Zuberera

Euskalkien hedadura

Zuberera euskararen euskalki bat da, Zuberoa ia guztian eta administrazioz Biarnokoa den Eskiulan mintzatzen dena. Bere kokagunea dela eta, biarnesaren (okzitanieraren) eragina izan du hiztegian eta fonologian. Berdintasun handiko euskalkia bada ere, bi aldaera nagusitan banatu izan da: Pettarrako aldaera iparraldean eta Basabürükoa hegoaldean. Iparraldeko zenbait herrixka Amikuzeko euskarara hurbiltzen dira, eta hangoa behenafar eta zuberotarraren tarteko hizkeratzat hartzen da. Herri horiek Domintxaine-Berroeta, Arüe-Ithorrotze-Olhaibi, Lohitzüne eta Etxarri dira.

Bere urruntasun administratibo eta geografikoagatik, Euskara batuarekin desberdintasun handien dituen euskalkia da bizkaierarekin batera, bai ahoskeran (azentu markatua, ü hotsa eta txistukari ahostunak), bai hiztegian eta morfologian. Euskalkien artean, egun desagertua dagoen Erronkarierarekin antzekotasun gehien zituen euskalkia da, hainbeste non Bonaparteren sailkapenean dialekto bakarra osatzen baitzuten.

Fonologia

Bokalak

• u > ü bilakaera, honako kasuetan ez da inoiz gertatzen:

a) r biguinaren aurretik eta ondotik: hur (ur, isurkaria), baina hür (fruitua); gü eta zü, baina gu(r)e eta zu(r)i. b) rd edo rth aurretik eta ondotik: úrdin, urthail. c) s aurrean, ia inoiz ez: ikhúsi, bústi, gustátü. d) u zaharra ez denean: Nun (non), huñ (oin).

• o > u, ia erabat: uhuñ (ohoin, lapur), hun (on). Galdetzaileak: nur (nor), nuiz (noiz), zuñ (< zoin), eta abar.

• i - ü > ü - ü: düzü, nündüzün, ükhüzi (ikuzi, garbitu), üthüri (iturri), üngürü (inguru).

• üa > ia: zah. aingürüa > egun aingü(r)ía (aingerua).

• au > ai: gaiza (gauza), gai (gau), iáñ (iraun).

• Euskararen bokal sudurkari zaharrak gorde dituzte zubererak eta erronkarierak.

Kontsonanteak

• Txistukari ahostunak, gaskoieraren eraginez jasoak.

• XX. mende hasieratik, r biguina ia erabat galdu da: ági (haragi), iói (erori). Batzuek, óo (oro). Era berean, rr > r: üthüri (iturri).

• Hasperena kontsonante ondoren, Iparraldeko beste mintzoetan baino gehiago: bethi, aiphátü, ikhúsi, belhar, lanhú, urhentü (bukatu).

• n, l ondoren, p eta t, gainerako euskalkietan ez denan: -entako, sükhalte (sukalde), etxalte (etxalde, baserri), igante (igande).

Azentua

• Azentu markatua, gehienetan, azkenaurreko silaban. Azken silaban denean, bokal kontrazioen ondorioz da.

• Singularra eta plurala bereizteko: lagünak/lagünék, lagüná(r)i/lagünér, lagünáen/lagünén.

• Erdarazko -on > ~u. araz~u (arrazoi), sas~u (sasoin).

Hiztegia

Hiztegia ezberdina izan daiteke eskualdetik eskualdera, baita herri batetik bestera ere kasu askotan. Hemen hitz ezagun batzuk baino ez dira agertzen.

agitü: gertatu, jazo borthü: mendi. ebi: euri eijer: eder ekhi: eguzki

elki: irten hunki, ontsa: ongi lili: lore koblakari: bertsolari sükalte: sukalde

üken: ukan ürrentü: bukatu, amaitu üsü: maiz, sarri Xiberoa: Zuberoa

Literatura

• Zuberoako idazleak.

Musika

• Zuberoako musikariak.

Kanpo loturak

• Batua eta zuberera artikulua Erabili.com webgunean
• Zuberera Hiru.com webgunean
• Sü Aziaren webgunean
• Txomin Peillen, "Mintzaje ta eskola Ziberoan", Maiatz 1 (1982-otsaila)