Gottfried Wilhelm Leibniz: berrikuspenen arteko aldeak

Gottfried Wilhelm Leibniz
	; Irudi gehiago
Aulic Council (en)
Hofrat
Geheimrat (en)
Bizitza
Jaiotza	Leipzig, 1646ko uztailaren 1a
Herrialdea	Saxoniako hauteslerria
Lehen hizkuntza	alemana
Heriotza	Hannover, 1716ko azaroaren 14a (70 urte)
Hobiratze lekua	Neustädter Hof- und Stadtkirche St. Johannis (en)
Heriotza modua	berezko heriotza
Familia
Aita	Friedrich Leibniz
Ama	Catharina Schmuck
Ezkontidea(k)	ezkongabea
Hezkuntza
Heziketa	Thomasschule zu Leipzig (en) ; Alte Nikolaischule (Leipzig) (en) ; (1653 - 1661) ; Leipzigeko Unibertsitatea ; (1661 - 1666) : filosofia, zuzenbide; Jenako Unibertsitatea ; (1663 - 1663) ; University of Altdorf (en) ; (1666 - 1667)
Hezkuntza-maila	Artean graduatua; Arte-masterra; Bachelor of Laws (en) ; habilitation (en) ; Zuzenbiden Doktorea; Doktoretza
Tesia	De Arte Combinatoria (en)
Tesi zuzendaria	Jakob Thomasius (en) ; Erhard Weigel (en) ; Bartholomäus Leonhard Schwendendörffer (en) ; Christiaan Huygens
Doktorego ikaslea(k)	Nicolas Malebranche; Christian Wolff; Jakob Bernoulli
Hizkuntzak	latina; alemana; frantsesa; italiera; ingelesa; nederlandera; hebreera
Irakaslea(k)	Jakob Thomasius (en) ; Bartholomäus Leonhard Schwendendörffer (en) ; Erhard Weigel (en)
Ikaslea(k)	ikusi Jakob Bernoulli; Johann Bernoulli; Raphael Levi Hannover (en) ;
Jarduerak
Jarduerak	matematikaria, legelaria, fisikaria, filosofoa, diplomazialaria, historialaria, liburuzaina, musikologoa, itzultzailea, musikaren teorikoa, idazlea, diplomatician (en) , poeta, ingeniaria, zoologoa, artxibozaina, biologoa, geologoa, policy advisor (en) , philosopher of law (en) eta logikaria
Lantokia(k)	Leipzig; Hannover; Altdorf bei Nürnberg; Berlin; Viena; Wolfenbüttel; Erroma; Paris eta Londres
Enplegatzailea(k)	Leipzigeko Unibertsitatea
Lan nabarmenak	ikusi Discourse on Metaphysics (en) ; Théodicée (en) ; integral calculus (en) ; Stepped Reckoner (en) ; Q19234609 ; Monadologia; Leibnizen notazio; calculus ratiocinator (en) ; New Essays on Human Understanding (en) ;
Jasotako sariak	ikusi Royal Societyko kidea (1673ko apirilaren 19a) : Stepped Reckoner (en) ;
Influentziak	Platon, Blaise Pascal, Giordano Bruno, Tomas Akinokoa, Thomas Hobbes, Aristoteles, Christiaan Huygens, Maimonides, Konfuzio, Francisco Suárez, Nikolas Kusakoa, Nicolas Malebranche, Jakob Bernoulli, Baruch Spinoza, René Descartes, Agustin Hiponakoa, Jakob Thomasius (en) , Anselmo Canterburykoa, Nicolás Steno, Erhard Weigel (en) , Comenius, Plotino, Ramon Llull, Hipatia Alexandriakoa, Pierre Gassendi, Giovanni Pico della Mirandola, Joan Duns Eskoto, Jacques Bénigne Bossuet eta Ibn Tufail
Kidetza	Zientzien Pontifize-Akademia; Prusiako Zientzien Akademia; Royal Society; Frantziako Zientzien Akademia
Mugimendua	arrazionalismoa
Sinesmenak eta ideologia
Erlijioa	Luteranismoa

