Bhutan: berrikuspenen arteko aldeak

Bhutango Erresuma
	འབྲུག་རྒྱལ་ཁབ་; Druk Gyal Khap
	Ereserkia: Druk Tsenden (en)
; Bhutango bandera	; Emblem of Bhutan (en)
	Bhutan_(orthographic_projection).svg
Geografia
Hiriburua; eta hiri handiena	Thimphu; 27°28′17″N 89°38′1″E
Azalera	38.394 (133.)
Punturik altuena	Gangkhar Puensum (7.570 m)
Punturik sakonena	Drangme Chhu (en) (97 m)
Kontinentea	Asia
Mugakideak	Txinako Herri Errepublika eta India
Administrazioa
Gobernu-sistema	Monarkia konstituzional parlamentario unitarioa
Erregea	Jigme Khesar Namgyel Wangchuck
Prime Minister of Bhutan (en)	Lotay Tshering (en)
Legebiltzarra	Parliament of Bhutan (en)
Epai autoritatea	Supreme Court of Bhutan (en)
Harreman diplomatikoak	Ikusi mapa Wikidatan
Zeren kide	ikusi Aduanen Mundu Erakundea; Arma Kimikoak Debekatzeko Erakundea; Bay of Bengal Initiative for Multi-Sectoral Technical and Economic Cooperation (en) ; Berreraikuntza eta Garapeneko Nazioarteko Bankua; Garapeneko Asiako Bankua; Interpol; Multilateral Investment Guarantee Agency (en) ; Munduko Meteorologia Erakundea; Nazio Batuen Erakundea; Nazioarteko Finantza Korporazioa; Nazioarteko Garapen Elkartea; Osasunaren Mundu Erakundea; Posta Batasun Unibertsala; Telekomunikazioen Batasun Internazionala; UNESCO;
Demografia
Biztanleria	807.610 (2017) (165.); 53.663 (2013)
Dentsitatea	21,03 bizt/km² (196.)
Hizkuntza ofizialak	ikusi Dzongkha ;
Erabilitako hizkuntzak	ikusi Kheng (en) , Lhokpu (en) , Bumthang (en) , Gongduk (en) , Nyen (en) , 'Ole (en) , Nupbi (en) , Kurtöp (en) , Chali (en) , Dakpa (en) , Lunana (en) , ingeles, Laya (en) , Lakha (en) , Chocangaca (en) , Dzala (en) , Brokkat (en) , Brokpa (en) , Lepcha (en) , Tshangla (en) eta Dzongkha;
Erlijioa	Mahāyāna, hinduismo eta kristautasun
Ezkontzeko adina	genero guztiak: 18
Emankortasun-tasa	1,8 (2021)
Eskolaratu gabeko umeak	30.548 (2014)
Alfabetizazioa	% 72,1 (2022)
Bizi-itxaropena	71,5 (2021)
Giniren koefizientea	37,4 (2017)
Giza garapen indizea	0,666 (2021)
Ekonomia
BPG nominala	2.511.852.941,1765 $ (2017); 299.214.110,78208 (2016)
BPG per capita	3.130 $ (2017); 348 (2016)
BPG erosketa botere paritarioa	7.584.700.959 nazioarteko dolar (2017); 470.789.037 (2016)
BPG per capita EAPn	9.391,539 nazioarteko dolar (2017); 474,236 (2016)
BPGaren hazkuntza erreala	6,2 % (2016)
Erreserbak	1.206.238.190 $ (2017); 78.960.877 (2016)
Inflazioa	3,7 % (2016); −1,4 (2015)
Historia
	Sorrera data: 1949ko abuztuaren 8a eta 1907ko abenduaren 17a
Bestelako informazioa
Aurrezenbakia	+975
ISO 3166-1 alpha-2	BT
ISO 3166-1 alpha-3	BTN
Ordu eremua	ikusi UTC+06:00 ; : Bhutango ordu-eremu ;
Elektrizitatea	230 V. 50 Hz.AC power plugs and sockets: British and related types (en) , Schuko (en) , BS 1363 (en) , BS 546 (en) eta Europlug (en)
Internet domeinua	.bt
	bhutan.gov.bt

Nabigazio historia interaktiboa

← Aurreko ezberdintasuna Hurrengo ezberdintasuna →

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia

IkusizkoaWikitestua

Lerroan

00:09, 20 urtarrila 2020ko berrikusketa

Bhutan^[1] Erdialdeko Asiako estatu burujabea bat da, kostalderik gabea, ekialdeko Himalaian kokaturik dagoena. Mugakide ditu Txina (Tibet) iparraldean eta India hegoaldean. 38.394 kilometro koadroko eremua hartzen du, eta 2019an 741.700 biztanle zituen.^[2] Thimphu da hiriburua eta hiri nagusia.

