Afrikar literatura: berrikuspenen arteko aldeak

← Aurreko ezberdintasuna Hurrengo ezberdintasuna →

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia

Lerroan

17:42, 27 urtarrila 2019ko berrikusketa

Wole Soyinka (1934-), idazle nigeriar Nobel sariduna.

Afrikar literatura kontinente hartan eta nagusiki XX. mendetik aurrera egindakoa da, idatzizko ekoizpenari dagokionez. Historikoki, beraz, bi aro desberdinduko dugu: Europako koloniak ezarri aurrekoa eta hauek desagertu ondorengoa. Batik bat ingelesa, frantsesa eta portugesa erabili izan dituzte bertako idazleek, bai eta tokian tokiko hizkuntzak ere.

Idazle ezagunei dagokienez, Wole Soyinka da Nobel Saria eskuratu duen lehenengo Afrikako egilea (1986). Bere ondoren Nadine Gordimer (1991an), John Maxwell Coetzee (2003an) eta Doris Lessing (2007an) tamaina horretako saridunak izan dira.

Euskaraz itzulita ditugu "Lotsaizuna" (Coetzee, 2004), "Mirarien kalezuloa" (Mahfuz, 2006), "Gainbehera dator dena" (Achebe, 2007) eta "Belarra kantari" (Lessing, 2008) beste batzuen artean.

Garai kolonia-aurrekoa

Ahozko literatura izan da nagusi Afrikan hiztorian zehar, munduko beste hainbat lekutan eta kulturatan bezala. Belaunaldiz belaunaldi istorioak, ipuinak eta elezaharrak transmititu dizkiete gurasoek seme-alabei gaur egun arte. Azpimarratzekoak dira halaber griot izeneko ipuin kontalari-abeslariak, musikaren bidez kontuka ibili izan direnak.

Bestela, Timbuktuko unibertsitate famatuan idatzita haietako asko, eskualde hartan 300.000 eskuizkribu inguru kontserbatu dira, gehienak arabieraz idatzitakoak, baina baita bertako beste hizkuntza batzuetan, fulaz eta songhaiz adibidez. Material zabal honek gai ugari hartzen du barne, besteak beste astronomia, poesia, legeak, historia, fedea, politika eta filosofia. Islamiar eraginetatik, swahilizko literatura garatu izan da, lanik goiztiarren artean "Utendi wa Tambuka" edo "Tambukako istorioa" dugularik.

Arabierazko literaturan Ibn Khaldun moduko iparrafrikarrak nabarmendu ziren, Fez eta Kairoko unibertsitateekin batera.

Garai kolonia-ondorengoa

Garai honetako lehen liburu nabarmena The Interesting Narrative of the Life of Olaudah Equiano edo (1789) izan zen, non Olaudah Equiano izena zuen Nigeriako esklaboak pairatutako sufrikarioak kontatzen dituen.

1911an Joseph Ephraim Casely-Hayford edo Ekra-Agiman izenak zituen egileak (gaurko Ghana) Afrikan ingelesez idatzitako lehenengo eleberria kaleratu zuen: "Ethiopia Unbound: Studies in Race Emancipation".

1935ean Herbert Isaac Ernest Dhlomo-k (Hegoafrika) The Girl Who Killed to Save: Nongquase the Liberator antzezlana estreinatu zuen, Afrikan egindako lehena ingelesez.

1948an Léopold Sédar Senghor-ek (Senegal) argitaratu zuen Anthologie de la nouvelle poésie nègre et malgache de langue française, frantsesezko poesiari buruzko lehenengo antologia.

1962an Ngugi wa Thiong'o-k (Kenya) The Black Hermit drama aurkeztu zuen, tribuen arteko arrazakeriaren gaia hartuta.

