Arto-irin: berrikuspenen arteko aldeak

← Aurreko ezberdintasuna Hurrengo ezberdintasuna →

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia

Lerroan

15:41, 31 urtarrila 2019ko berrikusketa

Historia

Arto-irinaren jatorria Ameriketako lurraldeen garai prehispanikoan dago, artoa prozesatzeko garaturiko tekniken artean hain zuzen. Garai hartako Mesoamerikan, Nixtamalizazioa deituriko prozesua garatu zen. Prozesu honen bitartez (artoa ur eta karearekin egosita) Nixtamal deituriko produktua lortzen da, eta hau xehetzearen ondorioz lortzen dugu irina. Prozesu hau mexikoko altiplanoan sortu izanaren ebidentzia ugari daude. Ikerketa antropologiko batzuen arabera, hasiera batean prozesu honetarako, hautsa erabiltzen zela uste da, maiek molusku batzuen maskor xehetuak erabiltzen zituzten bitartean. Hautsak zein maskorrak izan ziren hasiera bateko karearen ordezko, gaur egun orduko bera den prozesu honetan. Gaur egungo Kolonbiako cibcha etniako indigenek ere arto-irina erabiltzen zuten ogia egiteko, artaleak zuzenean xehetu, hosto batean bildu eta uretan egosita, bukatzeko, lorturiko masa erretzen zuten. Venezuelako indigenek plater tipikoak diren arepa eta opilak egiten zituzten, karearekin artoa zuritu ostean egosi eta harri edo metatezko morteroan txikituta.

Motak

Hainbat arto-irin mota ezagutzen dira, hauen artean:

Aurre-egositako arto-irina: Luis Caballero Mejías irakasle eta ingeniari venezolarrak 1954an garaturiko teknika, zeinetan artoa egosi egiten den xehetu baino lehen. Venezuelan "Harina P.A.N." bezala deitua, izen bereko markagatik.
Aurre-egosi gabeko arto-irina: aurrekoaren antzekoa, baina kasu honetan artoa egosi gabe xehetzen da. Polenta italiarra erabiltzeko egokia dena, Venezuelan funche bezala deitua.
Arto-irin zuritua: Nixtamalizazio prozesuaren ondorioz lortua.
Arto-irin xigortua: Xehetu aurretik xigortutako artotik lortua. Kanarietako gofio de millo bezala deiturikoa, Venezuelan fororo izenez ezaguna.
Frangollo: Irin sendoa, Kanariar uharteetan izen bereko azkenburukoa egiteko erabiltzen dena.

Euskal Herrian

Euskal Herrian bereziki taloa eta zerealaren izen berdinez ezagutzen den Artoa (ogi mota) egiteko erabili ohi izan da gehienean.

@@ 4. lerroa: / 4. lerroa: @@
 == Historia ==
-Arto-irinaren jatorria [[Amerika|Ameriketako]] lurraldeen garai prehispanikoan dago, [[Arto|artoa]] prozesatzeko garaturiko tekniken artean hain zuzen. Garai hartako [[Mesoamerika|Mesoamerikan]], [[Nixtamalizazioa]] deituriko prozesua garatu zen. Prozesu honen bitartez (artoa ur eta [[Kare|karearekin]] egosita) Nixtamal deituriko produktua lortzen da, eta hau xehetzearen ondorioz lortzen dugu [[Irin|irina]]. Prozesu hau [[Mexikoko altiplanoa|mexikoko altiplanoan]] sortu izanaren ebidentzia ugari daude. Ikerketa antropologiko batzuen arabera, hasiera batean prozesu honetarako, hautsa erabiltzen zela uste da, [[Maien zibilizazioa|maiek]] molusku batzuen maskor xehetuak erabiltzen zituzten bitartean. Hautsak zein maskorrak izan ziren hasiera bateko karearen ordezko, gaur egun orduko bera den prozesu honetan. Gaur egungo [[Kolonbia|Kolonbiako]] cibcha etniako indigenek ere arto-irina erabiltzen zuten ogia egiteko, artaleak zuzenean xehetu, hosto batean bildu eta uretan egosita, bukatzeko, lorturiko masa erretzen zuten. [[Venezuela|Venezuelako]] indigenek plater tipikoak diren [[arepa]] eta opilak egiten zituzten, karearekin artoa zuritu ostean egosi eta harri edo [[Metate|metatezko]] morteroan txikituta.
+Arto-irinaren jatorria [[Amerika|Ameriketako]] lurraldeen garai prehispanikoan dago, [[arto]]a prozesatzeko garaturiko tekniken artean hain zuzen. Garai hartako [[Mesoamerika]]n, [[Nixtamalizazioa]] deituriko prozesua garatu zen. Prozesu honen bitartez (artoa ur eta [[kare]]arekin egosita) Nixtamal deituriko produktua lortzen da, eta hau xehetzearen ondorioz lortzen dugu [[irin]]a. Prozesu hau [[mexikoko altiplanoa]]n sortu izanaren ebidentzia ugari daude. Ikerketa antropologiko batzuen arabera, hasiera batean prozesu honetarako, hautsa erabiltzen zela uste da, [[Maien zibilizazioa|maiek]] molusku batzuen maskor xehetuak erabiltzen zituzten bitartean. Hautsak zein maskorrak izan ziren hasiera bateko karearen ordezko, gaur egun orduko bera den prozesu honetan. Gaur egungo [[Kolonbia]]ko cibcha etniako indigenek ere arto-irina erabiltzen zuten ogia egiteko, artaleak zuzenean xehetu, hosto batean bildu eta uretan egosita, bukatzeko, lorturiko masa erretzen zuten. [[Venezuela]]ko indigenek plater tipikoak diren [[arepa]] eta opilak egiten zituzten, karearekin artoa zuritu ostean egosi eta harri edo [[metate]]zko morteroan txikituta.
 == Motak ==
@@ 10. lerroa: / 10. lerroa: @@
 * Aurre-egositako arto-irina: Luis Caballero Mejías irakasle eta ingeniari venezolarrak 1954an garaturiko teknika, zeinetan artoa egosi egiten den xehetu baino lehen. Venezuelan "Harina P.A.N." bezala deitua, izen bereko markagatik.
 * Aurre-egosi gabeko arto-irina: aurrekoaren antzekoa, baina kasu honetan artoa egosi gabe xehetzen da. [[Polenta]] italiarra erabiltzeko egokia dena, Venezuelan ''funche'' bezala deitua.
 * Arto-irin zuritua: Nixtamalizazio prozesuaren ondorioz lortua.
 * Arto-irin xigortua: Xehetu aurretik xigortutako artotik lortua. Kanarietako gofio de millo bezala deiturikoa, Venezuelan fororo izenez ezaguna.
@@ 17. lerroa: / 17. lerroa: @@
 == Euskal Herrian ==
 [[Fitxategi:Talogintza Barakan.jpg|thumb|Talogintza Barakan]]
-Euskal Herrian bereziki [[Talo|taloa]] eta zerealaren izen berdinez ezagutzen den [[Arto ogi|Artoa]] (ogi mota) egiteko erabili ohi izan da gehienean.
+Euskal Herrian bereziki [[talo]]a eta zerealaren izen berdinez ezagutzen den [[Arto ogi|Artoa]] (ogi mota) egiteko erabili ohi izan da gehienean.
 [[Kategoria:Artoa]]