Protoi: berrikuspenen arteko aldeak

Aldatu loturak
Artikulu hau "Kalitatezko 2.000 artikulu 12-16 urteko ikasleentzat" proiektuaren parte da
Wikipedia, Entziklopedia askea
Nabigazio historia interaktiboa
← Aurreko ezberdintasunaHurrengo ezberdintasuna →
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
IkusizkoaWikitestua
t Robota: Testu aldaketa automatikoa (-{{HezkuntzaPrograma}} +{{HezkuntzaPrograma|Fisika eta Kimika}})
t Robota: Aldaketa kosmetikoak
1. lerroa: 1. lerroa:
{{HezkuntzaPrograma|Fisika eta Kimika}}
{{HezkuntzaPrograma|Fisika eta Kimika}}
{{Partikula infotaula|bgcolour=|classification=[[Barioi]]a<ref>{{Erreferentzia|izena=C.|abizena=Amsler|izenburua=Review of Particle Physics|orrialdeak=1–6|hizkuntza=en|abizena2=Doser|abizena3=Antonelli|abizena4=Asner|abizena5=Babu|abizena6=Baer|abizena7=Band|abizena8=Barnett|abizena9=Bergren|izena2=M.|izena3=M.|izena4=D.M.|izena5=K.S.|izena6=H.|izena7=H.R.|izena8=R.M.|izena9=E.|data=2008-09|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2008PhLB..667....1A|aldizkaria=Physics Letters B|alea=1-5|zenbakia=667|issn=0370-2693|doi=10.1016/j.physletb.2008.07.018|sartze-data=2018-11-21}}</ref>|name=Protoi|image=[[Image:Proton quark structure.svg|250px]]|caption=Protoiaren quark-egitura. Quark bakoitzaren [[kolore-karga]] ausazkoa da, baina hiru koloreek presente egon behar dute. Quarken arteko indarrak [[gluoi]]ek kudeatzen dituzte.|num_types=|composition=2 [[u quark]], [[d quark]] 1|statistics=[[Fermioniko]]a|group=[[Hadroi]]a|generation=|interaction=[[grabitazio]]a, [[interakzio elektromagnetiko|elektromagnetiko]], [[elkarrekintza nuklear ahul|elkarrekintza ahul]]a, [[elkarrekintza nuklear indartsu|elkarrekintza bortitz]]a|antiparticle=[[Antiprotoi]]a|theorized=[[William Prout]] (1815)|discovered=[[Ernest Rutherford]] (1917–1919, izen ematea, 1920)|symbol={{SubatomicParticle|Proton}}, {{SubatomicParticle|Proton+}}, {{SubatomicParticle|Nucleon+}}|mass={{val|1.672621777|(74)|e=-27|ul=kg}}<ref name="2010 CODATA">Mohr, P.J.; Taylor, B.N. and Newell, D.B. (2011), [http://physics.nist.gov/constants "The 2010 CODATA Recommended Values of the Fundamental Physical Constants"], National Institute of Standards and Technology, Gaithersburg, MD, US.</ref><br />
{{Partikula infotaula|bgcolour=|classification=[[Barioi]]a<ref>{{Erreferentzia|izena=C.|abizena=Amsler|izenburua=Review of Particle Physics|orrialdeak=1–6|hizkuntza=en|abizena2=Doser|abizena3=Antonelli|abizena4=Asner|abizena5=Babu|abizena6=Baer|abizena7=Band|abizena8=Barnett|abizena9=Bergren|izena2=M.|izena3=M.|izena4=D.M.|izena5=K.S.|izena6=H.|izena7=H.R.|izena8=R.M.|izena9=E.|data=2008-09|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2008PhLB..667....1A|aldizkaria=Physics Letters B|alea=1-5|zenbakia=667|issn=0370-2693|doi=10.1016/j.physletb.2008.07.018|sartze-data=2018-11-21}}</ref>|name=Protoi|image=[[Fitxategi:Proton quark structure.svg|250px]]|caption=Protoiaren quark-egitura. Quark bakoitzaren [[kolore-karga]] ausazkoa da, baina hiru koloreek presente egon behar dute. Quarken arteko indarrak [[gluoi]]ek kudeatzen dituzte.|num_types=|composition=2 [[u quark]], [[d quark]] 1|statistics=[[Fermioniko]]a|group=[[Hadroi]]a|generation=|interaction=[[grabitazio]]a, [[interakzio elektromagnetiko|elektromagnetiko]], [[elkarrekintza nuklear ahul|elkarrekintza ahula]], [[elkarrekintza nuklear indartsu|elkarrekintza bortitza]]|antiparticle=[[Antiprotoi]]a|theorized=[[William Prout]] (1815)|discovered=[[Ernest Rutherford]] (1917–1919, izen ematea, 1920)|symbol={{SubatomicParticle|Proton}}, {{SubatomicParticle|Proton+}}, {{SubatomicParticle|Nucleon+}}|mass={{val|1.672621777|(74)|e=-27|ul=kg}}<ref name="2010 CODATA">Mohr, P.J.; Taylor, B.N. and Newell, D.B. (2011), [http://physics.nist.gov/constants "The 2010 CODATA Recommended Values of the Fundamental Physical Constants"], National Institute of Standards and Technology, Gaithersburg, MD, US.</ref><br />
