Zuberera: berrikuspenen arteko aldeak

Wikipedia, Entziklopedia askea
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
No edit summary
No edit summary
1. lerroa: 1. lerroa:
[[Fitxategi:Euskalkiak koldo zuazo 2008.png|right|330px|thumb|{{legenda|#d2d25e|Zuberera}}]]
[[Fitxategi:Euskalkiak koldo zuazo 2008.png|right|330px|thumb|{{legenda|#d2d25e|Zuberera}}]]
[[File:Zuberotar euskararen mapa (Koldo Zuazo, 2015) 04.jpg|thumb|Zuberotar euskararen gaur egungo mapa (Koldo Zuazo, 2015)]]
[[File:Zuberotar euskararen mapa (Koldo Zuazo, 2015) 04.jpg|thumb|330px|Zuberotar euskararen gaur egungo mapa ([[Koldo Zuazo]], 2015)]]
'''Zuberera''' edo '''zuberotar euskara''' (tokiko euskalkian, ''xiberotarra'' edo ''Xiberoko eüskara'') ipar-ekialdeko [[euskalki]]a da, [[Zuberoa]] ia guztian eta administrazioz [[Bearno]]koa den [[Eskiula]]n mintzatzen dena.
'''Zuberera''' edo '''zuberotar euskara''' (tokiko euskalkian, ''xiberotarra'' edo ''Xiberoko eüskara'') ipar-ekialdeko [[euskalki]]a da, [[Zuberoa]] ia guztian eta administrazioz [[Bearno]]koa den [[Eskiula]]n mintzatzen dena.



13:05, 9 otsaila 2016ko berrikusketa

██ Zuberera
Zuberotar euskararen gaur egungo mapa (Koldo Zuazo, 2015)

Zuberera edo zuberotar euskara (tokiko euskalkian, xiberotarra edo Xiberoko eüskara) ipar-ekialdeko euskalkia da, Zuberoa ia guztian eta administrazioz Bearnokoa den Eskiulan mintzatzen dena.

Bere kokagunea dela eta, biarnesaren (okzitanieraren) eragina izan du hiztegian eta fonologian. Berdintasun handiko euskalkia bada ere, bi aldaera nagusitan banatu izan da: Pettarrako aldaera iparraldean eta Basabürükoa hegoaldean. Iparraldeko zenbait herrixka Amikuzeko euskarara hurbiltzen dira, eta hangoa behenafar eta zuberotarraren tarteko hizkeratzat hartzen da. Herri horiek Domintxaine-Berroeta, Arüe-Ithorrotze-Olhaibi, Lohitzüne-Oihergi eta Etxarri dira.

Bere urruntasun administratibo eta geografikoagatik, Euskara batuarekin desberdintasun handien dituen euskalkia da bizkaierarekin batera, bai ahoskeran (azentu markatua, ü hotsa eta txistukari ahostunak), bai hiztegian eta morfologian. Euskalkien artean, egun desagertua dagoen Erronkarierarekin antzekotasun gehien zituen euskalkia da, hainbeste non Bonaparteren sailkapenean dialekto bakarra osatzen baitzuten.


Ezaugarri orokorrak

Fonologia

Bokalak

  • u > ü bilakaera, honako kasuetan ez da inoiz gertatzen:
a) r biguinaren aurretik eta ondotik: hur (ur, isurkaria), baina hür (fruitua); eta , baina gu(r)e eta zu(r)i.
b) rd edo rth aurretik eta ondotik: úrdin, urthail.
c) s aurrean, ia inoiz ez: ikhúsi, bústi, gustátü.
d) u zaharra ez denean: Nun (non), huñ (oin), ezkúntü (ezkondu).
  • o > u, ia erabat: uhuñ (ohoin, lapur), hun (on). Galdetzaileak: nur (nor), nuiz (noiz), zuñ (< zoin), eta abar.
  • i - ü > ü - ü: düzü, nündüzün, ükhüzi (ikuzi, garbitu), üthüri (iturri), üngürü (inguru).
  • üa > ia: zah. aingürüa > egun aingü(r)ía (aingerua).
  • au > ai ia erabat: gaiza (gauza), gai (gau), iáñ (iraun).
  • Euskararen bokal sudurkari zaharrak gorde dituzte zubererak eta erronkarierak: ãhãl, ãmã, ãhãri, mĩhĩ, e.a.

Kontsonanteak

  • Txistukari ahostunak, gaskoieraren eraginez jasoak. Zubererak bederatzi txistukari ditu, ohiko seien ordez.
  • XX. mende hasieratik, jatorrizko r biguina ia erabat galdu da: ági (haragi), iói (erori). Batzuek, óo (oro). Era berean, rr > r: üthüri (iturri), héri (herri).
  • Hasperena kontsonante ondoren, Iparraldeko beste mintzoetan baino gehiago: bethi, aiphátü, ikhúsi, belhar, lanhú, urhentü (bukatu).
  • n, l ondoren, p eta t zaharrak gorde dira: -entako, sükhalte (sukalde), etxalte (etxalde, baserri), igante (igande), hántik eta hánko (handik eta hango), e.a.

Azentua

  • Gehienetan, azkenaurreko silaban: bezaláko.

Baina:

a) neská jin düzü (neska etorri da) singularrean, zuñ néska (zein neska) mugagabean
b) ginén, zinén < *ginaen, *zinaen.
c) Singularra eta plurala bereizteko: lagü´nak/lagünék, lagüná(r)i/lagünér, lagünáen/lagünén
d) ardú, gazná, orgá < *ardano, *gaztana, *organa.

Izen morfologia

  • Hitzak artikulurik bage erabiltzeko joera: gue aitá záhar da.
  • NONDIK: -RIK izen berezia denean, -TI edo -TIK izen arrunta denean. Altzükürik eta menditi(k).
  • NORA: -RA edo -RAT izen bereziek, -ALA edo -ALAT arruntek: Altzükürat eta herrialat.
  • NORI: Singularrean -RI, pluralean -ER.
  • NOREKIN: -KI edo -KILA(N).
  • NORENTZAT: Singularra -TAKO eta plurala -ENTÁKO.
  • Erdarazko -on > u~. arazú (arrazoi), sasú (sasoi), bunbú (bonboi).
  • -OT eta -XKOT atzizki txikigarriak: haurrót (haurtxo).
  • -SA atzizki femeninoa: alhargüntsa (andre alarguna), bulanjersa (andre okina), e.a.
  • ARRA- aurrizkia oso emankorra: arramaiatz 'ekaina', arraseme/arralhaba 'biloba', arrahartü 'berriz hartu', arrajin 'itzuli', e.a.
  • -ÑI atzizki txikigarria: ebiñi (euritxoa, euri xehea), ttipiñi (txikitxoa), e.a.

Aditz morfologia

Izan eta ukan aditzen taula osoa, non aditz laguntzaileen jokaera ikus daitekeen.
  • Partizipioa + -RIK: nekaturik, egonik, emanik vs. nekatuta/nekatua, egonda/egona, e.a.
  • NOR-NORI-NORK adizkietan, ekialde osoan erabiltzen den *eradun erroa, ei bilakatu da: deit (dit), deitade (didate), deizüt (dizut).
  • Ekialdeko euskararen zuka edo zuketa, errespetuzko tratamendua: ahantzi zita(da)züt 'ahantzi zait', jeiki nündüzün 'jeiki nintzen', jin düzü 'etorri da'. Hegoaldean zuka bezala ezagutzen dena -hau da, tratamendu neutroa- oso testuinguru gutxitan erabiltzen da zubereraz, hala nola jendaurreko mintzaldietan.


Hiztegia

Hiztegia ezberdina izan daiteke eskualdetik eskualdera, baita herri batetik bestera ere kasu askotan. Hemen hitz ezagun batzuk baino ez dira agertzen.

  • agitü: gertatu, jazo
  • borthü: mendi.
  • ebi: euri
  • eijer: eder
  • ekhi: eguzki
  • elki: irten
  • hunki, ontsa: ongi
  • lili: lore
  • manex: Lapurtar edo baxenabarra
  • koblakari: bertsolari
  • sükalte: sukalde
  • üken: ukan
  • ürhentü: bukatu, amaitu
  • üsü: maiz, sarri
  • Xiberoa: Zuberoa

Hedabideak

Literatura

Musika

Bibliografia

  • Koldo Zuazo (2004), Euskalkiak, herriaren lekukoak, Elkar.

Kanpo loturak