Idazleak

Thomas Mofolo. Lesotho. (1876-1948).
Daniel O. Fagunwa. Nieria. (1903-1963).
Nagib Mahfuz. Egipto. (1911-2006).
Doris Lessing. Zimbabwe. (1919-2013).
Agostinho Neto. Angola. (1922-1979).
Ousmane Sembène. Senegal. (1923-).
Nadine Gordimer. Hegoafrika. (1923-2014).
Dennis Brutus. Hegoafrika. (1924-).
Mariama Ba. Senegal. (1929-1981).
Chinua Achebe. Nigeria. (1930-2013).
Christopher Okigbo. Nigeria. (1932-1967).
Lenrie Peters. Gambia. (1932-).
Wole Soyinka. Nigeria. (1934-).
Ngũgĩ wa Thiong'o. Kenya. (1938-).
John Maxwell Coetzee. Hegoafrika. (1940-).
Germano Almeida. Cabo Verde. (1945-).
Gracy Ukala. Nigeria. (1946-).
Konfi Anyidoho. Ghana. (1947-).
Dambudzo Marechera. Zimbabwe. (1952-1987).
Mia Couto. Mozambike. (1955-).
Yasmina Khadra. Aljeria. (1955-).
Tsitsi Dangarembga. Zimbabwe. (1959-).
Benjamin Sehene. Rwanda. (1959-).
Yvonne Vera. Zimbabwe. (1964–2005).
Marguerite Abouet. Boli Kosta. (1971-).

Liburuak

1911: Ekra-Agiman, Ethiopia Unbound: Studies in Race Emancipation (gaurko Ghana)
1931: Thomas Mofolo, Chaka (Hegoafrika)
1938: Daniel Olorunfemi Fagunwa, The Forest of a Thousand Demons (Nigeria).
1950: Doris Lessing, The Grass is Singing (Rhodesia).
1958: Chinua Achebe, Things Fall Apart (Nigeria)
1958: Wole Soyinka, The Lion and the Jewel (Nigeria)
1967: Ngugi wa Thiong'o, A Grain of Wheat (Kenya)
1973: Ousmane Sembène, Xala (Senegal)
1979: Dambudzo Marechera, The House of Hunger (Rhodesia)
1981: Mariama Bâ, Une si longue lettre (Senegal)
1985: Gracy Ukala, Dizzy Angel (Nigeria)
1988: Tsitsi Dangarembga, Nervous Conditions (Zimbabwe)
1992: Mia Couto, Terra Sonâmbula (Mozambike)
1998: Yvonne Vera, Butterfly Burning (Zimbabwe)
2005: Benjamin Sehene, Le Feu sous la Soutane (Ruanda)
2005: Marguerite Abouet, Aya de Yopougon (Boli Kosta)

Afrika euskal literaturan

Afrika azken urteotan euskarazko liburu baztuen kokaleku nagusia izan da. Besteak beste, Juanjo Olasagarrek "Mandelaren Afrika" (1998) lanean Hegoafrikako azken urteotako islada jaso zuen, eta besteak beste "Lonely Planet" bidaia liburu famatuetako batean aipatzen dute.

Jon Arretxek ere, bestela, kontinente honetan kokatu ditu osoki edo partzialki liburu hauek: "Tubabu" Afrikako iparraldetik Mali alderantz (1994), "Hakuna Matata" (2000), "Zazpi kolore" (2000), "Griot" Burkina Fason (2004) eta "Tangerko ametsak" Tanger eta Bamako hirietan (2011). Halaber, "19 kamera" (2012) eta "612 euro" (2013) eleberrietan Bilbon bizi den afrikar etorkin baten abenturak kontatzen ditu.

Ezin ditugu aipatu barik utzi "Afrika Express" kronika liburua, Marokotik Malira egindako bidaia kontatzen duena (Urtzi Urrutikoetxea, 2008), "Zazpi etxe Frantzian" kolonien garaiko Kongo Belgiarrean kokatuta (Bernardo Atxaga, 2009), "Moroak gara behelaino artean?" Rifen girotuta (Joseba Sarrionandia, 2010) eta "Iazko hezurrak" (Unai Elorriaga, 2014), Ruandako genozidioa jorratzen duena besteak beste.

