Kristautasun: berrikuspenen arteko aldeak

Aldatu loturak
Artikulu hau Wikipedia guztiek izan beharreko artikuluen zerrendaren parte da
Artikulu hau "Kalitatezko 2.000 artikulu 12-16 urteko ikasleentzat" proiektuaren parte da
Wikipedia, Entziklopedia askea
Nabigazio historia interaktiboa
← Aurreko ezberdintasunaHurrengo ezberdintasuna →
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
IkusizkoaWikitestua
Euskalerriko Kristautasunaren historia erantsi dut garai bakoitzari dagokion zatia atxikiz. Iturburua: Auñamendiko Euskal Entziklopedia
36. lerroa: 36. lerroa:
Oparotasun eta bizitza kulturalaren ikuspuntutik, [[Bizantziar Inperioa]] kristau historia eta zibilizazioaren une gorenetako bat izan zen, eta [[Konstantinopla]] izan zen tamainaren, aberastasunaren eta kulturaren ikuspegitik kristau munduko hiririk garrantzitsuena<ref>{{Erreferentzia|abizena=Cameron, Averil.|izenburua=The Byzantines|argitaletxea=Wiley-Blackwell|data=2010|url=https://www.worldcat.org/oclc/429601392|isbn=9781405198332|pmc=429601392|sartze-data=2019-09-15}}</ref>. Garai horretan [[Antzinako Greziako filosofia]]ren gaineko interesa berpiztu zen ere, eta literatura oparoa ekoiztu zen [[greziera]]z. [[Bizantziar artea]] eta [[bizantziar literatura]] Europan zehar nagusi izan ziren, eta Mendebalde osoan garai honetan Bizantziar arteak izandako zabalpen eta esanahia izugarria izan zen. [[Islam]]aren sorrerak, eta bereziki [[Ipar Afrika]]ra zabaldu izanak kristau kongregazioak murriztu zituen eskualdean. Une horretatik aurrera Egiptoko [[Eliza Koptoa]], [[Etiopia]]ko [[Tewahedo Eliza Ortodoxoa]] eta [[Nobatia]], [[Makuria]] eta [[Alodia]]ko [[Nubiar Eliza]] baino ez ziren geratu talde egonkor gisa<ref>{{Erreferentzia|abizena=Browning, Robert, 1914-1997.|izenburua=The Byzantine Empire|argitaletxea=Catholic University of America Press|data=1992|url=https://www.worldcat.org/oclc/844260253|edizioa=Rev. ed|isbn=9780813220321|pmc=844260253|sartze-data=2019-09-15}}</ref>.
Oparotasun eta bizitza kulturalaren ikuspuntutik, [[Bizantziar Inperioa]] kristau historia eta zibilizazioaren une gorenetako bat izan zen, eta [[Konstantinopla]] izan zen tamainaren, aberastasunaren eta kulturaren ikuspegitik kristau munduko hiririk garrantzitsuena<ref>{{Erreferentzia|abizena=Cameron, Averil.|izenburua=The Byzantines|argitaletxea=Wiley-Blackwell|data=2010|url=https://www.worldcat.org/oclc/429601392|isbn=9781405198332|pmc=429601392|sartze-data=2019-09-15}}</ref>. Garai horretan [[Antzinako Greziako filosofia]]ren gaineko interesa berpiztu zen ere, eta literatura oparoa ekoiztu zen [[greziera]]z. [[Bizantziar artea]] eta [[bizantziar literatura]] Europan zehar nagusi izan ziren, eta Mendebalde osoan garai honetan Bizantziar arteak izandako zabalpen eta esanahia izugarria izan zen. [[Islam]]aren sorrerak, eta bereziki [[Ipar Afrika]]ra zabaldu izanak kristau kongregazioak murriztu zituen eskualdean. Une horretatik aurrera Egiptoko [[Eliza Koptoa]], [[Etiopia]]ko [[Tewahedo Eliza Ortodoxoa]] eta [[Nobatia]], [[Makuria]] eta [[Alodia]]ko [[Nubiar Eliza]] baino ez ziren geratu talde egonkor gisa<ref>{{Erreferentzia|abizena=Browning, Robert, 1914-1997.|izenburua=The Byzantine Empire|argitaletxea=Catholic University of America Press|data=1992|url=https://www.worldcat.org/oclc/844260253|edizioa=Rev. ed|isbn=9780813220321|pmc=844260253|sartze-data=2019-09-15}}</ref>.


