez de Urbel, Justo. ''"Lo viejo y lo nuevo sobre el origin del Reino de Pamplona"''. Al-Andalus. ([[1954]])</ref>. Horretarako Fortunen semeen eskubideak indargabetu zituen [[Toda Nafarroakoa|Toda]] Fortunen iloba eta Antsoren emaztearen alde. Aritzatarra monje bihurtu eta [[Leireko monasterioa]] hil zen. Antso, berriz, bere buruarentzat "Iruñeko errege" titulua aldarrikatu zuen lehendabizikoa izan zen<ref name = "Collins">190. orr.</ref>.
[[Antso I.a Gartzez|Antso Gartzes]] [[Gartzea Eneko|Gartzia Eneko]] [[870]]ean hil zenean [[Onsella]] ibaiaren haranean jauntxoa izan zen. Laster hasi zen inguruko lurraldeetan eskuak sartzen. [[905]]ean [[Alfontso III.a Leongoa|Alfontso III.a Asturiaskoa]], [[Galindo II.a Aznarez]] eta [[Ramon I.a Pallarsekoa]]ren laguntzarekin [[Iruñea]]n sartu eta [[Fortun Gartzez|Fortun Gartziak]], [[Aritza leinua]]ren azken erregea, tronuari bere alde uko egitera behartu zuen<ref>Pérez de Urbel, Justo. ''"Lo viejo y lo nuevo sobre el origin del Reino de Pamplona"''. Al-Andalus. ([[1954]])</ref>. Horretarako Fortunen semeen eskubideak indargabetu zituen [[Tota Aznar|Toda]] Fortunen iloba eta Antsoren emaztearen alde. Aritzatarra monje bihurtu eta [[Leire|Leireko monasterioa]] hil zen. Antso, berriz, bere buruarentzat "Iruñeko errege" titulua aldarrikatu zuen lehendabizikoa izan zen<ref name = "Collins">190. orr.</ref>.


== Ondorioak ==
== Ondorioak ==
[[Semeno leinua]]k erabat aldatu zuen erresumaren aliantzak: [[Banu Qasi]]tarrak baztertu eta inguruko erresuma [[Kristautasuna|kristauekin]] batera lan egin zuen. [[Antso I.a Gartzes|Antso Gartzesek]], [[Ordoño II.a Leongoa]]ren laguntzaz, [[Naiara]] konkistatu zuen<ref>Rodríguez Fernández, Justiniano ([[1997]]): ''"Reyes de León (I). García I, Ordoño II, Fruela II y Alfonso IV"'' [[Burgos]]: La Olmeda. ISBN 84-920046-8-1</ref>.
[[Semeno leinua]]k erabat aldatu zuen erresumaren aliantzak: [[Banu Qasi]]tarrak baztertu eta inguruko erresuma [[kristautasun|kristauekin]] batera lan egin zuen. [[Antso I.a Gartzez|Antso Gartzesek]], [[Ordoño II.a Leongoa]]ren laguntzaz, [[Naiara]] konkistatu zuen<ref>Rodríguez Fernández, Justiniano ([[1997]]): ''"Reyes de León (I). García I, Ordoño II, Fruela II y Alfonso IV"'' [[Burgos]]: La Olmeda. ISBN 84-920046-8-1</ref>.


== Erreferentziak ==
== Erreferentziak ==

01:25, 2 apirila 2015ko berrikusketa

905. urtean Iruñeko Erresumako estatu kolpeak Semeno leinua Aritza leinuaren ordez jarri zuen.

X. eta XI. mendeetako Iruñeko Erresumaren zabalkuntza.

Aurretikoak

824an Eneko Aritzak Iruñeko Erresuma sortu zuen Tuterako Banu Qasi eta Iruñeko diozesiren laguntzari esker[1]. Gainera, bere leinua berezko ere sortu zuen: Aritza leinua hain zuzen ere.