{{val|938.272046|(21)|ul=MeV/c2}}<ref name="2010 CODATA" /><br />
{{val|938.272046|(21)|ul=MeV/c2}}<ref name="2010 CODATA" /><br />
{{val|1.007276466812|(90)|ul=u}}<ref name="2010 CODATA" />|mean_lifetime=>{{val|2.1|e=29|u=years}} (egonkorra)<ref>{{Erreferentzia|izena=F.|abizena=Buccella|izenburua=An upper limit for the proton lifetime in SO(10)|orrialdeak=178–182|hizkuntza=en|abizena2=Miele|abizena3=Rosa|abizena4=Santorelli|abizena5=Tuzi|izena2=G.|izena3=L.|izena4=P.|izena5=T.|data=1989-12|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1989PhLB..233..178B|aldizkaria=Physics Letters B|alea=1-2|zenbakia=233|issn=0370-2693|doi=10.1016/0370-2693(89)90637-0|sartze-data=2018-11-21}}</ref>|electric_charge={{val|p=+|1|ul=e}}<br />{{val|1.602176565|(35)|e=-19|ul=C}}<ref name="2010 CODATA" />|charge_radius={{val|0.8775|(51)|ul=fm}}<ref name="2010 CODATA" />|electric_dipole_moment=<{{val|5.4|e=-24|u=e·cm}}|electric_polarizability={{val|1.20|(6)|e=-3|u=fm<sup>3</sup>}}|magnetic_moment={{val|1.410606743|(33)|e=-26|u=[[Joule|J]]·[[Tesla (unitatea)|T]]<sup>−1</sup>}}<ref name="2010 CODATA" /><br />
{{val|1.007276466812|(90)|ul=u}}<ref name="2010 CODATA" />|mean_lifetime=>{{val|2.1|e=29|u=years}} (egonkorra)<ref>{{Erreferentzia|izena=F.|abizena=Buccella|izenburua=An upper limit for the proton lifetime in SO(10)|orrialdeak=178–182|hizkuntza=en|abizena2=Miele|abizena3=Rosa|abizena4=Santorelli|abizena5=Tuzi|izena2=G.|izena3=L.|izena4=P.|izena5=T.|data=1989-12|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1989PhLB..233..178B|aldizkaria=Physics Letters B|alea=1-2|zenbakia=233|issn=0370-2693|doi=10.1016/0370-2693(89)90637-0|sartze-data=2018-11-21}}</ref>|electric_charge={{val|p=+|1|ul=e}}<br />{{val|1.602176565|(35)|e=-19|ul=C}}<ref name="2010 CODATA" />|charge_radius={{val|0.8775|(51)|ul=fm}}<ref name="2010 CODATA" />|electric_dipole_moment=<{{val|5.4|e=-24|u=e·cm}}|electric_polarizability={{val|1.20|(6)|e=-3|u=fm<sup>3</sup>}}|magnetic_moment={{val|1.410606743|(33)|e=-26|u=[[Joule|J]]·[[Tesla (unitatea)|T]]<sup>−1</sup>}}<ref name="2010 CODATA" /><br />
6. lerroa: 6. lerroa:
{{val|2.792847356|(23)|u=[[Magnetoi nuklear|μ<sub>N</sub>]]}}<ref name="2010 CODATA" />|magnetic_polarizability={{val|1.9|(5)|e=-4|u=fm<sup>3</sup>}}|magnetic_shielding_correction={{val|25.694|(14)|e=-6}}<ref name="2010 CODATA" />|spin={{frac|1|2}}|isospin={{frac|1|2}}|parity=+1|condensed_symmetries=''[[Isospin|I]]''(''[[Momentu angular osoa|J]]''<sup>''[[Paritatea (fisika)|P]]''</sup>) = {{frac|1|2}}({{frac|1|2}}<sup>+</sup>)|radius=≤{{val|0.862|0.012|e=-15|u=m}}<ref>
{{val|2.792847356|(23)|u=[[Magnetoi nuklear|μ<sub>N</sub>]]}}<ref name="2010 CODATA" />|magnetic_polarizability={{val|1.9|(5)|e=-4|u=fm<sup>3</sup>}}|magnetic_shielding_correction={{val|25.694|(14)|e=-6}}<ref name="2010 CODATA" />|spin={{frac|1|2}}|isospin={{frac|1|2}}|parity=+1|condensed_symmetries=''[[Isospin|I]]''(''[[Momentu angular osoa|J]]''<sup>''[[Paritatea (fisika)|P]]''</sup>) = {{frac|1|2}}({{frac|1|2}}<sup>+</sup>)|radius=≤{{val|0.862|0.012|e=-15|u=m}}<ref>
{{cite doi|10.1063/1.2808195}}</ref>}}
{{cite doi|10.1063/1.2808195}}</ref>}}
'''Protoia''' ([[Greziera|grezieratik]] ''proton'' = lehena) [[Atomo nukleo|nukleoko]] [[Partikula azpiatomiko|partikula subatomikoa]] da, karga elektriko positiboa duena. Haren karga oinarrizko karga-unitatea da: 1,602×10<sup>−19</sup>[[Coulomb|C]].
'''Protoia''' ([[greziera]]tik ''proton'' = lehena) [[Atomo nukleo|nukleoko]] [[Partikula azpiatomiko|partikula subatomikoa]] da, karga elektriko positiboa duena. Haren karga oinarrizko karga-unitatea da: 1,602×10<sup>−19</sup>[[Coulomb|C]].


