:c) '''s''' aurrean, ia inoiz ez: ''ikhúsi'', ''bústi'', ''gustátü''.
:c) '''s''' aurrean, ia inoiz ez: ''ikhúsi'', ''bústi'', ''gustátü''.
:[[Fitxategi:Zuberera euskalkia.webm|thumb|276x276px|[[Euskal Herriko Ahotsak|Ahotsak]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ahotsak.eus, Euskal Herriko hizkerak eta ahozko ondarea|url=https://ahotsak.eus/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2019-01-21}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ahotsak ikasgelan|url=https://ikasgelan.ahotsak.eus/fitxak/zuberera|aldizkaria=ikasgelan.ahotsak.eus|sartze-data=2019-01-21}}</ref> proiektuko testigantzekin egindako bideoa.]]d) '''u''' zaharra ez denean: ''Nun'' (non), ''huñ'' (oin), ''ezkúntü'' (ezkondu).
:d) '''u''' zaharra ez denean: ''Nun'' (non), ''huñ'' (oin), ''ezkúntü'' (ezkondu).
██ ZubereraZuberotar euskararen gaur egungo mapa (Koldo Zuazo, 2015)
Zuberera edo zuberotar euskara (tokiko euskalkian, xiberotarra edo Xiberoko eüskara) ipar-ekialdeko euskalkia da, Zuberoa ia guztian eta administrazioz Bearnokoa den Eskiulan mintzatzen dena.
Bere urruntasun administratibo eta geografikoagatik, euskara batuarekin desberdintasun handien dituen euskalkia da bizkaierarekin batera, bai ahoskeran (azentu markatua, ü hotsa eta txistukari ahostunak), bai hiztegian eta morfologian. Euskalkien artean, egun desagertua dagoen erronkarierarekin antzekotasun gehien zituen euskalkia da; hainbeste, non Bonaparteren sailkapenean dialekto bakarra osatzen baitzuten.
Gainerako euskaldunengandik bereiz samar ibili dira zuberotarrak, eta hizkuntzan ere ezagun dira horren ondorioak: eten nabarmena dago Nafarroa Beherea eta Zuberoa bitartean. Aspaldiko garaietan gehienbat, zuberotarrek lotura estua eduki dute Bearnorekin, eta gaskoia da, hain zuzen, zuberotar euskararen bereizgarri askoren jatorria.[1]
Dena dela, Zuberoaren bakardadea ez da izan erabatekoa. Arestian aipatu da ipar-mendebaleko herriak Donapaleurekin lotuta egon direla. Hegoaldeko herriek, berriz, Nafarroa Garaiko Erronkariko ibarra eduki dute ondoan. Erronkariarrak izan dira, gehienbat, zuberotarren euskaratik elikatu direnak. Hori dela eta, beraz, zuberotar euskararen ezaugarri asko Nafarroa Beherean eta Erronkarin ere aurkituko ditugu.[1]
Zuberotar euskararen batasuna da nabarmendu beharreko beste gertakari bat. Iragan garaietan, hegoaldeko alderdi menditsuko hizkera, Basabürü eskualdekoa, desberdina zela esan izan da. Arnaut Oihenart izan zen horretaz ohartzen lehena, 1657an plazaratutako poesia eta atsotitz bilduman. Azkenaldian, ordea, berdintzera egin du Zuberoako euskarak eta, aldakuntza txiki batzuk gorabehera, ez da azpieuskalki eta hizkera berezirik ageri.[1]
Zuberotar euskararen berezitasunik gehienak fonologian eta lexikoan agertzen dira eta, gorago esan dudanez, horietako zenbait gaskoitik mailegatu ditu.[1]
u > ü bilakaera. Honako kasuetan ez da inoiz gertatzen:
a) r biguinaren aurretik eta ondotik: hur (ur, isurkaria), baina hür (fruitua); gü eta zü, baina gu(r)e eta zu(r)i.
b) rd edo rth aurretik eta ondotik: úrdin, urthail.
c) s aurrean, ia inoiz ez: ikhúsi, bústi, gustátü.