Bere ondorengoek Erresuma finkatzeko lan egin zuten eta horretarako hegoaldean zituzten Banu Qasiekin ezkontzaren bidezko aliantzak sortu zituzten. Era berean, inguruko konderrietan bere nagusitasuna ezartzea saiatu zuten. Hala ere inguruko botereekin arazoak ere izan zituzten, batez ere, Kordobako emirerriarekin.

Kanpoan ez ezik, Aritzatarrek barruan ere arerioak ere izan zituzten, nagusiena agian egungo Araba eta Nafarroa arteko mugan lurralde-jaunak ziren Ximenatarrak. Hauek, Aritza leinuaren boterea Iruñeko gortean urritu eta arazoak zituenean, erregekide edo erregeordetzat agertzen dira agirietan[2].

Gertuko erresuma eta konderriek ere bere boterea finkatzen ere ari ziren. Hona hemen bere egoera 905. urtean:

Parte hartzaileak

Aritza leinua Semeno leinua
Buruzagia Balizko aliatuak Buruzagia Balizko aliatuak
Fortun Gartzia Lope ibn Mohamed (Banu Qasi) Antso Gartzes Alfontso III.a Asturiaskoa (Asturiasko Erresuma)
Galindo II.a Aznarez (Aragoiko konderria)
Ramon I.a Pallarsekoa (Ribagortzako konderria)[6]

Estatu-kolpea

Antso Gartzes Gartzia Eneko 870ean hil zenean Onsella ibaiaren haranean jauntxoa izan zen. Laster hasi zen inguruko lurraldeetan eskuak sartzen. 905ean Alfontso III.a Asturiaskoa, Galindo II.a Aznarez eta Ramon I.a Pallarsekoaren laguntzarekin Iruñean sartu eta Fortun Gartziak, Aritza leinuaren azken erregea, tronuari bere alde uko egitera behartu zuen[7]. Horretarako Fortunen semeen eskubideak indargabetu zituen Toda Fortunen iloba eta Antsoren emaztearen alde. Aritzatarra monje bihurtu eta Leireko monasterioa hil zen. Antso, berriz, bere buruarentzat "Iruñeko errege" titulua aldarrikatu zuen lehendabizikoa izan zen[1].

Ondorioak

Semeno leinuak erabat aldatu zuen erresumaren aliantzak: Banu Qasitarrak baztertu eta inguruko erresuma kristauekin batera lan egin zuen. Antso Gartzesek, Ordoño II.a Leongoaren laguntzaz, Naiara konkistatu zuen[8].

Erreferentziak

  1. ↑ a b Roger Collins, Los vascos, Alianza Editorial, 1985. ISBN 84-206-2592-2 .166. orr. Aipuaren errorea: Invalid <ref> tag; name "Collins" defined multiple times with different content
  2. ↑ Lakarra de Miguel, José María. "Textos navarros del Códice de Roda". Estudios de Edad Media de la Corona de Aragon. 1:194-283 (1945).
  3. ↑ Martínez Diez, Gonzalo (1993): "Alfonso III" Palentzia: Palentziako Diputazioa. ISBN 84-86844-98-3
  4. ↑ Catalunyako istoriak - TVC
  5. ↑ Sánchez Albornoz, Claudio. "Problemas de la historia Navarra del siglo IX". Vianako Printze Erakundea, 20:5-62 (1959).
  6. ↑ Pérez de Urbel, Justo. "Los Primeros Siglos de la Reconquista, (Años 711-1038)" España Christiana: Comienzo de la Reconquista (711-1038) aldizkarian. 6. Liburukia. Madril: Espasa Calpe, 1964. 297. orr.
  7. ↑ Pérez de Urbel, Justo. "Lo viejo y lo nuevo sobre el origin del Reino de Pamplona". Al-Andalus. (1954)
  8. ↑ Rodríguez Fernández, Justiniano (1997): "Reyes de León (I). García I, Ordoño II, Fruela II y Alfonso IV" Burgos: La Olmeda. ISBN 84-920046-8-1
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=905eko_Iruñeko_estatu_kolpea&oldid=4796332"(e)tik eskuratuta