Atomo batek bere nukleoan duen protoi kopuruari [[zenbaki atomiko]] deritzo. Zenbaki atomikoa [[Elementu kimiko|elementu kimikoa]] determinatzen duen balioa da, elementu horren ezaugarri fisiko-kimiko asko baldintzatzen dituena. [[Taula periodiko|Taula periodikoan]] zenbaki atomikoaren arabera sailkatzen dira elementu kimikoak<ref>{{Erreferentzia|izena=Scerri, Eric|abizena=R.|izenburua=The periodic table : its story and its significance|argitaletxea=Oxford University Press|data=2007|url=https://www.worldcat.org/oclc/122340314|isbn=9780195345674|pmc=122340314|sartze-data=2018-11-21}}</ref>.
Atomo batek bere nukleoan duen protoi kopuruari [[zenbaki atomiko]] deritzo. Zenbaki atomikoa [[elementu kimiko]]a determinatzen duen balioa da, elementu horren ezaugarri fisiko-kimiko asko baldintzatzen dituena. [[Taula periodiko]]an zenbaki atomikoaren arabera sailkatzen dira elementu kimikoak<ref>{{Erreferentzia|izena=Scerri, Eric|abizena=R.|izenburua=The periodic table : its story and its significance|argitaletxea=Oxford University Press|data=2007|url=https://www.worldcat.org/oclc/122340314|isbn=9780195345674|pmc=122340314|sartze-data=2018-11-21}}</ref>.


Karga elektriko bera dutenez, protoiek elkar aldaratzen dute. Haatik, multzokaturik ager daitezke, indar nuklear sendoak direla eta.
Karga elektriko bera dutenez, protoiek elkar aldaratzen dute. Haatik, multzokaturik ager daitezke, indar nuklear sendoak direla eta.


Distantzia txikietara, indar nuklear bortitzaren erakarpena handiagoa da aldarapen elektrostatikoa baino; hori dela eta, protoiak trinkotu egiten dira, sakabanatu beharrean<ref>{{Erreferentzia|izena=Cottingham, W.|abizena=N.|izenburua=An introduction to nuclear physics|argitaletxea=Cambridge University Press|data=2001|url=https://www.worldcat.org/oclc/56761496|edizioa=2nd ed|isbn=0511040466|pmc=56761496|sartze-data=2018-11-21}}</ref>.
Distantzia txikietara, indar nuklear bortitzaren erakarpena handiagoa da aldarapen elektrostatikoa baino; hori dela eta, protoiak trinkotu egiten dira, sakabanatu beharrean<ref>{{Erreferentzia|izena=Cottingham, W.|abizena=N.|izenburua=An introduction to nuclear physics|argitaletxea=Cambridge University Press|data=2001|url=https://www.worldcat.org/oclc/56761496|edizioa=2nd ed|isbn=0511040466|pmc=56761496|sartze-data=2018-11-21}}</ref>.
16. lerroa: 16. lerroa:
== Historia ==
== Historia ==


Hidrogenoaren antzeko egitura duen partikularen kontzeptua denbora luzez garatu zen. 1815ean [[William Prout|William Prout-ek]] atomo guztiak hidrogeno atomoz ("protyles" zeritzenak) osatuta daudela proposatu zuen, pisu atomikoaren interpretazio sinplista batean oinarrituta. Hipotesi hori baztertu egin zen pisu atomikoen balio zehatzagoak kalkulatu zirenean.
Hidrogenoaren antzeko egitura duen partikularen kontzeptua denbora luzez garatu zen. 1815ean [[William Prout|William Prout-ek]] atomo guztiak hidrogeno atomoz ("protyles" zeritzenak) osatuta daudela proposatu zuen, pisu atomikoaren interpretazio sinplista batean oinarrituta. Hipotesi hori baztertu egin zen pisu atomikoen balio zehatzagoak kalkulatu zirenean.


