Erraldoi gorri: berrikuspenen arteko aldeak

Erraldoi gorria (ingelesez: red giant), masa baxu edo ertaineko (8-9 eguzki masa baino gutxiagokoa) izar mota bat da, sekuentzia nagusiaren etapan, fusio nuklear bidez hidrogenoa, helio bihurtuz kontsumitu ondoren, bizirik gabeko heliozko nukleoaren inguruko oskol batean hidrogenoa erretzen hasten dena. Honek, lehen eragin bezala, izarraren bolumena handitzea du, eta bere azaleraren hoztea; honen ondorioz, bere kolorea gorrixka bihurtzen da. Erraldoi gorriaren aurreko fase horretan, izarrak, azpierraldoi izena jasotzen du. Une jakin batean, izarraren atmosferak, gutxienezko tenperatura balio kritiko bat lortzen du, hortik behera jada jaitsi ezin dena. Horrek izarraren argitasuna, bolumena eta azalerako tenperatura (kolorea) ia etengabe gehitzera behartzen du; izarra, 100 milioi kilometro inguruko erradio tipiko bat hartzeraino puzten da, izarra, honela, erraldoi gorri bihurtzen da. Prozesu guzti honetan, izar erraldoiak igorritako energia, aipaturiko oskoletik eta, birialaren teoremaren bidez, grabitate energia berotasun bihurtzetik dator.

Uste denez, 4-5 mila milioi urte barru, gure Eguzkia, erraldoi gorri izatera iritsiko da, eta Merkurio irentsiko du, eta, beharbada, baita Artizarra eta Lurra ere.

Eraketa prozesua

Sekuentzia nagusi etapan, erreakzio termonuklearrek helioa sortzen duten heinean, gas hau izar baten erdian metatzen dihoa, bere dentsitate handiagoaren ondorioz (hidrogenoa baino astunagoa da). Helio kopuru kritiko bat sortzen denean (Chandrasekharren muga, hidrogenoaren fusio erreakzioak oztopatzen hasten da, eta, ondorioz, presioa jaitsi egiten da, eta, izarrak, pixka bat gehiago konprimituz eta berotuz erreakzionatzen du, bere erdian geratzen den hidrogeno urriaren fusioa ezinezko bihurtzeraino. Orduan, izarra, helioz "pozoitu" dela esaten da. Jada hidrogenoa agortua, heliozko nukleoak ezin du izarraren pisua eutsi, eta konprimitzen hasten da, izarra, erraldoi gorri bihurraraziz.

Izarra ez bada oso masiboa (2,5 eguzki masa baino gutxiago) endekatutako elektroi askeen gasak, neurri batean geratzen du konprimaketa. Tenperatura, helioaren sugartze punturaino hazten da, 100 milioi gradu ingururaino. Aipaturiko muga (2,5 eguzki masa baino gehiago) baino izar masiboagoetan, trantsizio hau leunki gertatzen da, gasa ia ez baita endekatu nukleoa piztu denean. 0,5 eta 2,5 eguzki masa bitarteko izarretan, berriz, nukleoa, partzialki endekatua dago, eta bere erreakzioak bizitzen ditu bere tenperatura gehitzen duen aldi berean. Hala jarraitzen du, bat-batean, gas idealeko erregimenera itzultzen den arte, erorketa termiko bat eragiten duena eztanda indartsu batekin, non supernoba baten pareko energia askatzen den, baina izarraren osotasuna arriskuan jartzen ez duena, energia horren zatirik handiena, endekapena elektronikoa ezabatzen erabiltzen baita: helioaren flasha da. Azkenik, masa txikieneko izarretan (0,5 eguzki masa baino gutxiagokoak), erdiko tenperatura, sekula ez da helioaren fusioa gertatzeko haina altua. Hala ere, izar hauen eboluzioa hain da motela, unibertsoa eratu zenetik, masa horretako izar isolatu batek erraldoi gorrira eboluzionatu izateko denborarik oraindik ez dela egon.

Helioaren sugartzeak, erraldoi gorri faseari amaiera ematen dio. Prozesu hau nahiko bortitza bada ere, ez dio eragiten izarraren osotasunari, zenbait milioi urte gehiagoz, multzoketa gorri izeneko fase egonkor berri batean emango dituena bere metaltasuna handia bada, edo adar horizontalekoan, metaltasun hori baxua bada, erregai berria fusionatuz. Izarra, berriz jaisten da Hertzsprung-Russell diagraman, baina beti sekuentzia nagusiko etapan baino argitsuago eta hotzago.

Erraldoi gorrien kanpo geruzak, ez daude grabitazionalki oso lotuak, eta, beraz, etapa honetan, masa galera handia gertatzen da. Gainera, erraldoien gune konbektiboa oso sakona da, eta, beraz, talka uhinek izar haizea bizkortzen laguntzen dute. Bestetik, izar hauek espektroaren zati infragorrian asko igortzen dute, izarrarteko hautsak asko xurgatzen duena. Azkenik, metaltasun handi batek (opakutasun handiago bat dakarrena), materia kanporatze handiagoak eragiten ditu. Erraldoi gorri eta erraldoi asintotiko faseen artean metatutako masaren galera, izarraren hasierako masaren %40a eta %60aren artean estimatzen da.

Beste efektu bereizgarri bat erraldoi gorrietan, lehen dragatua (ingelesez: first dredge-up) deritzona da. Izarra handitzean, eremu konbektiboa, hidrogenoa partzialki helioan birprozesatua izan den gune batetik, kanporeneko geruzataraino hedatzen da, eta, beraz, aipaturiko birprozesatutako materia hori, azaleraraino eramana da. Azalerako ugaritasunetan aldaketa hau, potentzialki ikusgarria da, eta hasierako metaltasun bera duten sekuentzia nagusiko izarren azaleko ugaritasunekiko diferentzia bat bezala agertzen da.

Azkenik, hemen agertzen den izar erraldoi gorrien deskribapena, nahiko modernoa dela argitu behar da. Hasieran, izar baten bizitzaren azken faseetan gertatzen ziren prozesu ezberdinak zehatz ulertzen ez zirenean, erraldoi gorri izenak, ondorengo multzoketa gorri/adar horizontal eta erraldoi asintotiko faseak ere hartzen zituen. Oraindik ere hala dena, eboluzio faseez hitz egin beharrean, MKK sistemako argitasun klaseei bakarrik erreparatzen badiogu. Izar guzti horiek, III argitasun klasekoak dira, hau da, erraldoiak.

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Erraldoi gorri

@@ 1. lerroa: / 1. lerroa: @@
+{{Star nav}}
 [[Fitxategi:Gigantes rojas.jpg|thumb|Izar erraldoi batzuen eta gure Eguzkiaren arteko tamaina konparaketa]]
-'''Erraldoi gorria''' (red giant [[ingeles]]ez), masa baxu edo ertaineko (8-9 [[eguzki masa]] baino gutxiagokoa) izar mota bat da, [[sekuentzia nagusia]]ren etapan, fusio nuklear bidez hidrogenoa, helio bihurtuz kontsumitu ondoren, bizirik gabeko heliozko nukleoaren inguruko oskol batean hidrogenoa erretzen hasten dena. Honek, lehen eragin bezala, izarraren bolumena handitzea du, eta bere azaleraren hoztea; honen ondorioz, bere kolorea gorrixka bihurtzen da. Erraldoi gorriaren aurreko fase horretan, izarrak, [[azpierraldoi]] izena jasotzen du. Une jakin batean, izarraren atmosferak, gutxienezko tenperatura balio kritiko bat lortzen du, hortik behera jada jeitsi ezin dena. Horrek izarraren argitasuna, bolumena eta azalerako tenperatura (kolorea) ia etengabe gehitzera behartzen du; izarra, 100 milioi kilometro inguruko erradio tipiko bat hartzeraino puzten da, izarra, honela, erraldoi gorri bihurtzen da. Prozesu guzti honetan, izar erraldoiak igorritako energia, aipaturiko oskoletik eta, [[birialaren teorema]]ren bidez, grabitate energia berotasun bihurtzetik dator.
+'''Erraldoi gorria''' ({{lang-en|red giant}}), masa baxu edo ertaineko (8-9 [[eguzki masa]] baino gutxiagokoa) izar mota bat da, [[sekuentzia nagusia]]ren etapan, fusio nuklear bidez hidrogenoa, helio bihurtuz kontsumitu ondoren, bizirik gabeko heliozko nukleoaren inguruko oskol batean hidrogenoa erretzen hasten dena. Honek, lehen eragin bezala, izarraren bolumena handitzea du, eta bere azaleraren hoztea; honen ondorioz, bere kolorea gorrixka bihurtzen da. Erraldoi gorriaren aurreko fase horretan, izarrak, [[azpierraldoi]] izena jasotzen du. Une jakin batean, izarraren atmosferak, gutxienezko tenperatura balio kritiko bat lortzen du, hortik behera jada jaitsi ezin dena. Horrek izarraren argitasuna, bolumena eta azalerako tenperatura (kolorea) ia etengabe gehitzera behartzen du; izarra, 100 milioi kilometro inguruko erradio tipiko bat hartzeraino puzten da, izarra, honela, erraldoi gorri bihurtzen da. Prozesu guzti honetan, izar erraldoiak igorritako energia, aipaturiko oskoletik eta, [[birialaren teorema]]ren bidez, grabitate energia berotasun bihurtzetik dator.
 Uste denez, 4-5 mila milioi urte barru, gure [[Eguzkia]], erraldoi gorri izatera iritsiko da, eta [[Merkurio]] irentsiko du, eta, beharbada, baita [[Artizarra]] eta [[Lurra]] ere.
 == Eraketa prozesua ==
+Sekuentzia nagusi etapan, erreakzio termonuklearrek helioa sortzen duten heinean, gas hau izar baten erdian metatzen dihoa, bere dentsitate handiagoaren ondorioz (hidrogenoa baino astunagoa da). Helio kopuru kritiko bat sortzen denean ([[Chandrasekharren muga]], hidrogenoaren fusio erreakzioak oztopatzen hasten da, eta, ondorioz, presioa jaitsi egiten da, eta, izarrak, pixka bat gehiago konprimituz eta berotuz erreakzionatzen du, bere erdian geratzen den hidrogeno urriaren fusioa ezinezko bihurtzeraino. Orduan, izarra, helioz "pozoitu" dela esaten da. Jada hidrogenoa agortua, heliozko nukleoak ezin du izarraren pisua eutsi, eta konprimitzen hasten da, izarra, erraldoi gorri bihurraraziz.
-[[Fitxategi:Stellar_evolutionary_tracks.gif|thumb|400px|Masa ezberdinetako ezberdinen ibilbide ebolutiboak irudikatu diren [[Hertzsprung-Russell diagrama]]. Erraldoi gorri faseak masa baxu eta ertaineko izarrentzat, GRrekin adieraziak daude.]]
-Sekuentzia nagusi etapan, erreakzio termonuklearrek helioa sortzen duten heinean, gas hau izar baten erdian metatzen dihoa, bere dentsitate handiagoaren ondorioz (hidrogenoa baino astunagoa da). Helio kopuru kritiko bat sortzen denean ([[Chandrasekharren muga]], hidrogenoaren fusio erreakzioak oztopatzen hasten da, eta, ondorioz, presioa jeitsi egiten da, eta, izarrak, pixka bat gehiago konprimatuz eta berotuz erreakzionatzen du, bere erdian geratzen den hidrogeno urriaren fusioa ezinezko bihurtzeraino. Orduan, izarra, helioz "pozoitu" dela esaten da. Jada hidrogenoa agortua, heliozko nukleoak ezin du izarraren pisua eutsi, eta konprimatzen hasten da, izarra, erraldoi gorri bihurraraziz.
-Izarra ez bada oso masiboa (2,5 eguzki masa baino gutxiago) [[endekatutako materia|endekatutako]] [[elektroi]] askeen gasak, neurri batean geratzen du konprimaketa. Tenperatura, helioaren sugartze punturaino hazten da, 100 milioi gradu ingururaino. Aipaturiko muga (2,5 eguzki masa baino gehiago) baino izar masiboagoetan, trantsizio hau leunki gertatzen da, gasa ia ez baita endekatu nukleoa piztu denean. 0,5 eta 2,5 eguzki masa bitarteko izarretan, berriz, nukleoa, partzialki endekatua dago, eta bere erreakzioak bizitzen ditu bere tenperatura gehitzen duen aldi berean. Hala jarraitzen du, bat-batean, [[gas ideal]]eko erregimenera itzultzen den arte, erorketa termiko bat eragiten duena eztanda indartsu batekin, non [[supernoba]] baten pareko energia askatzen den, baina izarraren osotasuna arriskuan jartzen ez duena, energia horren zatirik handiena, endekapen elektronikoa ezabatzen erabiltzen baita: ''helioaren flasha'' da. Azkenik, masa txikieneko izarretan (0,5 eguzki masa baino gutxiagokoak), erdiko tenperatura, sekula ez da helioaren fusioa gertatzeko haina altua. Hala ere, izar hauen eboluzioa hain da motela, unibertsoa eratu zenetik, masa horretako izar isolatu batek erraldoi gorrira eboluzionatu izateko denborarik oraindik ez dela egon.
+Izarra ez bada oso masiboa (2,5 eguzki masa baino gutxiago) [[endekatutako materia|endekatutako]] [[elektroi]] askeen gasak, neurri batean geratzen du konprimaketa. Tenperatura, helioaren sugartze punturaino hazten da, 100 milioi gradu ingururaino. Aipaturiko muga (2,5 eguzki masa baino gehiago) baino izar masiboagoetan, trantsizio hau leunki gertatzen da, gasa ia ez baita endekatu nukleoa piztu denean. 0,5 eta 2,5 eguzki masa bitarteko izarretan, berriz, nukleoa, partzialki endekatua dago, eta bere erreakzioak bizitzen ditu bere tenperatura gehitzen duen aldi berean. Hala jarraitzen du, bat-batean, [[gas ideal]]eko erregimenera itzultzen den arte, erorketa termiko bat eragiten duena eztanda indartsu batekin, non [[supernoba]] baten pareko energia askatzen den, baina izarraren osotasuna arriskuan jartzen ez duena, energia horren zatirik handiena, endekapena elektronikoa ezabatzen erabiltzen baita: ''helioaren flasha'' da. Azkenik, masa txikieneko izarretan (0,5 eguzki masa baino gutxiagokoak), erdiko tenperatura, sekula ez da helioaren fusioa gertatzeko haina altua. Hala ere, izar hauen eboluzioa hain da motela, unibertsoa eratu zenetik, masa horretako izar isolatu batek erraldoi gorrira eboluzionatu izateko denborarik oraindik ez dela egon.
 Helioaren sugartzeak, erraldoi gorri faseari amaiera ematen dio. Prozesu hau nahiko bortitza bada ere, ez dio eragiten izarraren osotasunari, zenbait milioi urte gehiagoz, [[multzoketa gorri]] izeneko fase egonkor berri batean emango dituena bere [[metaltasun]]a handia bada, edo [[adar horizontal]]ekoan, metaltasun hori baxua bada, erregai berria fusionatuz. Izarra, berriz jaisten da [[Hertzsprung-Russell diagrama]]n, baina beti sekuentzia nagusiko etapan baino argitsuago eta hotzago.
-Erraldoi gorrien kanpo geruzak, ez daude grabitazionalki oso lotuak, eta, beraz, etapa honetan, masa galera handia gertatzen da. Gainera, erraldoien gune konbektiboa oso sakona da, eta, beraz, [[talka uhin]]ek izar haizea bizkortzen laguntzen dute. Bestetik, izar hauek espektruaren zati infragorrian asko igortzen dute, [[hauts kosmiko|izarrarteko hautsak]] asko xurgatzen duena. Azkenik, metaltasun handi batek ([[opakutasun]] handiago bat dakarrena), materia kanporatze handiagoak eragiten ditu. Erraldoi gorri eta [[adar asintotiko erraldoi|erraldoi asintotiko]] faseen artean metatutako masaren galera, izarraren hasierako masaren %40a eta %60aren artean estimatzen da.
+Erraldoi gorrien kanpo geruzak, ez daude grabitazionalki oso lotuak, eta, beraz, etapa honetan, masa galera handia gertatzen da. Gainera, erraldoien gune konbektiboa oso sakona da, eta, beraz, [[talka uhin]]ek izar haizea bizkortzen laguntzen dute. Bestetik, izar hauek espektroaren zati infragorrian asko igortzen dute, [[hauts kosmiko|izarrarteko hautsak]] asko xurgatzen duena. Azkenik, metaltasun handi batek ([[opakutasun]] handiago bat dakarrena), materia kanporatze handiagoak eragiten ditu. Erraldoi gorri eta [[adar asintotiko erraldoi|erraldoi asintotiko]] faseen artean metatutako masaren galera, izarraren hasierako masaren %40a eta %60aren artean estimatzen da.
-Beste efektu bereizgarri bat erraldoi gorrietan, ''lehen dragatua'' (ingelesez ''first dredge-up'') deritzona da. Izarra handitzean, eremu konbektiboa, hidrogenoa partzialki helioan birprozesatua izan den gune batetik, kanporeneko geruzataraino hedatzen da, eta, beraz, aipaturiko birprozesatutako materia hori, azaleraraino eramana da. Azalerako ugaritasunetan aldaketa hau, potentzialki ikusgarria da, eta hasierako metaltasun bera duten sekuentzia nagusiko izarren azaleko ugaritasunekiko diferentzia bat bezala agertzen da.
+Beste efektu bereizgarri bat erraldoi gorrietan, ''lehen dragatua'' ({{lang-en|first dredge-up}}) deritzona da. Izarra handitzean, eremu konbektiboa, hidrogenoa partzialki helioan birprozesatua izan den gune batetik, kanporeneko geruzataraino hedatzen da, eta, beraz, aipaturiko birprozesatutako materia hori, azaleraraino eramana da. Azalerako ugaritasunetan aldaketa hau, potentzialki ikusgarria da, eta hasierako metaltasun bera duten sekuentzia nagusiko izarren azaleko ugaritasunekiko diferentzia bat bezala agertzen da.
 Azkenik, hemen agertzen den izar erraldoi gorrien deskribapena, nahiko modernoa dela argitu behar da. Hasieran, izar baten bizitzaren azken faseetan gertatzen ziren prozesu ezberdinak zehatz ulertzen ez zirenean, '''erraldoi gorri''' izenak, ondorengo multzoketa gorri/adar horizontal eta erraldoi asintotiko faseak ere hartzen zituen. Oraindik ere hala dena, eboluzio faseez hitz egin beharrean, [[espektru mota|MKK sistemako argitasun klaseei]] bakarrik erreparatzen badiogu. Izar guzti horiek, III argitasun klasekoak dira, hau da, erraldoiak.
@@ 20. lerroa: / 20. lerroa: @@
 {{commonskat}}
-[[Kategoria:Izarrak]]
+[[Kategoria:Izar motak]]
-[[Kategoria:Izarren astrofisika]]
-[[Kategoria:Astrofisika]]
-[[Kategoria:Astronomia]]