Nabigazio historia interaktiboa

← Aurreko ezberdintasuna Hurrengo ezberdintasuna →

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia

IkusizkoaWikitestua

Lerroan

01:21, 8 martxoa 2018ko berrikusketa

Gottfried Wilhelm Leibniz (Leipzig, 1646ko uztailaren 1a - Hannover, 1716ko azaroaren 14a) alemaniar matematikari, filosofo, teologo, idazle eta politikaria izan zen, arrazionalismoaren ordezkari nagusietarikoa. XVII. mendeko alemaniar filosofo ospetsuenetakoa izan zen, eta mundu osoan inoiz izan den pentsalaririk handienetakoa. Gehienbat latinez, frantsesez eta alemanez idatzi zituen bere lan ugariak.

Bizitza

Gottfried Wilhelm Leibniz Leipzigen ikusi zuen argia 1646an. Azkarra zen oso eta bere jakinmina aseezina zela zioten irakasleek. 12 urte zituela, latinez hitz egiten zekien, grekoa ulertzeko gauza zen eta Aristoteleren filosofia ezagutzen zuen. 1661ean, Zuzenbidea ikasten hasi zen bere jaioterriko unibertsitatean. 1663an tesia aurkeztu zuen, Disputatio metaphysica de principio individui izenburuarekin. Urte berean matematika ikasten hasi zen Jenako Unibertsitatean Erhard Weigelekin. 1664an filosofia irakasten hasi zen; zuzenbidearen printzipioek filosofiarekin eta Unibertsoaren orekarekin zerikusi zuzena dutela defendatu zuen garai hartan.^[1]

1666an, kalkulu diferentzialari buruzko De arte combinatoria obra argitaratu zuen. Giza pentsamenduen alfabeto berria sortzen ahalegindu zen, horren konbinazioa arrazoiaren adierazpide guztien jatorria zela uste baitzuen. Urte berean, Leipzigeko Unibertsitateak Zuzenbideko doktoretza ukatu zion, gazteegia zela-eta; Leibnizek Altdorfeko Unibertsitatera jo, eta bertan eskuratu zuen doktoretza.

Altdorfen eskaini zioten katedra errefusaturik, 1667tik aurrera politikaren zereginetan trebatu zen Johann Christian von Boyneburgen laguntzaile gisa. 1672an, Parisa bidali zuten, Luis XIV.a konbentzitzera Alemania inbaditu ez zezan. Nahiz eta zeregin hartan kale egin, Nicolas Malebranche, Antoine Arnauld eta pentsalari kartesiarrekin harremanetan hasteko aukera izan zuen Parisen. Halaber, hiri berean ezagutu zituen Christiaan Huygensen eta garaiko matematikaren teoriarik garrantzitsuenak. 1673an, Londresera joan zen. Han ere filosofo, matematikari eta zientzilari asko ezagutu zituen eta Royal Society elkarteko kide egin zuten. Alabaina, hantxe aurkeztu zuen batuketak, kenketak, biderketak eta zatiketak egiten zituen kalkulagailua, Blaise Pascalek asmatu zuena baino osotuagoa.^[1]

1676an, kalkulu infinitesimala deskubritu zuen, nahiz eta Isaac Newtonek urte batzuk lehenago deskribatu izan ideia hori. Horrek berebiziko iskanbila sortu zuen Newtonen eta Leibnizen jarraitzaileen artean. Leibnizi plagioa egin izana egotzi bazioten ere, 1684an argitaratu zuen Maximoak eta minimoak determinatzeko metodo berria liburuak zabalpen handia izan zuen garaiko zientzilarien artean.^[1]