Munduko estaturik bakanduenetakoa da, atzerriko eragina eta turismoa oso araututa baitaude, kultura tibetar-budista tradizionala babestu nahian. Hizkuntza ofiziala dzongkha da,^[1] tibeteraren senide hurbila.

Geografia

Bhutan herrialde txiki eta oso menditsua da. Himalaiaren hegoaldeko isurialdean kokaturik dago; iparraldean, gailur garaiek Txinarekin muga egiten dute. Mendirik altuena Gangkhar Puensum (7.570 m) da; denbora luzez tontorrik garaiena Kula Kangri zela uste izan dute zenbait iturrik, baina azken hori Tibeteko lurretan dago, batetik eta, bestetik, neurketa zientifikoek Kula Kangrik 7.538 m dituela erakutsi dute^[3]. Hegoalderantz Duars lautadara beheratzen da, Indiarekiko mugara. Bhutango ibaiak ez dira nabigagarriak eta guztiak Brahmaputraren ibaiadarrak dira. Klimari dagokionez, hegoaldean subtropikala da, eta prezipitazioak ugariak dira. Iparralderantz egin ahala, klima hoztuz doa; hala, erdialdeko bailaratan klima epelagoa da, uda beroekin eta negu hotzekin; eta iparraldeko mendietan udak hotzak dira, eta neguak glaziarrak. Prezipitazioek altitudearekin behera egiten dute, eta ekialdean ere urriagoak dira. Thimphuz gainera, beste hiri garrantzitsu batzuk Paro eta Punakha dira; azken hori neguko hiriburua izandakoa da.

Historia

XVII. mendean lurraldea tibetar jatorriko taldeek okupatu zuten. 1865ean Bhutan Indiaren basailu bilakatu zen. 1910ean, berriz, Britainiar Inperioaren barruan sartu zen, protektoratu moduan. 1949ean berriro Indiaren eskuetara igaro zen, protektoratu moduan berriz ere. 1968an, maharajak uko egin zion aginpide absolutuari (ordu arte, Biltzar Nazionalaren erabakiei betoa jartzeko eskubidea zuen), eta 1971n eskuratu zuen Bhutanek burujabetasun osoa, nahiz eta defentsa eta kanpo-harremanak Indiaren esku dauden. Aginpide espirituala, azkenaldian, indarra galtzen ari da, baina oraindik 6.000 bontzo inguru daude jey khempo izeneko agintari erlijiosoaren esanetara.

Bhutango politika bi familiaren arteko tirabiretara mugatzen dela esan liteke: alde batetik, Wangchuktarrak daude, 1974an koroatua izan zen Jigme Singye maharajaren familiakoak, eta bestetik, Dorjitarrak, haien aurkariak. Bhutango politika-arazoetako bat iheslari tibetarrek sortutakoa da, han geratu baitira bizitzen txinatarrak Tibeten indarrez sartu zirenez geroztik. Bhutango erresumaren egonkortasuna, gaur egun, kolokan jarria dago hegoaldean bizi diren nepaldarren arazoa dela-eta. Agintariek, jarduera antinazionaletan aritzearen salakuntzapean, zapalkuntza-kanpainak egin dituzte nepaldarren kontra, eta askok Nepalera ihes egin behar izan dute. Eraso terroristak eta giza hilketak ugaritu izanak arriskuan jarri du herrialdearen modernizatze-prozesua. Erregimenak derrigorrean bhutandartu nahi ditu gutxiengo etnikoetako kideak, hala nepaldarrak nola tibetarrak, eta bhotien janzkerak erabiltzera eta dzong-khaz mintzatzera behartzen ditu. Portaera horrek, ordea, esandako talde etnikoen sentimenduak indartu baizik ez du egiten.

2008an hauteskunde demokratikoak egin ziren.

Gobernua eta administrazioa

Politika

Oinordekotzako monarkia parlamentarioa da Bhutango erresuma eta Jigme Khesar Namgyal Wang Chuck maharaja da gaur egungo estatuburua (haren aita Jigme Singye Wangchuck 2006an abdikatu ondoren). Lege-aginpidea Biltzar Nazionalaren (Tsongdu) esku dago (151 legebiltzarkidez osatua; haietatik 106 herritarrek hautatutakoak dira, eta gainerakoak maharajak izendatuak edota zeharka aukeratuak). Erregeren Aholkulari Kontseilu bat ere bada, maharajak izendatutako kontseilariez osatua. Nolanahi ere, adiskidetasun-hitzarmen iraunkor bat dute Indiarekin, eta India arduratzen da Bhutanen defentsaz eta kanpo-harremanez.