1886an, [[Eugene Goldstein|Eugene Goldstein-ek]] karga positibodun ioiez osatutako izpi katodikoak aurkitu zituen, eta honakoa proposatu zuen, [[Joseph John Thomson|Thomson-ek]] elektroia aurkitu ostean: atomoa elektrikoki neutroa denez, elektroiaren karga negatiboa konpentsatzeko, karga positiboa ere izan behar da atomoaren baitan. Izpi anodikoak erabiliz, kargaren eta masaren arteko arrazoia kalkulatu ahal izan zuen. Halaber, ikusi ahal izan zuen arrazoi horren balioa aldatzen zela izpi katodikoen hodian sarturiko gas motaren arabera. Ondorioz, elektroiak ez bezala, ioi horiek ezin dira partikula bakar batekin (protoiarekin) erlazionatu.
1886an, [[Eugene Goldstein|Eugene Goldstein-ek]] karga positibodun ioiez osatutako izpi katodikoak aurkitu zituen, eta honakoa proposatu zuen, [[Joseph John Thomson|Thomson-ek]] elektroia aurkitu ostean: atomoa elektrikoki neutroa denez, elektroiaren karga negatiboa konpentsatzeko, karga positiboa ere izan behar da atomoaren baitan. Izpi anodikoak erabiliz, kargaren eta masaren arteko arrazoia kalkulatu ahal izan zuen. Halaber, ikusi ahal izan zuen arrazoi horren balioa aldatzen zela izpi katodikoen hodian sarturiko gas motaren arabera. Ondorioz, elektroiak ez bezala, ioi horiek ezin dira partikula bakar batekin (protoiarekin) erlazionatu.


[[Ernest Rutherford]] hartu ohi da protoiaren aurkitzailetzat. 1918an, Rutherford-ek honako esperimentu hau egin zuen: urrezko xafla mehe bati alfa partikulez eraso zion. Fisikariak espero zuen alfa partikulek desbideraketa txiki bat izango zutela urrezko atomoen artetik igarotzean, [[Thomsonen eredu atomikoa|Thomson-en eredu atomikoak]] aurresaten zuen bezala, baina esperimentuak erakutsi zuen alfa partikula gutxi batzuk 180º desbideratuta irteten zirela''';''' hau da, jaurtitzen ziren norabide berean higitzen ziren, baina aurkako noranzkoan: alfa partikulek errebotatu egiten zuten. Rutherford-ek pentsatu zuen karga positiboa atomoan oso kontzentraturik zegoelako errebotatzen zutela partikulek<ref>{{Erreferentzia|izena=Dahl, Per F.,|abizena=1932-2011.|izenburua=Flash of the cathode rays : a history of J.J. Thomson's electron|argitaletxea=Institute of Physics Pub|data=1997|url=https://www.worldcat.org/oclc/44959463|isbn=0585208530|pmc=44959463|sartze-data=2018-11-21}}</ref>.
[[Ernest Rutherford]] hartu ohi da protoiaren aurkitzailetzat. 1918an, Rutherford-ek honako esperimentu hau egin zuen: urrezko xafla mehe bati alfa partikulez eraso zion. Fisikariak espero zuen alfa partikulek desbideraketa txiki bat izango zutela urrezko atomoen artetik igarotzean, [[Thomsonen eredu atomikoa|Thomson-en eredu atomikoak]] aurresaten zuen bezala, baina esperimentuak erakutsi zuen alfa partikula gutxi batzuk 180º desbideratuta irteten zirela''';''' hau da, jaurtitzen ziren norabide berean higitzen ziren, baina aurkako noranzkoan: alfa partikulek errebotatu egiten zuten. Rutherford-ek pentsatu zuen karga positiboa atomoan oso kontzentraturik zegoelako errebotatzen zutela partikulek<ref>{{Erreferentzia|izena=Dahl, Per F.,|abizena=1932-2011.|izenburua=Flash of the cathode rays : a history of J.J. Thomson's electron|argitaletxea=Institute of Physics Pub|data=1997|url=https://www.worldcat.org/oclc/44959463|isbn=0585208530|pmc=44959463|sartze-data=2018-11-21}}</ref>.


== Atomoen egitura ==
== Atomoen egitura ==
Protoiei eta neutroiei [[nukleoi]] deritze. Nukleoi horiek indar nuklearraren bidez loturik daude, atomoaren nukleoa osatuz. Nukleoaren egitura sinpleena hidrogeno atomoaren [[protio]] isotopoa (<sup>1</sup>H) da, zeina protoi bakarrez osatua dagoen. Hidrogenoaren beste bi isotopo [[Deuterio|deuterioa]] eta [[Tritio|tritioa]] dira<ref>{{Erreferentzia|izena=Rigden, John|abizena=S.|izenburua=Hydrogen : the essential element|argitaletxea=Harvard University Press|data=2002|url=https://www.worldcat.org/oclc/48256825|isbn=0674007387|pmc=48256825|sartze-data=2018-11-21}}</ref>. Deuterioa elkarri loturik dauden protoi batez eta neutroi batez eraturik dago''';''' tritioa''',''' aldiz, protoi batez eta bi neutroiz. Gainerako atomoen nukleoak bi protoik edo gehiagok eta zenbait neutroik osatzen dute.
Protoiei eta neutroiei [[nukleoi]] deritze. Nukleoi horiek indar nuklearraren bidez loturik daude, atomoaren nukleoa osatuz. Nukleoaren egitura sinpleena hidrogeno atomoaren [[protio]] isotopoa (<sup>1</sup>H) da, zeina protoi bakarrez osatua dagoen. Hidrogenoaren beste bi isotopo [[deuterio]]a eta [[tritio]]a dira<ref>{{Erreferentzia|izena=Rigden, John|abizena=S.|izenburua=Hydrogen : the essential element|argitaletxea=Harvard University Press|data=2002|url=https://www.worldcat.org/oclc/48256825|isbn=0674007387|pmc=48256825|sartze-data=2018-11-21}}</ref>. Deuterioa elkarri loturik dauden protoi batez eta neutroi batez eraturik dago''';''' tritioa''',''' aldiz, protoi batez eta bi neutroiz. Gainerako atomoen nukleoak bi protoik edo gehiagok eta zenbait neutroik osatzen dute.