1676tik aurrera, Hannoverko dukearen laguntzaile izan zen eta haren liburutegi bikainaren ardura izan zuen urte askotan. 1700. urtean Londresko Royal Society elkartearen ereduan oinarrituz, Berlingo Zientzi Akademia sortzeko ahaleginetan hartu zuen parte eta bertako lehen lehendakaria izatea lortu zuen. Urte berean, Parisko Zientzia Akademiako kide izendatu zuten Newtonekin batera, frantziarrak ez ziren lehen bi kideak izanik. Aldaketa politikoak tartean zirelarik, babesleen sostengua galdu egin zuen bere bizialdiaren azken urteetan. Denek baztertuta eta ia ahazturik zutela, Hannoverren hil zen 1716an.^[1]

Leibnizen filosofia

Zenbait ideia nagusi biltzen dira Leibnizen filosofian, besteak beste, harmonia, jarraitasuna eta unibertsalitatea. Dena den, Leibnizen dotrinan bost oinarri dira funtsezkoenak:

dena da jarraitua;
beti dago edozein izate edo gertaera azaltzeko adina arrazoi;
monada gaiez (norbanakotasun metafisikoez edo arimez) osatua da dena;
sustantzien komunikazioa eta, oro har, monaden arteko erlazioa aurrez ezarritako harmoniaren hatsapenak agintzen du;
adimena borondatearen edo sentimenduaren gainetik nagusitzen da;
mundu honetan gaizkia badago ere, izan daitekeen mundurik onena da hau.

Ez zuen bere pentsaeraren adierazpen sistematikorik utzi, bai ordea eskutitz, saiaera, memorandun eta idatzi ugari. Lan aipagarriak ditu, besteak beste:

Metafisikaren diskurtsoa (1686)
Izadiaren sistema berria (1695)
Izpiritu unibertsal baten dotrinari buruzko gogoetak (1697)
Jainkoaren ontasunaren, gizakiaren askatasunaren eta gaizkiaren jatorriaren gaineko teodizea saioak (1710)
Monadologia (1714 inguruan)
Arrazoian oinarrituriko izadiaren eta graziaren hastapenak (1719)

Bibliografia

Azurmendi, J. 1997: "Metafisikatik historiara" hitzaurrea in Leibniz, Metafisikako diskurtsoa, Donostia, Jakin. ISBN 84-922537-5-4

Erreferentziak

Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2018/3/7 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.

↑ ^a ^b ^c ^d Gottfried Wilhelm Leibniz. elhuyar zientzia eta teknologia, CC-BY-SA 3.0 lizentzia, aldizkaria.elhuyar.eus (Noiz kontsultatua: 2018-3-7).

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Gottfried Wilhelm Leibniz

Datuak: Q9047
Multimedia: Gottfried Wilhelm Leibniz / Q9047

[elhuyar2-1] Gottfried Wilhelm Leibniz. elhuyar zientzia eta teknologia, CC-BY-SA 3.0 lizentzia, aldizkaria.elhuyar.eus (Noiz kontsultatua: 2018-3-7).

[1]