Banaketa administratiboa

Bhutan lau eskualdetan (dzongdey) banaturik dago, eta lau eskualde horiek, era berean, 20 barruti (dzongkhag) dituzte:

Mendebaldeko eskualdea:

Ekialdeko eskualdea:

Lhuntse barrutia (pronunciación antigua Lhuntshi)
Mongar barrutia
Pemagatshel barrutia
Samdrup Jongkhar barrutia
Trashigang barrutia
Trashiyangste barrutia

Erdialdeko eskualdea:

Hegoaldeko eskualdea:

Demografia

Bhutandar gehienak (% 62,5) bothiak dira, tibetar jatorrikoak, eta dzong izeneko monasterio budisten inguruan bizi dira, herrialdearen ekialdean, batez ere. Monasterio horiek lur asko dituzte. Erlijio ofiziala budismo lamaista da: monasterio asko daude, eta monjeak 6.000 inguru dira. Haur guztiek 11 urtez eskolara joateko eskubidea badute ere (lehen eta bigarren mailako hezkuntza), oso gutxi joaten dira. Bhutandarren erdiak baino gehiago alfabetatu gabeak dira. Oro har, esan daiteke bhutandarrak pobreak direla baina ez zaiela zer janik eta zer jantzirik falta. Herrialdearen hegoaldea jendetsuagoa da. Eskualde horretan bizi dira nepaldar gehienak (gutxiengo etnikoen artean talderik ugariena). Nepaldar askok, hala ere, agintarien diskriminazio gogorra jasan behar dutela-eta, Nepalera ihes egin dute.

Erlijioak: budistak (lamaistak), % 69; hinduistak, % 25; musulmanak, % 5.

Ekonomia

Biztanleria aktiboaren % 95 inguru nekazaritzan enplegatzen da (laboreak eta abere-hazkuntza). Garagarra, garia, artoa eta patatak ekoizten dituzte terraza eran antolatutako soro ureztatuetan (3.000 metroko altueraraino). Hegoalderago, berriz, Himalaia ertaina izeneko eskualdean, arroza da labore nagusia. Fruituak ere ekoizten dituzte (sagarrak, madariak, aranak), baina esportatzeko, batez ere.

Abere-hazkuntzari dagokionez, jaka da Bhutango animalia ezagunena, baina behiak, ardiak eta ahuntzak ere hazten dituzte. Industria arinen bat edo beste hasi da txertatzen (ehunak, porlana, pospoloak, alkoholdun edariak...), baina eskulangintza da oraindik nagusi (larrua, zurak, armak, metal preziatuak, etab.). Bhutango malkarrak eta haran estuak urtegiak egiteko aproposak dira, eta energia elektrikoa ekoizteko erabiltzen dituzte. Indiaren kudeaketei eta diru-laguntzei esker errepide batzuk egin dira eta Bhutanek, orain, minerala (kaltzio karburoa), basoetako zura eta elektrizitatea esportatzen ditu. Turismoa ere dibisa-iturri garrantzizkoa izango litzateke herrialde honentzat, baina agintariek mugak jartzen dizkiote 1970eko hamarraldiaz geroztik.

Merkataritza trukeen % 95 Indiarekin egiten ditu Bhutanek, baina azkenaldian, Indiaren hegopetik atera eta nazioarteko erakundeei laguntza eskatzen hasia da.

Erreferentziak

Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2011/12/30 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.

↑ ^a ^b 38. araua. Euskaltzaindia (Noiz kontsultatua: 2011-03-30).
↑ Aipuaren errorea: Konpondu beharreko erreferentzia kodea dago orri honetan: ez da testurik eman zenbatespen izeneko erreferentziarako
↑ Gangkhar Puensum eta Kula Kangriz.

Kanpo estekak

Jalgi.com atlasa datuak, mapak eta irudiak
(Ingelesez) CIA - World Factbook Geografia, biztanleria, politika eta ekonomia datuak.
(Gaztelaniaz):Telebistak eragindako aldaketei buruzko artikulua, Público, 2018/07/08.

Datuak: Q917
Multimedia: Bhutan / Q917

[euskaltzaindia-1] 38. araua. Euskaltzaindia (Noiz kontsultatua: 2011-03-30).

[zenbatespen-2] Aipuaren errorea: Konpondu beharreko erreferentzia kodea dago orri honetan: ez da testurik eman zenbatespen izeneko erreferentziarako

[3] Gangkhar Puensum eta Kula Kangriz.