Ikus, gainera

Kanpo loturak

African Literature Association (ALA) (Ingelesez)
African literature and cinema

@@ 3. lerroa: / 3. lerroa: @@
 '''Afrikar literatura''' kontinente hartan eta nagusiki [[XX. mendea|XX. mendetik]] aurrera egindakoa da, idatzizko ekoizpenari dagokionez. Historikoki, beraz, bi aro desberdinduko dugu: [[Europa]]ko koloniak ezarri aurrekoa eta hauek desagertu ondorengoa. Batik bat [[ingeles]]a, [[frantses]]a eta [[portuges]]a erabili izan dituzte bertako idazleek, bai eta tokian tokiko hizkuntzak ere.
 Idazle ezagunei dagokienez, [[Wole Soyinka]] da [[Nobel Sariak|Nobel Saria]] eskuratu duen lehenengo [[Afrika]]ko egilea ([[1986]]). Bere ondoren [[Nadine Gordimer]] ([[1991]]an), [[John Maxwell Coetzee]] ([[2003]]an) eta [[Doris Lessing]] ([[2007]]an) tamaina horretako saridunak izan dira.
 [[Euskara]]z itzulita ditugu "Lotsaizuna" (Coetzee, 2004), "Mirarien kalezuloa" (Mahfuz, 2006), "Gainbehera dator dena" (Achebe, 2007) eta "Belarra kantari" (Lessing, 2008) beste batzuen artean.
@@ 53. lerroa: / 53. lerroa: @@
 == Liburuak ==
 * [[1911]]: Ekra-Agiman, ''Ethiopia Unbound: Studies in Race Emancipation'' (gaurko [[Ghana]])
 * [[1931]]: Thomas Mofolo, ''Chaka'' ([[Hegoafrika]])
 * [[1938]]: Daniel Olorunfemi Fagunwa, ''The Forest of a Thousand Demons'' ([[Nigeria]]).
 * [[1950]]: Doris Lessing, ''The Grass is Singing'' ([[Zimbabwe|Rhodesia]]).
 * [[1958]]: Chinua Achebe, ''Things Fall Apart'' (Nigeria)
 * [[1958]]: Wole Soyinka, ''The Lion and the Jewel'' (Nigeria)
 * [[1967]]: Ngugi wa Thiong'o, ''A Grain of Wheat'' ([[Kenya]])
 * [[1973]]: Ousmane Sembène, ''Xala'' ([[Senegal]])
 * [[1979]]: Dambudzo Marechera, ''The House of Hunger'' (Rhodesia)
 * [[1981]]: Mariama Bâ, ''Une si longue lettre'' (Senegal)
 * [[1985]]: Gracy Ukala, ''Dizzy Angel'' (Nigeria)
 * [[1988]]: Tsitsi Dangarembga, ''Nervous Conditions'' ([[Zimbabwe]])
 * [[1992]]: Mia Couto, ''Terra Sonâmbula'' ([[Mozambike]])
 * [[1998]]: Yvonne Vera, ''Butterfly Burning'' (Zimbabwe)
 * [[2005]]: Benjamin Sehene, ''Le Feu sous la Soutane'' ([[Ruanda]])
 * [[2005]]: Marguerite Abouet, ''Aya de Yopougon'' ([[Boli Kosta]])
 == Afrika euskal literaturan ==
 Afrika azken urteotan euskarazko liburu baztuen kokaleku nagusia izan da. Besteak beste, [[Juanjo Olasagarre]]k "Mandelaren Afrika" (1998) lanean Hegoafrikako azken urteotako islada jaso zuen, eta besteak beste "Lonely Planet" bidaia liburu famatuetako batean aipatzen dute.
 [[Jon Arretxe]]k ere, bestela, kontinente honetan kokatu ditu osoki edo partzialki liburu hauek: "Tubabu" Afrikako iparraldetik Mali alderantz (1994), "Hakuna Matata" (2000), "Zazpi kolore" (2000), "Griot" Burkina Fason (2004) eta "Tangerko ametsak" Tanger eta Bamako hirietan (2011). Halaber, "19 kamera" (2012) eta "612 euro" (2013) eleberrietan Bilbon bizi den afrikar etorkin baten abenturak kontatzen ditu.