Nafarroako Erresuma: berrikuspenen arteko aldeak

Wikipedia, Entziklopedia askea
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
82.213.222.145 (eztabaida) wikilariaren 6882162 berrikuspena desegin da (zuzenketa okerra)
Etiketa: Desegin
tNo edit summary
28. lerroa: 28. lerroa:
| eremua=11.716
| eremua=11.716
}}
}}
'''Nafarroako Erresuma''' [[Europa]]ko [[Erdi Aroa]]n [[IX. mendea|IX]] eta [[XVII. mendea|XVII. mendeen]] artean izan zen [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] egitura politiko independentea izan zen. Hasierako garaian [[Iruñeko Erresuma]] izena hartu zuen, hiri hartatik hasi baitzen hedatzen.
'''Nafarroako Erresuma''' [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] egitura politiko independente bat izan zen. [[Europa]]ko [[Erdi Aroa]]n sortua ([[IX. mendea]]n), [[XVII. mendea|XVII. mendeeraino]] iraun zuen. Hasierako garaian [[Iruñeko Erresuma]] izena hartu zuen, hiri hartatik hasi baitzen hedatzen.


Erresumaren hedadura [[XII. mendea|XII. mendetik]] gutxituz joan zen, batetik [[Gaztelako Erresuma]]k [[Nafarroa Garaia]] inbaditu zuenean, eta bestetik Piriniotik iparraldera geratu ziren lurraldeak [[Frantzia]]ko koroarekin batu zirenean. Hedadurarik handiena [[Antso III.a Gartzez Nagusia|Antso III.a]] "Handia" errege zela lortu zuen, egungo Euskal Herriko lurralde guztiak batzeaz gain, mendebalderantz eta [[Ebro]] ibaitik hegoalderantz zabalduta.
Erresumaren hedadura [[XII. mendea]]z geroztik gutxituz joan zen, harik eta desagertu zen arte, batetik [[Gaztelako Erresuma]]k [[Nafarroa Garaia]] inbaditu zuenean, eta bestetik Pirinioetatik iparraldera geratu ziren lurraldeak [[Frantzia]]ko koroarekin batu zirenean. Hedadurarik handiena [[Antso III.a Gartzez Nagusia]] errege zela lortu zuen: egungo Euskal Herriko lurralde guztiak batzeaz gain, mendebalderantz eta [[Ebro]] ibaitik hegoalderantz zabaldu zen.


[[Eneko Aritza]] buruzagiak sortu zuen [[824]]. urtean, [[Nafarroako errege-erreginen zerrenda|Nafarroako lehen erregea]] izan zenean. Erresuma independentea izateari [[1620]]an utzi ziola esan daiteke.
[[Eneko Aritza]] buruzagiak sortu zuen [[824]]. urtean, [[Nafarroako errege-erreginen zerrenda|Nafarroako lehen erregea]] izan zenean. Erresuma independentea izateari [[1620]]an utzi ziola esan daiteke.

23:04, 15 ekaina 2019ko berrikusketa

Nafarroako Erresuma
Regnum Navarrae
1158 – 1620
Oinordetzako monarkia
Nafarroako bandera

Nafarroako armarria

Iruñeko Erresuma (laranjaz) 1030ean
Geografia
HiriburuaIruñea (824-1522)
Paue (1522-1620)
Azalera11.716 km²
Kultura
Hizkuntza(k)Euskara, nafar-aragoiera, latina eta gaskoia
ErlijioaKristau Katoliko Erromatarra
Historia
Ezarpena824an Iruñeko Erresuma gisa eta 1158an Nafarroako Erresuma
Zati bat Espainiarekin batzen da1522an Nafarroa Garaiaren inbasioa eta konkista
1841an "Nafarroako Erresuma" tituluaren kentzea
Beste zatia Frantziarekin batzen da eta erresuma ezeztatzen da1620
Aurrekoa
Iruñeko Erresuma
(824-1158)
Ondorengoak
Frantziako Erresuma (1620)
Espainiako Erresuma (1522)

Nafarroako Erresuma Euskal Herriko egitura politiko independente bat izan zen. Europako Erdi Aroan sortua (IX. mendean), XVII. mendeeraino iraun zuen. Hasierako garaian Iruñeko Erresuma izena hartu zuen, hiri hartatik hasi baitzen hedatzen.

Erresumaren hedadura XII. mendeaz geroztik gutxituz joan zen, harik eta desagertu zen arte, batetik Gaztelako Erresumak Nafarroa Garaia inbaditu zuenean, eta bestetik Pirinioetatik iparraldera geratu ziren lurraldeak Frantziako koroarekin batu zirenean. Hedadurarik handiena Antso III.a Gartzez Nagusia errege zela lortu zuen: egungo Euskal Herriko lurralde guztiak batzeaz gain, mendebalderantz eta Ebro ibaitik hegoalderantz zabaldu zen.

Eneko Aritza buruzagiak sortu zuen 824. urtean, Nafarroako lehen erregea izan zenean. Erresuma independentea izateari 1620an utzi ziola esan daiteke.

Erresuma izaera behin betiko 1841. urtean (Lehen Karlistaldia amaitu ondoren) galdu zuen Nafarroa Garaiak eta 1789. urtean (Frantziako Iraultzarekin) Nafarroa Behereak.

Historia

Aurreneko historia

Sakontzeko, irakurri: «Baskoniako dukerria»

Iruñeko erresuma baskoien lurralde tradizionalean sortu zen. Izan ere, Iruñea, Erdi Aroko erresumaren hiriburua, Ponpeio jeneral erromatarrak gotortutako hiria baitzen (Pompaelus latinez). Lurraldea erromatarrek guztiz menperatuta zeukaten K. a. 74rako, eta lehendabiziko mendeetan, baskoiek ez zuten inolako arazorik sortu. Are gehiago, erromatar armadan parte hartu zuten.

Mendebaldeko Erromatar Inperioaren gainbeherarekin ditugun datuak murritzagoak dira. Badirudi antzinako germaniarrek Pirinioak gurutzatu nahi izan zituztenean, bertako nobleen multzo batek aurre egin omen ziela. Urte batzuk geroago, bagauda izeneko jendetza matxinatu zen V. mendean baskoien lurraldean.

Edonola ere, erromatarren agintea desagertuta, bisigodoak bilakatu ziren Iberiar Penintsulako botere nagusia. Hainbat errege godok baskoien aurka egin zuten borroka. Geroagoko zenbait kroniketan irakur daiteke errege horietako askok baskoiak menderatu zituztela (domuit vascones), baina behin eta berriro menderatu beharrak esan nahi du, ziurrenez, ez zituztela inoiz menderatzen. Datuak urriak izanda, ez dago garbi noraino menderatu zuten bisigodoek baskoien lurraldea. Iruñean bisigodoen hilerria agertu da, eta Iruñeko apezpikua agertzen da garai honetako Toledoko kontzilioetan.

Iparraldeari dagokionez, datu gutxi ditugu. VII. mendean errege frankoek gaskoien (iparraldeko baskoien) lurraldea okupatu nahi izan zuten. Badirudi frankoek agintea galdu ahala nagusitu zirela bertakoak, eta Akitanian zehar hedatu omen ziren.

Orreagako gudua

Sakontzeko, irakurri: «Orreagako gudua»

VIII. mendean, frankoek agintea hegoalderantz zabaldu zuten berriro. Karlomagno errege handiak Zaragozako buruzagi arabiarrarekin akordio bat egin zuen, hark Zaragoza hiria eman ziezaion, baina gudaloste frankoak hirira iristean, iruzur egin ziotela konturatu zen. Horren ondorioz, Karlomagnoren tropek Iruñea suntsitu zuten eta baskoiek mendeku hartu zuten Pirinioetan, Orreagan, segada batean soldaduak ustekabean harrapatuz 778ko abuztuaren 15ean. Errolan, Karlomagnoren lotinant bat, hil zen gudu hartan. Gertakari haietan oinarriturik, frankoek Errolanen Kantorea, lehen gesta-kanta, idatzi zuten. Hala ere, kanta horrek frankoen ikuspuntua adierazi zuen: frankoen aurkari baskoiak armada musulman gisan agertu ziren eta Errolan printzea borroka eginez heroi moduan hil zen gudu odoltsu batean, eta ez segada batean harrapatuta.

Iruñeko Erresuma

Sakontzeko, irakurri: «Iruñeko Erresuma»

Orreagako porrota gorabehera, hurrengo urteetan frankoen boterea handituz joan zen Pirinio aldean ere. Izan ere, 785ean Girona eta 801ean Bartzelona konkistatu zituzten. Garaiko ohiturari eutsita, konderri asko sortu zituzten Pirinioetako ekialdean. Mendebaldean, badirudi 806 eta 812 bitartean, Iruñea frankoen mende zegoela. Baina Karlomagnoren heriotzarekin (814) eta Ludovico Pio semearenarekin (840) frankoen botereak behera egin zuen nabarmen.

Pirinioen hego-mendebaldean beste botere bat nagusitu zen orduan: Ebro ibaiaren inguruko Banu Qasi familiarena, hain zuzen. Haiei lotuta, 824. urtearen inguruan Iruñean agintea lortu zuen Eneko Aritzak, Iruñeko lehen erregetzat hartzen denak.

Erresuma bere goren mailara Ximena dinastiarekin lortu zuen, Antso III.a errege zela: Euskal Herriko lurralde guztiak koroa beraren menpe jarri zituen X. mendean, eta, Iruñeko errege izateaz gainera, Gaztelako Aragoiko, Ribagorzako eta Sobrarbeko konde ere izan zen.

Nafarroako Erresumaren botere galera

Euskal Herriko hizkuntzak eta gutxiengo erlijiosoak Behe Erdi Aroan (XIII).[1]

Erresuma errekonkistan, ezin izan zuen hegoalderantz hedatu, Aragoi eta Gaztelako konkistek Nafarroari aukera hori kendu ziotelako.

Nafar ekonomia ahul zegoen eta Araban, Gipuzkoan, Bizkaian eta Nafarroan izan ziren barne gerrek ahultasun politikoa ere eman zioten.[erreferentzia behar] Horretaz baliatuta, Gaztela hainbat herrialderi laguntza eskaini zien nafar koroatik aldentzeko eta Gaztelakoari hurbiltzeko.

Euskal Herriko lurren banaketa

Alfonso VIII.a Gaztelakoak Gipuzkoa konkistatu zuen 1200. urtean.[2]

1224an, Bizkaiko ordezkariak (tenente) Gaztelako erregeari eman zion lurralde hori, nafar erregearen ordezkari hori eta bere ondorengoak Bizkaiko Jaun izatearen truke. 1379an Haroko Joanes jaun bizkaitarra Gaztelako errege bihurtu zen; dena den, Bizkaiko jaun izateari eutsi zion.

1234an, Antso VII.a, azken errege baskoia, hil zen eta Xanpaina familiak hartu zuen nafar koroa.

1332an, Gaztelako tropek Araba okupatu zutenez, errege gaztelarra onartu behar izan zuten arabarrek.

1449an, Frantziak Zuberoa okupatu zuen, Gaston Foixkoaren agintepean (artean, ingelesen menpe zegoen).

1450ean, Aiherreko itunaren ondorioz, Frantziak Lapurdi hartu zuen, lapurtar foruen truke. Gainera, 1451n, Frantziak Baiona konkistatu, eta Lapurdi osoa bereganatu zuen horrela.

1463an, Frantziako Luis XI.ak eta Gaztelako Henrike IV.ak Nafarroako Erresuma partekatzea erabaki zuten. Hala ere, 1483an, Bearno familiako Katalina Foixekoak hartu zuen nafar koroa.

Erresumaren bilakaera kartografiaren bidez

Nafarroako Konkista

Sakontzeko, irakurri: «Nafarroako konkista»

1512an, Fernando Katolikoaren tropek Nafarroako Erresuma eraso, konkistatu eta anexionatu zuten. Hala ere, Nafarroa Garaiak ez zuen erresuma titulua galdu 1841 arte. Urte hartan probintzia soil bilakatu zen.

Nafarroaren subiranotasuna defendatu zuen Polverelen txostena (1789)

Nafarroa Behereak erresuma independente gisa iraun zuen Biarnorekin batera 1620. urte arte. Urte horretan, Luis XIII.a Frantzia eta Nafarroako Erregeak bertan behera utzi zituen Nafarroako instituzio nagusiak. 1589az geroztik, Nafarroako Henrike III.a Frantziako Henrike IV.a bihurtu zen, eta bi erresumok lotura pertsonal bitartez elkartu zituen, ez legez. Frantziako Erresumako erregeek "Frantzia eta Nafarroako Errege" titulua eraman zuten harrezkero.

1620an, Nafarroa eta Frantziako Luis XIII erregeak Nafarroa Frantziako koroarekin batu zuen eta, hartara, Frantziak indarrik gabe utzi zuen Nafarroa Behere eta Bearnoaren subiranotasuna.

Nafarroako Foruak

Sakontzeko, irakurri: «Hego Euskal Herriko foruak»

Erresumak bere foruak mantendu zituen Gaztelako Erresuman sartu arren.

Euskal Herriko zazpi lurraldeek mantendu zituzten foruak eta bakoitzak bereak garatu ziren, frantses eta espainiar zentralizazio prozesuek guztiz indargabetu zituzten arte.

Nafarroa Garaia da foru-izaera mantendu duen Euskal Herriko lurralde bakarra, bi erreforma sakon izanda, bata 1841ean eta bertzea, 1982an.

Nafarroaren armarriko kateak

Ximena dinastiako azkena Antso VII.a izan zen. Penintsula iparraldeko beste erregeekin batera, Navas de Tolosako guduan hartu zuen parte, eta bera izan zen buruzagi almohadeen dendara sartu zen. Nafarroako armarriaren kateek gudu hori gogoratzen dutela baieztatu izan da duela mende batzuetatik hona, hala hego euskal herritarren espainiartasuna indartzen delakoan. Dena den, berriki Tomas Urzainki nafar historialariak azaldu du dokumentatuta dagoela kateen armarria bazela Nafarroan lehenagotik, adibidez: Lizarrako San Mikel elizan (1160), Iruñeko Biblian (1189) eta Chartresko katedralean.

Erreferentziak

  1. Kondaira. (Noiz kontsultatua: 2017-11-21).
  2. Idoia Arrieta Elizalde: «Ezkutatu digutena: Donostiaren konkista», Berria, 2011-04-08.

Ikus, gainera

Kanpo loturak

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Nafarroako Erresuma Aldatu lotura Wikidatan
Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena:
Nafarroa