== Protoia partikulen fisikan ==
== Protoia partikulen fisikan ==
Protoiak ez dira oinarrizko partikulak, baizik eta <math>\tfrac{1}{2}</math>[[Spin|spina]] duten hiru partikula oinarrizkok osatzen dituzte: bi u [[quark]] (''up'') eta d quark (''down'') bat, zeinak [[Elkarrekintza nuklear bortitza|indar nuklear bortitzaren]] bidez loturik dauden. <math>\tfrac{1}{2}</math>spina duten partikulak direnez, [[Fermioi|fermioiak]] dira''':''' (spin erdiosoa duten partikulak)<ref>{{Erreferentzia|izena=Estia J.|abizena=Eichten|izenburua=New Tests for Quark and Lepton Substructure|orrialdeak=811–814|hizkuntza=en|abizena2=Lane|abizena3=Peskin|izena2=Kenneth D.|izena3=Michael E.|data=1983-03-14|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1983PhRvL..50..811E|aldizkaria=Physical Review Letters|alea=11|zenbakia=50|issn=0031-9007|doi=10.1103/PhysRevLett.50.811|sartze-data=2018-11-21}}</ref>.
Protoiak ez dira oinarrizko partikulak, baizik eta <math>\tfrac{1}{2}</math>[[spin]]a duten hiru partikula oinarrizkok osatzen dituzte: bi u [[quark]] (''up'') eta d quark (''down'') bat, zeinak [[Elkarrekintza nuklear bortitza|indar nuklear bortitzaren]] bidez loturik dauden. <math>\tfrac{1}{2}</math>spina duten partikulak direnez, [[fermioi]]ak dira''':''' (spin erdiosoa duten partikulak)<ref>{{Erreferentzia|izena=Estia J.|abizena=Eichten|izenburua=New Tests for Quark and Lepton Substructure|orrialdeak=811–814|hizkuntza=en|abizena2=Lane|abizena3=Peskin|izena2=Kenneth D.|izena3=Michael E.|data=1983-03-14|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1983PhRvL..50..811E|aldizkaria=Physical Review Letters|alea=11|zenbakia=50|issn=0031-9007|doi=10.1103/PhysRevLett.50.811|sartze-data=2018-11-21}}</ref>.


=== Antiprotoia ===
=== Antiprotoia ===
34. lerroa: 34. lerroa:
Protoi askea partikula egonkorra da, eta oraindik ez da esperimentalki haren desintegrazioa behatu. Hala ere, eredu estandarrak bizitza-denbora finitua duela aurresaten du, eta haren bizitza-denbora <math>10^{31}</math>eta <math>10^{36}</math>urte bitartekoa dela uste da<ref>{{Erreferentzia|izena=F.|abizena=Buccella|izenburua=An upper limit for the proton lifetime in SO(10)|orrialdeak=178–182|hizkuntza=en|abizena2=Miele|abizena3=Rosa|abizena4=Santorelli|abizena5=Tuzi|izena2=G.|izena3=L.|izena4=P.|izena5=T.|data=1989-12|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1989PhLB..233..178B|aldizkaria=Physics Letters B|alea=1-2|zenbakia=233|issn=0370-2693|doi=10.1016/0370-2693(89)90637-0|sartze-data=2018-11-21}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Dae-Gyu|abizena=Lee|izenburua=Predictions for the proton lifetime in minimal nonsupersymmetric SO(10) models: An update|orrialdeak=229–235|hizkuntza=en|abizena2=Mohapatra|abizena3=Parida|abizena4=Rani|izena2=R. N.|izena3=M. K.|izena4=Merostar|data=1995-01-01|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1995PhRvD..51..229L|aldizkaria=Physical Review D|alea=1|zenbakia=51|issn=0556-2821|doi=10.1103/PhysRevD.51.229|sartze-data=2018-11-21}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=東京大学宇宙線研究所付属神岡宇宙素粒子研究施設|url=http://www-sk.icrr.u-tokyo.ac.jp/whatsnew/new-20091125-e.html|aldizkaria=www-sk.icrr.u-tokyo.ac.jp|sartze-data=2018-11-21}}</ref>.
Protoi askea partikula egonkorra da, eta oraindik ez da esperimentalki haren desintegrazioa behatu. Hala ere, eredu estandarrak bizitza-denbora finitua duela aurresaten du, eta haren bizitza-denbora <math>10^{31}</math>eta <math>10^{36}</math>urte bitartekoa dela uste da<ref>{{Erreferentzia|izena=F.|abizena=Buccella|izenburua=An upper limit for the proton lifetime in SO(10)|orrialdeak=178–182|hizkuntza=en|abizena2=Miele|abizena3=Rosa|abizena4=Santorelli|abizena5=Tuzi|izena2=G.|izena3=L.|izena4=P.|izena5=T.|data=1989-12|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1989PhLB..233..178B|aldizkaria=Physics Letters B|alea=1-2|zenbakia=233|issn=0370-2693|doi=10.1016/0370-2693(89)90637-0|sartze-data=2018-11-21}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Dae-Gyu|abizena=Lee|izenburua=Predictions for the proton lifetime in minimal nonsupersymmetric SO(10) models: An update|orrialdeak=229–235|hizkuntza=en|abizena2=Mohapatra|abizena3=Parida|abizena4=Rani|izena2=R. N.|izena3=M. K.|izena4=Merostar|data=1995-01-01|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1995PhRvD..51..229L|aldizkaria=Physical Review D|alea=1|zenbakia=51|issn=0556-2821|doi=10.1103/PhysRevD.51.229|sartze-data=2018-11-21}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=東京大学宇宙線研究所付属神岡宇宙素粒子研究施設|url=http://www-sk.icrr.u-tokyo.ac.jp/whatsnew/new-20091125-e.html|aldizkaria=www-sk.icrr.u-tokyo.ac.jp|sartze-data=2018-11-21}}</ref>.


Bestalde, protoiak neutroi bihur daitezke, alderantzizko beta desintegrazio edo elektroi-harrapaketa deritzon prozesuaren bidez; neutroi-izarren sorreran gertatzen den bezalaxe. Gertaera hori ez da espontaneoa, energia xurgatzen baitu sistemak. Bestalde, prozesua itzulgarria denez, aurkako prozesua ere gerta daiteke, espontaneoki. Beta desintegrazio deritzo''',''' eta haren batez besteko bizitza 15 minutu ingurukoa da<ref>{{Erreferentzia|izena=S. N.|abizena=Ahmed|izenburua=Constraints on Nucleon Decay via Invisible Modes from the Sudbury Neutrino Observatory|hizkuntza=en|abizena2=Anthony|abizena3=Beier|abizena4=Bellerive|abizena5=Biller|abizena6=Boger|abizena7=Boulay|abizena8=Bowler|abizena9=Bowles|izena2=A. E.|izena3=E. W.|izena4=A.|izena5=S. D.|izena6=J.|izena7=M. G.|izena8=M. G.|izena9=T. J.|data=2004-03-10|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2004PhRvL..92j2004A|aldizkaria=Physical Review Letters|alea=10|zenbakia=92|issn=0031-9007|doi=10.1103/PhysRevLett.92.102004|sartze-data=2018-11-21}}</ref>.
Bestalde, protoiak neutroi bihur daitezke, alderantzizko beta desintegrazio edo elektroi-harrapaketa deritzon prozesuaren bidez; neutroi-izarren sorreran gertatzen den bezalaxe. Gertaera hori ez da espontaneoa, energia xurgatzen baitu sistemak. Bestalde, prozesua itzulgarria denez, aurkako prozesua ere gerta daiteke, espontaneoki. Beta desintegrazio deritzo''',''' eta haren batez besteko bizitza 15 minutu ingurukoa da<ref>{{Erreferentzia|izena=S. N.|abizena=Ahmed|izenburua=Constraints on Nucleon Decay via Invisible Modes from the Sudbury Neutrino Observatory|hizkuntza=en|abizena2=Anthony|abizena3=Beier|abizena4=Bellerive|abizena5=Biller|abizena6=Boger|abizena7=Boulay|abizena8=Bowler|abizena9=Bowles|izena2=A. E.|izena3=E. W.|izena4=A.|izena5=S. D.|izena6=J.|izena7=M. G.|izena8=M. G.|izena9=T. J.|data=2004-03-10|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2004PhRvL..92j2004A|aldizkaria=Physical Review Letters|alea=10|zenbakia=92|issn=0031-9007|doi=10.1103/PhysRevLett.92.102004|sartze-data=2018-11-21}}</ref>.


== Erreferentzia ==
== Erreferentzia ==

21:23, 19 martxoa 2019ko berrikusketa

Protoi
Protoiaren quark-egitura. Quark bakoitzaren kolore-karga ausazkoa da, baina hiru koloreek presente egon behar dute. Quarken arteko indarrak gluoiek kudeatzen dituzte.
SailkapenaBarioia[1]
Konposaketa2 u quark, d quark 1
EstatistikaFermionikoa
Elkarreraginakgrabitazioa, elektromagnetiko, elkarrekintza ahula, elkarrekintza bortitza
Ikurra, , N+
AntipartikulaAntiprotoia
TeorizatuaWilliam Prout (1815)
AurkituaErnest Rutherford (1917–1919, izen ematea, 1920) 1920
Masa inbariantea1.672621777(74)×10−27 kg[2]

938.272046(21) MeV/c2[2]

1.007276466812(90) u[2]
Bataz besteko bizitza>2.1×1029 urte (egonkorra)[3]
Karga elektrikoa+1 e
1.602176565(35)×10−19 C[2]
Kargaren erradioa0.8775(51) fm[2]
Dipolo elektrikoaren momentua<5.4×10−24 e·cm
Polarizagarritasun elektrikoa1.20(6)×10−3 fm3
Momentu magnetikoa+1 e
1.602176565(35)×10−19 C[2]
Polarizagarritasun magnetikoa1.9(5)×10−4 fm3
Espina1⁄2
Isoespina1⁄2
Paritatea+1
KondentsatuaI(JP) = 1⁄2(1⁄2+)

Protoia (grezieratik proton = lehena) nukleoko partikula subatomikoa da, karga elektriko positiboa duena. Haren karga oinarrizko karga-unitatea da: 1,602×10−19C.

Atomo batek bere nukleoan duen protoi kopuruari zenbaki atomiko deritzo. Zenbaki atomikoa elementu kimikoa determinatzen duen balioa da, elementu horren ezaugarri fisiko-kimiko asko baldintzatzen dituena. Taula periodikoan zenbaki atomikoaren arabera sailkatzen dira elementu kimikoak[4].

Karga elektriko bera dutenez, protoiek elkar aldaratzen dute. Haatik, multzokaturik ager daitezke, indar nuklear sendoak direla eta.

Distantzia txikietara, indar nuklear bortitzaren erakarpena handiagoa da aldarapen elektrostatikoa baino; hori dela eta, protoiak trinkotu egiten dira, sakabanatu beharrean[5].

Historia

Hidrogenoaren antzeko egitura duen partikularen kontzeptua denbora luzez garatu zen. 1815ean William Prout-ek atomo guztiak hidrogeno atomoz ("protyles" zeritzenak) osatuta daudela proposatu zuen, pisu atomikoaren interpretazio sinplista batean oinarrituta. Hipotesi hori baztertu egin zen pisu atomikoen balio zehatzagoak kalkulatu zirenean.

1886an, Eugene Goldstein-ek karga positibodun ioiez osatutako izpi katodikoak aurkitu zituen, eta honakoa proposatu zuen, Thomson-ek elektroia aurkitu ostean: atomoa elektrikoki neutroa denez, elektroiaren karga negatiboa konpentsatzeko, karga positiboa ere izan behar da atomoaren baitan. Izpi anodikoak erabiliz, kargaren eta masaren arteko arrazoia kalkulatu ahal izan zuen. Halaber, ikusi ahal izan zuen arrazoi horren balioa aldatzen zela izpi katodikoen hodian sarturiko gas motaren arabera. Ondorioz, elektroiak ez bezala, ioi horiek ezin dira partikula bakar batekin (protoiarekin) erlazionatu.

Ernest Rutherford hartu ohi da protoiaren aurkitzailetzat. 1918an, Rutherford-ek honako esperimentu hau egin zuen: urrezko xafla mehe bati alfa partikulez eraso zion. Fisikariak espero zuen alfa partikulek desbideraketa txiki bat izango zutela urrezko atomoen artetik igarotzean, Thomson-en eredu atomikoak aurresaten zuen bezala, baina esperimentuak erakutsi zuen alfa partikula gutxi batzuk 180º desbideratuta irteten zirela; hau da, jaurtitzen ziren norabide berean higitzen ziren, baina aurkako noranzkoan: alfa partikulek errebotatu egiten zuten. Rutherford-ek pentsatu zuen karga positiboa atomoan oso kontzentraturik zegoelako errebotatzen zutela partikulek[6].

Atomoen egitura

Protoiei eta neutroiei nukleoi deritze. Nukleoi horiek indar nuklearraren bidez loturik daude, atomoaren nukleoa osatuz. Nukleoaren egitura sinpleena hidrogeno atomoaren protio isotopoa (1H) da, zeina protoi bakarrez osatua dagoen. Hidrogenoaren beste bi isotopo deuterioa eta tritioa dira[7]. Deuterioa elkarri loturik dauden protoi batez eta neutroi batez eraturik dago; tritioa, aldiz, protoi batez eta bi neutroiz. Gainerako atomoen nukleoak bi protoik edo gehiagok eta zenbait neutroik osatzen dute.

Protoia partikulen fisikan

Protoiak ez dira oinarrizko partikulak, baizik eta spina duten hiru partikula oinarrizkok osatzen dituzte: bi u quark (up) eta d quark (down) bat, zeinak indar nuklear bortitzaren bidez loturik dauden. spina duten partikulak direnez, fermioiak dira: (spin erdiosoa duten partikulak)[8].