@@ 3. lerroa: / 3. lerroa: @@
 == Bizitza ==
-Gottfried Wilhelm Leibniz [[Leipzig]]en ikusi zuen argia [[1646]]an. Azkarra zen oso eta bere jakinmina aseezina zela zioten bere irakasleek. 12 urte zituela, [[latin]]ez hitz egiten zekien, [[greko]]a ulertzeko gauza zen eta Aristoteleren filosofia ezagutzen zuen. [[1661]]ean, Zuzenbidea ikasten hasi zen bere jaioterriko unibertsitatean. [[1663]]an tesia aurkeztu zuen, ''Disputatio metaphysica de principio individui'' titulupean. Urte berean matematika ikasten hasi zen [[Jena]]ko Unibertsitatean [[Erhard Weigel]]ekin. [[1664]]an filosofia irakasten hasi zen; zuzenbidearen printzipioek filosofiarekin eta Unibertsoaren orekarekin zerikusi zuzena dutela defendatu zuen garai hartan.<ref name="elhuyar2">{{erreferentzia|izena=  |abizena=  | url= http://aldizkaria.elhuyar.eus/albisteak/gottfried-wilhelm-leibniz/ |izenburua= Gottfried Wilhelm Leibniz |argitaletxea= ''elhuyar zientzia eta teknologia'',  CC-BY-SA 3.0 lizentzia, aldizkaria.elhuyar.eus | sartze-data=2018-3-7}}</ref>
+Gottfried Wilhelm Leibniz [[Leipzig]]en ikusi zuen argia [[1646]]an. Azkarra zen oso eta bere jakinmina aseezina zela zioten irakasleek. 12 urte zituela, [[latin]]ez hitz egiten zekien, [[greko]]a ulertzeko gauza zen eta Aristoteleren filosofia ezagutzen zuen. [[1661]]ean, Zuzenbidea ikasten hasi zen bere jaioterriko unibertsitatean. [[1663]]an tesia aurkeztu zuen, ''Disputatio metaphysica de principio individui'' izenburuarekin. Urte berean matematika ikasten hasi zen [[Jena]]ko Unibertsitatean [[Erhard Weigel]]ekin. [[1664]]an filosofia irakasten hasi zen; zuzenbidearen printzipioek filosofiarekin eta Unibertsoaren orekarekin zerikusi zuzena dutela defendatu zuen garai hartan.<ref name="elhuyar2">{{erreferentzia|izena=  |abizena=  | url= http://aldizkaria.elhuyar.eus/albisteak/gottfried-wilhelm-leibniz/ |izenburua= Gottfried Wilhelm Leibniz |argitaletxea= ''elhuyar zientzia eta teknologia'',  CC-BY-SA 3.0 lizentzia, aldizkaria.elhuyar.eus | sartze-data=2018-3-7}}</ref>
 [[1666]]an, [[kalkulu diferentzial]]ari buruzko ''De arte combinatoria'' obra argitaratu zuen. Giza pentsamenduen alfabeto berria sortzen ahalegindu zen, horren konbinazioa arrazoiaren adierazpide guztien jatorria zela uste baitzuen. Urte berean, Leipzigeko Unibertsitateak Zuzenbideko doktoretza ukatu zion, gazteegia zela-eta; Leibnizek [[Altdorf bei Nürnberg|Altdorfeko]] Unibertsitatera jo, eta bertan eskuratu zuen doktoretza.
-Altdorfen eskaini zioten katedra errefusaturik, [[1667]]. urtean Mainzeko Hauteslearen zerbitzari sartu zen, eta [[Paris]]en eta [[Londres]]en diplomazia lanak egin zituen. Bidaia horietan Newton, Boyle eta beste zientzialari eta pentsalari batzuk ezagutu zituen, eta Hagan, Spinoza. 1672an Parisa bidali zuten, [[Luis XIV.a Frantziakoa|Luis XIV.a]] konbentzitzera Alemania inbaditu ez zezan. Nahiz eta zeregin hura aurrera eramatean kale egin, bost urte igaro zituen Parisen, non lan intelektualak garatu zituen. Garai hartan, biderketa, zatiketa eta erro karratuak kalkulatzeko makina bat asmatzeaz gain, [[kalkulu infinitesimal]]a garatu zuen.