==== Erromatar garaiko kristautasuna Euskalerrian ====
Andrés E. de Mañaricuak, kristautasuna Euskal Herrian nola sartu zen ikertzen duen aditu batek, laburbildu zuen duela ez asko gai horri buruzko bere ikerketa. Haren arabera, euskaldunen ebanjelizazioa Erromatar Inperio Beherean hasiko zen, eta jada IV. mendeko lehen urteetan lur horiek Erromako Elizari martiri talde bat eskain ziezaioketen Dioklezianoren jazarpenaren pean. Mende honen bigarren erdian baskoien paganismoa "iragana" dela esan zuen Prudenciok. Era berean, IV-V mendeetan, Calahorraren egoitza existitzen zela jakin da, eta ziurta daiteke mendea hastean Euskal Herri kontinentaleko hiri guztiek zituztela jada beren apezpikuak. Ez dakigu, hala ere, zehatz-mehatz zein den iturri faltagatik penintsulako Euskal Herriko egoera; izan ere, zalantzarik gabe esku hartu zuten kontziliazioen aktetan, 380ko Zaragozakoan, adibidez, ez dira aipatzen parte-hartzaileen egoitzak. Mendebaldeko Erromatar Inperioa erori zenean, kristautasuna Vasconiaren lau alboetatik sartzen saiatu zen. Calahorrako, Iruñeko eta Okako hiru elizbarrutiek, beren jurisdikzioa autrigono lurretatik hedatzen zutenak, mendez mende banatzen zuten euskal lurraldea. Kontzeju bisigodoetan ere parte-hartzea bermatuta dago, baita ebanjelizazio sinkronizatu bat ere Europako gainerako inguruko herriekin. Gorabehera politikoek, musulmanen aurkako borrokek eta erresuma kristau jaioberrien arteko lehiek beste apezpiku-egoitza batzuk ezabatzea edo agertzea eragingo lukete. Calahorrako apezpikutzari buruz, zalantzarik gabe fundaziorik antzinakoena zena, zehaztasun handiagoz ezagutzen da 457an Silvano gotzaina zela, bere aurka Hilario Aita Santuak Tarraconeko probintziako gotzainei bidalitako gutunengatik, metropoliaren baimenik gabe bi gotzain agindu izana leporatuz. Azkenik, Euskal Herri kontinentalari dagokionez, Narbaitzek dio apezpiku-egoitza bakarra, luzaroan, Dax edo Civitas Aquensium edo Akize izan dela euskaraz, historialari guztiek onartzen baitute gotzain-egoitzak bide garrantzitsuetatik gertu baino ez zirela eratzen, hala nola Dax edo Aquisetik Antonio Ibilbideari buruz. Bestalde, Baionako elizbarrutiak uste du Dubarat "V. mendean edo gure arotik ikusi nuen" sortu behar zela, 1543ko "Missel de Bayonne" bere magistralean..
<br />
=== Goi Erdi Aroa ===
=== Goi Erdi Aroa ===
[[Erromatar Inperioaren gainbehera|Mendebaldeko Erromatar Inperioaren gainbehera eta erorketarekin]] [[aita santu]]a figura politiko garrantzitsuan bilakatu zen, lehen aldiz ikusgai [[Leon I.a (aita santua)|Leon I.ak]] [[bandalo]] eta [[huno]]ekin izandako tratu diplomatikoetan<ref>{{Erreferentzia|abizena=Gillett, Andrew.|izenburua=Envoys and political communication in the late antique West, 411-533|argitaletxea=Cambridge University Press|data=2003|url=https://www.worldcat.org/oclc/252482632|isbn=0511120451|pmc=252482632|sartze-data=2019-09-15}}</ref>; baina baita [[Erromatar Inperioko probintziak|lehengo probintziatan]] ezarritako apezpikuen botere berrian ere<ref name=":0">{{Erreferentzia|abizena=Wickham, Chris.|izenburua=El legado de Roma : una historia de Europa de 400 a 1000|argitaletxea=Pasado & Presente|data=2014|url=https://www.worldcat.org/oclc/932809973|isbn=9788494289019|pmc=932809973|sartze-data=2019-09-15}}</ref>. Garai honetan eliza [[misiolari]] ekintzaldi luzean hasi zen, eta hainbat leinuk erlijioa heuretzat hartu zuten. [[Arianismo]]ak heriotza-zigorra ezarri zuen [[paganismo]]aren aurka (adibidez, [[Verdengo sarraskia]]) gerora katolizismo bilakatuko zena [[hungariar]]<ref>{{Erreferentzia|abizena=Engel, Pál, 1938-2001.|izenburua=The realm of St. Stephen : a history of medieval Hungary, 895-1526|argitaletxea=I.B. Tauris|data=2001|url=https://www.worldcat.org/oclc/46570146|isbn=1860640613|pmc=46570146|sartze-data=2019-09-15}}</ref>, [[germaniar]]<ref>{{Erreferentzia|abizena=Padberg, Lutz von.|izenburua=Die Christianisierung Europas im Mittelalter|argitaletxea=Reclam|data=2009|url=https://www.worldcat.org/oclc/488673347|edizioa=2., überarb. und aktualisierte Aufl|isbn=9783150186411|pmc=488673347|sartze-data=2019-09-15}}</ref>, [[zelta]]<ref>{{Erreferentzia|abizena=Koch John T.|izenburua=Celtic culture : a historical encyclopedia|argitaletxea=ABC-Clio|data=2006|url=http://worldcat.org/oclc/727744405|isbn=1851094458|pmc=727744405|sartze-data=2019-09-15}}</ref>, [[herri baltiko]] eta hainbat [[eslaviar]]ren<ref>{{Erreferentzia|izena=Mirosław|abizena=Białous|izenburua=Religion of the Proto-Slavs|orrialdeak=145–152|hizkuntza=en|data=2016-12-01|url=https://doaj.org/|aldizkaria=Elpis|alea=18|zenbakia=0|issn=1508-7719|doi=10.15290/elpis.2016.18.20|sartze-data=2019-09-15}}</ref> artean hedatu zen. Garai honetarako [[euskaldun]]ak jada [[Kristautasuna Euskal Herrian sartzea|kristauturik zeudela uste da]].