Ahotsak[2][3] proiektuko testigantzekin egindako bideoa.d) u zaharra ez denean: Nun (non), huñ (oin), ezkúntü (ezkondu).
o > u, ia erabat: uhuñ (ohoin, lapur), hun (on). Galdetzaileak: nur (nor), nuiz (noiz), zuñ (< zoin), eta abar.
i - ü > ü - ü: düzü, nündüzün, ükhüzi (ikuzi, garbitu), üthüri (iturri), üngürü (inguru).
üa > ia: zah. aingürüa > egun aingü(r)ía (aingerua).
au > ai ia erabat: gaiza (gauza), gai (gau), iáñ (iraun).
Euskararen bokal sudurkari zaharrak gorde dituzte zubererak eta erronkarierak: ãhãl, ãmã, ãhãri, mĩhĩ, e.a.
Kontsonanteak
Txistukari ahostunak, gaskoieraren eraginez jasoak. Zubererak bederatzi txistukari ditu, ohiko seien ordez.
XX. mende hasieratik, jatorrizko r biguina ia erabat galdu da: ági (haragi), iói (erori). Batzuek, óo (oro). Era berean, rr > r: üthüri (iturri), héri (herri).
Hasperena kontsonante ondoren, Iparraldeko beste mintzoetan baino gehiago: bethi, aiphátü, ikhúsi, belhar, lanhú, urhentü (bukatu).
n, l ondoren, p eta t zaharrak gorde dira: -entako, sükhalte (sukalde), etxalte (etxalde, baserri), igante (igande), hántik eta hánko (handik eta hango), e.a.
Azentua
Gehienetan, azkenaurreko silaban: bezaláko.
Baina:
a) neská jin düzü (neska etorri da) singularrean, zuñ néska (zein neska) mugagabean
b) ginén, zinén < *ginaen, *zinaen.
c) Singularra eta plurala bereizteko: lagü´nak/lagünék, lagüná(r)i/lagünér, lagünáen/lagünén
Izan eta ukan aditzen taula osoa, non aditz laguntzaileen jokaera ikus daitekeen.
Partizipioa + -RIK: nekaturik, egonik, emanik vs. nekatuta/nekatua, egonda/egona, e.a.
NOR-NORI-NORK adizkietan, ekialde osoan erabiltzen den *eradun erroa, ei bilakatu da: deit (dit), deitade (didate), deizüt (dizut).
Ekialdeko euskararen zuka edo zuketa, errespetuzko tratamendua: ahantzi zita(da)züt 'ahantzi zait', jeiki nündüzün 'jeiki nintzen', jin düzü 'etorri da'. Hegoaldean zuka bezala ezagutzen dena -hau da, tratamendu neutroa- oso testuinguru gutxitan erabiltzen da zubereraz, hala nola jendaurreko mintzaldietan.
Hiztegia
Hitz berezi asko dauzka zuberotar euskarak. Horietako batzuk aspaldi hartutako maileguak dira: baranthalla 'otsaila', boronte 'kopeta', godalet 'edalontzi', kota 'gona', uñhu 'tipula'... Beste batzuk, berriz, antzina eremu zabalekoak ziren eta gaur egun Zuberoan gorde dira: baratxe 'astiro, poliki', ediren 'aurkitu', oski 'oinetako', zi 'ezkur'...[1]
Ondorengo hauek Zuberoan bertan sortutakoak dirudite: amiñi 'apur', arramaiatz 'ekain', bedatse 'udaberri', belhagile 'sorgin', düründa/ühülgu 'ostots, trumoi', haboro 'gehiago', heltübada 'beharbada', pikarrai 'biluzik', ürhentü 'bukatu'...[1]
_04.jpg)