Antiprotoia

Protoiaren antipartikulari antiprotoia deritzo. Protoi negatibo izenez ezagutzen da.

Egonkortasuna

Protoi askea partikula egonkorra da, eta oraindik ez da esperimentalki haren desintegrazioa behatu. Hala ere, eredu estandarrak bizitza-denbora finitua duela aurresaten du, eta haren bizitza-denbora eta urte bitartekoa dela uste da[9][10][11].

Bestalde, protoiak neutroi bihur daitezke, alderantzizko beta desintegrazio edo elektroi-harrapaketa deritzon prozesuaren bidez; neutroi-izarren sorreran gertatzen den bezalaxe. Gertaera hori ez da espontaneoa, energia xurgatzen baitu sistemak. Bestalde, prozesua itzulgarria denez, aurkako prozesua ere gerta daiteke, espontaneoki. Beta desintegrazio deritzo, eta haren batez besteko bizitza 15 minutu ingurukoa da[12].

Erreferentzia

  1. ↑ (Ingelesez) Amsler, C.; Doser, M.; Antonelli, M.; Asner, D.M.; Babu, K.S.; Baer, H.; Band, H.R.; Barnett, R.M. et al.. (2008-09). «Review of Particle Physics» Physics Letters B 667 (1-5): 1–6.  doi:10.1016/j.physletb.2008.07.018. ISSN 0370-2693. (Noiz kontsultatua: 2018-11-21).
  2. ↑ a b c d e Mohr, P.J.; Taylor, B.N. and Newell, D.B. (2011), "The 2010 CODATA Recommended Values of the Fundamental Physical Constants", National Institute of Standards and Technology, Gaithersburg, MD, US.
  3. ↑ (Ingelesez) Buccella, F.; Miele, G.; Rosa, L.; Santorelli, P.; Tuzi, T.. (1989-12). «An upper limit for the proton lifetime in SO(10)» Physics Letters B 233 (1-2): 178–182.  doi:10.1016/0370-2693(89)90637-0. ISSN 0370-2693. (Noiz kontsultatua: 2018-11-21).
  4. ↑ R., Scerri, Eric. (2007). The periodic table : its story and its significance. Oxford University Press ISBN 9780195345674. PMC 122340314. (Noiz kontsultatua: 2018-11-21).
  5. ↑ N., Cottingham, W.. (2001). An introduction to nuclear physics. (2nd ed. argitaraldia) Cambridge University Press ISBN 0511040466. PMC 56761496. (Noiz kontsultatua: 2018-11-21).
  6. ↑ 1932-2011., Dahl, Per F.,. (1997). Flash of the cathode rays : a history of J.J. Thomson's electron. Institute of Physics Pub ISBN 0585208530. PMC 44959463. (Noiz kontsultatua: 2018-11-21).
  7. ↑ S., Rigden, John. (2002). Hydrogen : the essential element. Harvard University Press ISBN 0674007387. PMC 48256825. (Noiz kontsultatua: 2018-11-21).
  8. ↑ (Ingelesez) Eichten, Estia J.; Lane, Kenneth D.; Peskin, Michael E.. (1983-03-14). «New Tests for Quark and Lepton Substructure» Physical Review Letters 50 (11): 811–814.  doi:10.1103/PhysRevLett.50.811. ISSN 0031-9007. (Noiz kontsultatua: 2018-11-21).
  9. ↑ (Ingelesez) Buccella, F.; Miele, G.; Rosa, L.; Santorelli, P.; Tuzi, T.. (1989-12). «An upper limit for the proton lifetime in SO(10)» Physics Letters B 233 (1-2): 178–182.  doi:10.1016/0370-2693(89)90637-0. ISSN 0370-2693. (Noiz kontsultatua: 2018-11-21).
  10. ↑ (Ingelesez) Lee, Dae-Gyu; Mohapatra, R. N.; Parida, M. K.; Rani, Merostar. (1995-01-01). «Predictions for the proton lifetime in minimal nonsupersymmetric SO(10) models: An update» Physical Review D 51 (1): 229–235.  doi:10.1103/PhysRevD.51.229. ISSN 0556-2821. (Noiz kontsultatua: 2018-11-21).
  11. ↑ «東京大学宇宙線研究所付属神岡宇宙素粒子研究施設» www-sk.icrr.u-tokyo.ac.jp (Noiz kontsultatua: 2018-11-21).
  12. ↑ (Ingelesez) Ahmed, S. N.; Anthony, A. E.; Beier, E. W.; Bellerive, A.; Biller, S. D.; Boger, J.; Boulay, M. G.; Bowler, M. G. et al.. (2004-03-10). «Constraints on Nucleon Decay via Invisible Modes from the Sudbury Neutrino Observatory» Physical Review Letters 92 (10)  doi:10.1103/PhysRevLett.92.102004. ISSN 0031-9007. (Noiz kontsultatua: 2018-11-21).

Ikus, gainera

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Protoi&oldid=6778148"(e)tik eskuratuta