[1]

[2]

[3]

@@ 29. lerroa: / 29. lerroa: @@
 | biztanle_zenbatespen_urte = 2019<ref name="zenbatespen">{{erreferentzia |izena= |abizena= |url=https://www.citypopulation.de/Bhutan.html| izenburua= Bhutan |sartze-data=2020-1-9 |argitaletxea= citypopulation.de}}</ref>
 | biztanle_zenbatespen_rankin = 165.
-| erroldatutako_biztanle_zenbatespen = 634.982
 | biztanle_dentsitate_km2 = 19,3
 | biztanle_dentsitate_rankin = 196.
@@ 43. lerroa: / 42. lerroa: @@
 | oharrak =
 }}
-'''Bhutan'''<ref name="euskaltzaindia">{{Web erref|izenburua=38. araua|url=https://www.euskaltzaindia.eus/dok/arauak/Araua_0038.pdf|argitaletxea=Euskaltzaindia|sartze-data=2011-03-30}}</ref> [[Erdialdeko Asia]]ko estatu burujabea bat da, kostalderik gabea, ekialdeko [[Himalaia]]n kokaturik dagoena. Mugakide ditu [[Txinako Herri Errepublika|Txina]] ([[Tibet]]) iparraldean eta [[India]] hegoaldean.
+'''Bhutan'''<ref name="euskaltzaindia">{{Web erref|izenburua=38. araua|url=https://www.euskaltzaindia.eus/dok/arauak/Araua_0038.pdf|argitaletxea=Euskaltzaindia|sartze-data=2011-03-30}}</ref> [[Erdialdeko Asia]]ko estatu burujabea bat da, kostalderik gabea, ekialdeko [[Himalaia]]n kokaturik dagoena. Mugakide ditu [[Txinako Herri Errepublika|Txina]] ([[Tibet]]) iparraldean eta [[India]] hegoaldean. 38.394 kilometro koadroko eremua hartzen du, eta [[2019]]an 741.700 biztanle zituen.<ref name="zenbatespen"/> [[Thimphu]] da hiriburua eta hiri nagusia.
 Munduko estaturik bakanduenetakoa da, atzerriko eragina eta turismoa oso araututa baitaude, kultura tibetar-[[budismo|budista]] tradizionala babestu nahian. Hizkuntza ofiziala [[dzongkha]] da,<ref name="euskaltzaindia" /> [[tibetera]]ren senide hurbila.
@@ 59. lerroa: / 58. lerroa: @@
 == Gobernua eta administrazioa ==
 === Politika ===
-Oinordekotzako monarkia parlamentarioa da Bhutango erresuma eta [[Jigme Khesar Namgyal Wang Chuck]] maharaja da gaur egungo estatuburua (haren aita [[Jigme Singye Wangchuck]] 2006an abdikatu ondoren). Lege-aginpidea ''Tsongdu ''edo Biltzar Nazionalaren esku dago (151 legebiltzarkidez osatua; haietatik 106 herritarrek hautatutakoak dira, eta gainerakoak maharajak izendatuak edota zeharka aukeratuak). Erregeren Aholkulari Kontseilu bat ere bada, maharajak izendatutako kontseilariez osatua. Nolanahi ere, adiskidetasun-hitzarmen iraunkor bat dute Indiarekin, eta India arduratzen da Bhutanen defentsaz eta kanpo-harremanez.
+Oinordekotzako monarkia parlamentarioa da Bhutango erresuma eta [[Jigme Khesar Namgyal Wang Chuck]] maharaja da gaur egungo estatuburua (haren aita [[Jigme Singye Wangchuck]] 2006an abdikatu ondoren). Lege-aginpidea Biltzar Nazionalaren (''Tsongdu'') esku dago (151 legebiltzarkidez osatua; haietatik 106 herritarrek hautatutakoak dira, eta gainerakoak maharajak izendatuak edota zeharka aukeratuak). Erregeren Aholkulari Kontseilu bat ere bada, maharajak izendatutako kontseilariez osatua. Nolanahi ere, adiskidetasun-hitzarmen iraunkor bat dute Indiarekin, eta India arduratzen da Bhutanen defentsaz eta kanpo-harremanez.
 === Banaketa administratiboa ===
-[[Fitxategi:Zones_of_Bhutan.svg|thumb|220px|Bhutango ''Dzongkhag'' edo barrutiak, eta lau ''dzongdey'' edo eskualdeak.]]
+[[Fitxategi:Zones_of_Bhutan.svg|thumb|300px|Bhutango ''Dzongkhag'' edo barrutiak, eta lau ''dzongdey'' edo eskualdeak.]]
 Bhutan lau eskualdetan (''dzongdey'') banaturik dago, eta lau eskualde horiek, era berean, 20 barruti (''dzongkhag'') dituzte: