Andorra: berrikuspenen arteko aldeak

Andorra
	El gran Carlemany; ("Karlomagno handia")
; Andorrako bandera	; Andorrako armarria
Geografia
Hiriburua	Andorra la Vella; 42°30′0″N 1°30′0″E
Azalera	468 km²; Ura %0
Punturik altuena	Coma Pedrosa (2.942 m)
Punturik sakonena	Valira (840 m)
Kontinentea	Europa
Mugakideak	Frantzia, Espainia eta Europar Batasuna
Administrazioa
Gobernu-sistema	Printzerri parlamentarioa
Andorrako Printzekide Frantsesa eta Andorrako ko-printze episkopala	Joan Enric Vives Sicília ; Emmanuel Macron
Prime Minister of Andorra (en)	Xavier Espot Zamora
Legebiltzarra	Andorrako Kontseilu Nagusia
Harreman diplomatikoak	Ikusi mapa Wikidatan
Zeren kide	ikusi Aduanen Mundu Erakundea; Arma Kimikoak Debekatzeko Erakundea; Europako Kontseilua; Europako Segurtasun eta Lankidetzako Antolakundea; Frankofonia; Interpol; Munduko Meteorologia Erakundea; Nazio Batuen Erakundea; Osasunaren Mundu Erakundea; Telekomunikazioen Batasun Internazionala; UNESCO; Visa Waiver Program (en) ;
Demografia
Biztanleria	85.101 (2023); 3.513 (2022)
Dentsitatea	181,84 bizt/km²
Talde etnikoak	ikusi Andorrans (en) , espainiar, portugaldar eta Frantziar;
Hizkuntza ofizialak	ikusi katalan ;
Erabilitako hizkuntzak	ikusi katalan, gaztelania eta frantses;
Ezkontzeko adina	genero guztiak: 16
Emankortasun-tasa	1,27 (2010)
Alfabetizazioa	% 100 (2018)
Giza garapen indizea	0,858 (2021)
Ekonomia
BPG nominala	3.012.914.131,1697 $ (2017); 135.602.184,26706 (2016)
BPG per capita	39.146 $ (2017); 1.915 (2016)
Historia
	Sorrera data: 1278
Bestelako informazioa
Aurrezenbakia	+376
ISO 3166-1 alpha-2	AD
ISO 3166-1 alpha-3	AND
Ordu eremua	ikusi Europa Erdialdeko Ordua ; : Europe/Andorra (en) ;
Elektrizitatea	220 V. 50 Hz.Schuko (en) eta Europlug (en)
Internet domeinua	.ad
	govern.ad

Nabigazio historia interaktiboa

← Aurreko ezberdintasuna Hurrengo ezberdintasuna →

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia

IkusizkoaWikitestua

Lerroan

13:28, 11 ekaina 2015ko berrikusketa

Artikulu hau Europako herrialdeari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Andorra (argipena)».

Andorra edo Andorrako Printzerria (katalanez Principat d'Andorra) ekialdeko Pirinioetan kokatutako herrialde txikia da: ia 468 km² ditu hain zuzen, Gipuzkoaren laurdena, gutxi gorabehera.

Hiriburua Andorra la Vella (Andorra Zaharra) da.

Historian zehar, lurralde isolatua eta behartsua izan zen, baina Bigarren Mundu Gerratik aurrera ospea lortu zuen eta ekonomia asko hazi zen, gehienbat turismoaren eta paradisu fiskal izatearen ondorioz.

Andorrak ez du ez Indar Armaturik ezta armadarik ere. Hori dela eta, bertako defentsa Espainia eta Frantziako indar armatuen esku dago.

Inguru naturala eta geografia

Ia 468 km² ditu, eta 81.000 biztanle. Hiriburua Andorra la Vella da, 20.000 biztanlerekin.

Herrialde oso menditsua da, 2.500 metro baino gehiago dituzten 65 tontor ditu eta. Comapedrosa da mendirik garaiena (2.942 m).

Ur baliabide garrantzitsuak ditu, lau ibai nagusi (Iparraldeko Valira, Ekialdeko Valira, Valira Handia eta Madriu), baita ur termalak ere (Escaldes-Engordany parrokian).

Mendiko klima dauka: negu oso gogorrak, elurte askorekin, eta uda epelak baina laburrak. Prezipitazio kopurua altua eta erregularra da urte osoan zehar.

Historia

Sakontzeko, irakurri: «Andorrako historia»

1278. urtean independentzia lortu zuen, Frantziarekin (Comté de Foix) eta Kataluniarekin (La Seu d'Urgell) batera burujabetza konpartituz.
1981eko urtarrilaren 8an, lehenengo presidentea izendatu zuten.
2004ko azaroaren 15ean, lankidetza hitzarmena sinatu zuen Europar Batasunarekin.

Gobernua

Andorra printzerri parlamentarioa da. Bertako konstituzioa 1993ko martxoaren 14an onartu zen.

Estatu buru bi ditu (koprintzeak): Frantziako Errepublikako estatuburua (Frantziako erregearen ordez) eta La Seu d'Urgelleko gotzaina. Hala ere, benetako boterea andorratarrek aukeratutako Kontseilu Orokorrak dauka (28 kide, lau urterako hautatuak). Kontseiluak botere legegilea dauka, eta bertatik ateratzen da gobernua, botere betearazlea duena.

Justiziako Kontseilu Gorena botere judizialaren gorengo organoa da. Els Comuns deituriko erakundeek —udaletxe erako instituzioak dira— eskuduntza handia dute.

Banaketa administratiboa

Sakontzeko, irakurri: «Andorraren banaketa administratiboa»

Andorra 7 parrokiatan dago banatuta:

Ekonomia

Andorrako ekonomia, tradizioz, abere hazkuntzan (ardiak, batik bat), tabakoaren langintzan eta basoetan oinarritzen zen. Nekazaritzak lur gutxi ditu, lur guztietako % 2 baino ez, eta nagusiki tabakoa ekoizteko erabiltzen da. Artzaintza, ordea, garrantzitsua da.

Hala ere, 1950etik aurrera, turismoak izugarrizko gorakada izan du eta, gaur egun, printzerriko jarduera nagusia da, urtean 9 milioi inguru bisitari jasotzen baititu. Eski estazioek, neguan, udako klima eta mendi ikuspegi ederrek, eta orobat zergarik gabeko produktuen eskuragarritasunak turista asko erakartzen dituzte. Turismoan oinarritutako ekonomia da nagusiki, BPGaren % 80 hartzen baitu. Dena dela, azken urteetan inguruko herrialdeen garapen turistikoak erakargarritasuna zertxobait moteldu dio; nolanahi ere, baliabide gehiago ere ditu: energia elektrikoa ekoizteko ur-jauziak, ur minerala, burdin meak eta beruna, besteak beste.

1990etik aurrera, finantza zerbitzu berriak jarri dira abian eta indar handia hartuz joan dira, banku-sekretuaren lege zorrotzari eta zerga apalei esker. Andorrako gobernuaren sarrera bakarrak zerga gutxi batzuk eta zigiluen salmentak uzten dizkion irabaziak dira. Banku eta finantza kontuetan ere garrantzia dauka herrialdeak. Europako Batasuneko kide ez den arren, itun bereziak sinatu ditu merkataritza askea bultzatzeko, eta nazioartean bere produktuak saltzeko Europar Batasuneko beste herrialdeek dituzten erraztasun berberak ditu. Andorrak ez du inoiz diru propiorik izan, beti Espainiako peseta eta Frantziako liberekin aritu izan da eta, 2002az geroztik, euroa erabiltzen da.

Biztanleak eta gizartea

Jatorrizko andorratarrak —katalanak kulturaz eta hizkuntzaz— biztanleen herena baino gutxiago dira, gaur egun. Gainerako biztanleak etorkin espainiarrak (biztanle guztien % 60 inguru) eta frantsesak dira, gehienbat. Etorkin horiei kupo sistema zorrotz baten arabera eman zitzaien egoitza baimena. Biztanle guztien % 36,65ek baino ez du andorratar hiritartasuna. Gainerakoak espainiarrak, katalanak, portugaldarrak edo frantsesak dira nagusiki.

Andorratarren % 85 katolikoak dira. Adinaren arabera, hau da biztanle banaketa: 0-14 urte bitartekoak, % 14; 15-64 urte bitartekoak, % 73; eta 65 urtez gorakoak, % 13. Estatu Batuetako errolda bulegoaren arabera, Andorra da munduan bizi itxaropen handiena duen bigarren herrialdea: 82,7 urte.

Katalana hizkuntza nazionala den arren, gaztelania eta frantsesa ere asko erabiltzen dira.

Jaiak

Andorrako berezko jaiak bi dira; martxoaren 14a (konstituzioa onartu zen eguna) eta irailaren 8a (Meritxelleko Andre Mariaren eguna, Andorrako zaindari erlijiosoa).

Kanpo loturak

(Katalanez) Andorrako gobernua
Andorrako Euskal Etxea
(Katalanez) Andorrako atari turistikoa
(Ingelesez) A New Path for Andorra - Presentació de diapositives de The New York Timesen diapositiben aurkezpena]

Valira ibaia
Tristaina de Baix lakua
Encamp herria
Andorrako Pirinioak

Erreferentziak

Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2014/08/26 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Andorra

@@ 41. lerroa: / 41. lerroa: @@
 | oharrak ={{sup|1}} [[Frantziako presidenteen zerrenda|Frantziako Errepublikako presidentea]].<br />{{sup|2}} [[Urgelleko elizbarrutia|Urgelleko Apezpikua]]
 }}
-'''Andorra''' edo '''Andorrako Printzerria''' ([[katalan]]ez ''Principat d'Andorra'') ekialdeko [[Pirinioak|Pirinioetan]] kokatutako herrialde txikia da: ia 468 km² ditu hain zuzen, [[Gipuzkoa]]ren laurdena gutxi gorabehera.
+'''Andorra''' edo '''Andorrako Printzerria''' ([[katalan]]ez ''Principat d'Andorra'') ekialdeko [[Pirinioak|Pirinioetan]] kokatutako herrialde txikia da: ia 468 km² ditu hain zuzen, [[Gipuzkoa]]ren laurdena, gutxi gorabehera.
 Hiriburua [[Andorra la Vella]] (Andorra Zaharra) da.
-Historian zehar lurralde isolatua eta behartsua izan zen, baina [[Bigarren Mundu Gerra]]tik aurrera ospea lortu zuen eta ekonomia asko hazi zen, gehienbat [[turismo]]aren eta paradisu fiskal izatearen ondorioz.
+Historian zehar, lurralde isolatua eta behartsua izan zen, baina [[Bigarren Mundu Gerra]]tik aurrera ospea lortu zuen eta ekonomia asko hazi zen, gehienbat [[turismo]]aren eta paradisu fiskal izatearen ondorioz.
 Andorrak ez du ez [[Indar Armatu]]rik ezta [[armada]]rik ere. Hori dela eta, bertako defentsa [[Espainia]] eta [[Frantzia]]ko indar armatuen esku dago.
@@ 53. lerroa: / 53. lerroa: @@
 Ia 468 km² ditu, eta 81.000 biztanle. Hiriburua [[Andorra la Vella]] da, 20.000 biztanlerekin.
-Herrialde oso [[mendi]]tsua da, 2.500 metro baino gehiago dituzten 65 tontor ditu eta. [[Coma Pedrosa|Comapedrosa]] da mendirik garaiena; 2.942 metro neurtzen ditu.
+Herrialde oso [[mendi]]tsua da, 2.500 metro baino gehiago dituzten 65 tontor ditu eta. [[Coma Pedrosa|Comapedrosa]] da mendirik garaiena (2.942 m).
-Ur errekurtso garrantzitsuak ditu, lau [[ibai]] nagusi ([[Valira|Iparraldeko Valira]], [[Valira|Ekialdeko Valira]], [[Valira|Valira Handia]] eta [[Madriu]]) eta baita [[ur termal]]ak ere ([[Escaldes-Engordany]] parrokian).
+Ur baliabide garrantzitsuak ditu, lau [[ibai]] nagusi ([[Valira|Iparraldeko Valira]], [[Valira|Ekialdeko Valira]], [[Valira|Valira Handia]] eta [[Madriu]]), baita [[ur termal]]ak ere ([[Escaldes-Engordany]] parrokian).
 Mendiko klima dauka: [[negu]] oso gogorrak, [[elur]]te askorekin, eta [[uda]] epelak baina laburrak. Prezipitazio kopurua altua eta erregularra da urte osoan zehar.
@@ 62. lerroa: / 62. lerroa: @@
 {{sakontzeko|Andorrako historia}}
 * [[1278]]. urtean independentzia lortu zuen, [[Frantzia]]rekin (''Comté de Foix'') eta [[Katalunia]]rekin ([[La Seu d'Urgell]]) batera burujabetza konpartituz.
-* [[1981]]eko [[urtarrilaren 8]]an lehenengo presidentea izendatu zuten.
+* [[1981]]eko [[urtarrilaren 8]]an, lehenengo presidentea izendatu zuten.
-* [[2004]]ko [[azaroaren 15]]ean lankidetza hitzarmena sinatu zuen [[Europar Batasuna]]rekin.
+* [[2004]]ko [[azaroaren 15]]ean, lankidetza hitzarmena sinatu zuen [[Europar Batasuna]]rekin.
 == Gobernua ==
 Andorra printzerri parlamentarioa da. Bertako [[konstituzio]]a [[1993]]ko [[martxoaren 14]]an onartu zen.
-Estatu buru bi ditu (koprintzeak): [[Frantzia]]ko Errepublikako estatuburua (Frantziako erregearen ordez) eta [[La Seu d'Urgell]]eko [[apezpiku|gotzaina]]. Hala ere, benetako boterea andorratarrek aukeratutako Kontseilu Orokorrak dauka (28 kide, lau urtetarako aukeratuak). Kontseiluak botere legegilea dauka, eta bertatik atera ohi da gobernua, botere betearazlea duena.
+Estatu buru bi ditu (koprintzeak): [[Frantzia]]ko Errepublikako estatuburua (Frantziako erregearen ordez) eta [[La Seu d'Urgell]]eko [[apezpiku|gotzaina]]. Hala ere, benetako boterea andorratarrek aukeratutako Kontseilu Orokorrak dauka (28 kide, lau urterako hautatuak). Kontseiluak botere legegilea dauka, eta bertatik ateratzen da gobernua, botere betearazlea duena.
-Justiziako Kontseilu Gorena botere judizialaren gorengo organoa da. ''Els Comuns'' deituriko erakundeek garrantzia dute, [[udaletxe]] erako instituzioak dira.
+Justiziako Kontseilu Gorena botere judizialaren gorengo organoa da. ''Els Comuns'' deituriko erakundeek —[[udaletxe]] erako instituzioak dira— eskuduntza handia dute.
 == Banaketa administratiboa ==
@@ 86. lerroa: / 86. lerroa: @@
 == Ekonomia ==
-Andorrako ekonomia, tradizioz, [[abere]] hazkuntzan (ardiak, batik bat), [[tabakoa]]ren langintzan eta basoetan oinarritzen zen. [[Nekazaritza]]k lur gutxi ditu, lur guztien %2a baino ez, eta nagusiki tabakoa ekoizteko erabiltzen da. [[Artzaintza]], ordea, garrantzitsua da.
+Andorrako ekonomia, tradizioz, [[abere]] hazkuntzan (ardiak, batik bat), [[tabakoa]]ren langintzan eta basoetan oinarritzen zen. [[Nekazaritza]]k lur gutxi ditu, lur guztietako % 2 baino ez, eta nagusiki tabakoa ekoizteko erabiltzen da. [[Artzaintza]], ordea, garrantzitsua da.
-Baina, [[1950]]etik aurrera, [[turismo]]ak izugarrizko gorakada izan du eta, gaur egun, printzerriko jarduera nagusia da, urtean 9 milioi inguru bisitarirekin. Eski estazioak, neguan, udako klima eta mendi ikuspegi ederrak, eta orobat zergarik gabeko produktuen eskuragarritasuna, turista asko erakartzen dituzten elementuak dira guztiak ere. [[Turismo]]an oinarritutako ekonomia da nagusiki, BPGaren %80 hartzen baitu. Urtean 9 milioi turista jasotzen ditu, nahiz eta azken urteetan inguruko herrialdeen garapen turistikoak bere erakargarritasuna zertxobait moteldu duen.
+Hala ere, [[1950]]etik aurrera, [[turismo]]ak izugarrizko gorakada izan du eta, gaur egun, printzerriko jarduera nagusia da, urtean 9 milioi inguru bisitari jasotzen baititu. Eski estazioek, neguan, udako klima eta mendi ikuspegi ederrek, eta orobat zergarik gabeko produktuen eskuragarritasunak turista asko erakartzen dituzte. [[Turismo]]an oinarritutako ekonomia da nagusiki, BPGaren % 80 hartzen baitu. Dena dela, azken urteetan inguruko herrialdeen garapen turistikoak erakargarritasuna zertxobait moteldu dio; nolanahi ere, baliabide gehiago ere ditu: [[energia]] elektrikoa ekoizteko ur-jauziak, ur minerala, burdin meak eta beruna, besteak beste.
+etik aurrera, finantza zerbitzu berriak jarri dira abian eta indar handia hartuz joan dira, banku-sekretuaren lege zorrotzari eta zerga apalei esker. Andorrako gobernuaren sarrera bakarrak zerga gutxi batzuk eta zigiluen salmentak uzten dizkion irabaziak dira. Banku eta finantza kontuetan ere garrantzia dauka herrialdeak. [[Europar Batasuna|Europako Batasuneko]] kide ez den arren, itun bereziak sinatu ditu merkataritza askea bultzatzeko, eta nazioartean bere produktuak saltzeko Europar Batasuneko beste herrialdeek dituzten erraztasun berberak ditu. Andorrak ez du inoiz diru propiorik izan, beti [[Espainia]]ko peseta eta Frantziako liberekin aritu izan da eta, [[2002]]<nowiki/>az geroztik, [[euro]]a erabiltzen da.
-Baina baditu Andorrak baliabide gehiago ere: [[energia]] elektrikoa ekoizteko ur-jauziak, ur minerala, burdin meak eta beruna, besteak beste.
-etik aurrera, finantza zerbitzu berriak jarri dira abian eta indar handia hartzen joan dira, banku-sekretuaren lege zorrotzari eta zerga apalei esker. Andorrako gobernuaren sarrera bakarrak zerga gutxi batzuk eta zigiluen salmentak uzten dizkion irabaziak dira. Banku eta finantza kontuetan ere garrantzia dauka Andorrak. [[Europar Batasuna|Europako Batasuneko]] kide ez den arren, itun bereziak sinatu ditu merkataritza askea bultzatzeko, eta mundu mailan bere produktuak saltzeko Batasuneko beste herrialdeek dituzten erraztasun berberak ditu. Andorrak ez du inoiz txanpon propiorik izan, beti [[Espainia]]ko peseta eta Frantziako liberekin aritu izan da.
-[[2002]]an [[euro]]a hartu zuen txanpontzat.
 == Biztanleak eta gizartea ==
-Jatorrizko andorratarrak, katalanak kulturaz eta hizkuntzaz, biztanleen heren bat baino gutxiago dira, gaur egun. Gainerako biztanleak etorkin espainiarrak (biztanle guztien % 60 inguru) eta frantsesak dira, gehienbat. Etorkin horiei kupo sistema zorrotz baten arabera eman zitzaien egoitza baimena. Biztanle guztien %36,65ak baino ez du andorratar naziotasuna. Gainerakoak [[espainia]]rrak, [[katalan]]ak, [[portugal]]darrak edo [[frantses]]ak dira nagusiki.
+Jatorrizko andorratarrak —katalanak kulturaz eta hizkuntzaz— biztanleen herena baino gutxiago dira, gaur egun. Gainerako biztanleak etorkin espainiarrak (biztanle guztien % 60 inguru) eta frantsesak dira, gehienbat. Etorkin horiei kupo sistema zorrotz baten arabera eman zitzaien egoitza baimena. Biztanle guztien % 36,65ek baino ez du andorratar hiritartasuna. Gainerakoak [[espainia]]rrak, [[katalan]]ak, [[portugal]]darrak edo [[frantses]]ak dira nagusiki.
-Andorratarren % 85 katolikoak dira. Adinaren arabera, hau da biztanle banaketa: 0-14 urte bitartekoak % 14, 15-64 urte bitartekoak % 73, 65 urtez gorakoak % 13. Estatu Batuetako errolda bulegoaren arabera, Andorra da munduan bizi itxaropen handiena duen bigarren herrialdea: 82,7 urte.
+Andorratarren % 85 katolikoak dira. Adinaren arabera, hau da biztanle banaketa: 0-14 urte bitartekoak, % 14; 15-64 urte bitartekoak, % 73; eta 65 urtez gorakoak, % 13. Estatu Batuetako errolda bulegoaren arabera, Andorra da munduan bizi itxaropen handiena duen bigarren herrialdea: 82,7 urte.
-'''[[Katalan|Kataluniera]]''' hizkuntza nazionala den arren, [[gaztelania]] eta [[frantses]]a ere asko erabiltzen dira.
+'''[[Katalan|Katalana]]''' hizkuntza nazionala den arren, [[gaztelania]] eta [[frantses]]a ere asko erabiltzen dira.
 == Jaiak ==