+Altdorfen eskaini zioten katedra errefusaturik, [[1667]]tik aurrera politikaren zereginetan trebatu zen [[Johann Christian von Boyneburg]]en laguntzaile gisa. [[1672]]an, [[Paris]]a bidali zuten, [[Luis XIV.a Frantziakoa|Luis XIV.a]] konbentzitzera Alemania inbaditu ez zezan. Nahiz eta zeregin hartan kale egin, [[Nicolas Malebranche]],  Antoine Arnauld eta pentsalari kartesiarrekin harremanetan hasteko aukera izan zuen Parisen. Halaber, hiri berean ezagutu zituen [[Christiaan Huygens]]en eta garaiko matematikaren teoriarik garrantzitsuenak. [[1673]]an, [[Londres]]era joan zen. Han ere filosofo, matematikari eta zientzilari asko ezagutu zituen eta [[Royal Society]] elkarteko kide egin zuten. Alabaina, hantxe aurkeztu zuen batuketak, kenketak, biderketak eta zatiketak egiten zituen kalkulagailua, [[Blaise Pascal]]ek asmatu zuena baino osotuagoa.<ref name="elhuyar2"></ref>
+[[1676]]an, [[kalkulu infinitesimal]]a deskubritu zuen, nahiz eta [[Isaac Newton]]ek urte batzuk lehenago deskribatu izan ideia hori. Horrek berebiziko iskanbila sortu zuen Newtonen eta Leibnizen jarraitzaileen artean. Leibnizi plagioa egin izana egotzi bazioten ere, [[1684]]an argitaratu zuen ''Maximoak eta minimoak determinatzeko metodo berria'' liburuak zabalpen handia izan zuen garaiko zientzilarien artean.<ref name="elhuyar2"></ref>
-an Alemaniara itzuli eta Hannoverko dukearen gorteko liburuzain izendatu zuten. 1682. urtean Acta Eruditorum -ak sortu zituen, eta 1700. urtean Berlingo Zientzia Elkarteko lehendakari izan zen. Metafisikan eta logikan oinarritu zuen filosofia, eta kalkulu diferentziala asmatu zuen (Newton-ek ere bere aldetik asmatua zuen, baina geroago eman ziren argitara emaitzak).
+tik aurrera, Hannoverko dukearen laguntzaile izan zen eta haren liburutegi bikainaren ardura izan zuen urte askotan. [[1700]]. urtean Londresko Royal Society elkartearen ereduan oinarrituz, Berlingo Zientzi Akademia sortzeko ahaleginetan hartu zuen parte eta bertako lehen lehendakaria izatea lortu zuen. Urte berean, [[Parisko Zientzia Akademia]]ko kide izendatu zuten Newtonekin batera, frantziarrak ez ziren lehen bi kideak izanik. Aldaketa politikoak tartean zirelarik, babesleen sostengua galdu egin zuen bere bizialdiaren azken urteetan. Denek baztertuta eta ia ahazturik zutela, [[Hannover]]ren hil zen [[1716]]an.<ref name="elhuyar2"></ref>
+== Leibnizen filosofia ==
+Zenbait ideia nagusi biltzen dira Leibnizen filosofian, besteak beste, harmonia, jarraitasuna eta unibertsalitatea. Dena den, Leibnizen dotrinan bost oinarri dira funtsezkoenak:
+# dena da jarraitua;
+# beti dago edozein izate edo gertaera azaltzeko adina arrazoi;
+# monada gaiez (norbanakotasun metafisikoez edo arimez) osatua da dena;
+# sustantzien komunikazioa eta, oro har, monaden arteko erlazioa aurrez ezarritako harmoniaren hatsapenak agintzen du;
+# adimena borondatearen edo sentimenduaren gainetik nagusitzen da;
+# mundu honetan gaizkia badago ere, izan daitekeen mundurik onena da hau.
+Ez zuen bere pentsaeraren adierazpen sistematikorik utzi, bai ordea eskutitz, saiaera, memorandun eta idatzi ugari. Lan aipagarriak ditu, besteak beste:
+* ''Metafisikaren diskurtsoa'' ([[1686]])
+* ''Izadiaren sistema berria'' ([[1695]])
+* ''Izpiritu unibertsal baten dotrinari buruzko gogoetak'' ([[1697]])
+* ''Jainkoaren ontasunaren, gizakiaren askatasunaren eta gaizkiaren jatorriaren gaineko teodizea saioak'' ([[1710]])
+* ''Monadologia'' ([[1714]] inguruan)
+* ''Arrazoian oinarrituriko izadiaren eta graziaren hastapenak''  ([[1719]])
 == Bibliografia ==