[[Erromatar Inperioaren gainbehera|Mendebaldeko Erromatar Inperioaren gainbehera eta erorketarekin]] [[aita santu]]a figura politiko garrantzitsuan bilakatu zen, lehen aldiz ikusgai [[Leon I.a (aita santua)|Leon I.ak]] [[bandalo]] eta [[huno]]ekin izandako tratu diplomatikoetan<ref>{{Erreferentzia|abizena=Gillett, Andrew.|izenburua=Envoys and political communication in the late antique West, 411-533|argitaletxea=Cambridge University Press|data=2003|url=https://www.worldcat.org/oclc/252482632|isbn=0511120451|pmc=252482632|sartze-data=2019-09-15}}</ref>; baina baita [[Erromatar Inperioko probintziak|lehengo probintziatan]] ezarritako apezpikuen botere berrian ere<ref name=":0">{{Erreferentzia|abizena=Wickham, Chris.|izenburua=El legado de Roma : una historia de Europa de 400 a 1000|argitaletxea=Pasado & Presente|data=2014|url=https://www.worldcat.org/oclc/932809973|isbn=9788494289019|pmc=932809973|sartze-data=2019-09-15}}</ref>. Garai honetan eliza [[misiolari]] ekintzaldi luzean hasi zen, eta hainbat leinuk erlijioa heuretzat hartu zuten. [[Arianismo]]ak heriotza-zigorra ezarri zuen [[paganismo]]aren aurka (adibidez, [[Verdengo sarraskia]]) gerora katolizismo bilakatuko zena [[hungariar]]<ref>{{Erreferentzia|abizena=Engel, Pál, 1938-2001.|izenburua=The realm of St. Stephen : a history of medieval Hungary, 895-1526|argitaletxea=I.B. Tauris|data=2001|url=https://www.worldcat.org/oclc/46570146|isbn=1860640613|pmc=46570146|sartze-data=2019-09-15}}</ref>, [[germaniar]]<ref>{{Erreferentzia|abizena=Padberg, Lutz von.|izenburua=Die Christianisierung Europas im Mittelalter|argitaletxea=Reclam|data=2009|url=https://www.worldcat.org/oclc/488673347|edizioa=2., überarb. und aktualisierte Aufl|isbn=9783150186411|pmc=488673347|sartze-data=2019-09-15}}</ref>, [[zelta]]<ref>{{Erreferentzia|abizena=Koch John T.|izenburua=Celtic culture : a historical encyclopedia|argitaletxea=ABC-Clio|data=2006|url=http://worldcat.org/oclc/727744405|isbn=1851094458|pmc=727744405|sartze-data=2019-09-15}}</ref>, [[herri baltiko]] eta hainbat [[eslaviar]]ren<ref>{{Erreferentzia|izena=Mirosław|abizena=Białous|izenburua=Religion of the Proto-Slavs|orrialdeak=145–152|hizkuntza=en|data=2016-12-01|url=https://doaj.org/|aldizkaria=Elpis|alea=18|zenbakia=0|issn=1508-7719|doi=10.15290/elpis.2016.18.20|sartze-data=2019-09-15}}</ref> artean hedatu zen. Garai honetarako [[euskaldun]]ak jada [[Kristautasuna Euskal Herrian sartzea|kristauturik zeudela uste da]].
46. lerroa: 49. lerroa:


Garai honetan ere elizak aldaketa nabarmenak izan zituen. [[Gregorio I.a]]k dramatikoki eraldatu zuen Elizaren egitura eta kudeaketa<ref name="gonzalez" />. [[X. mende]]aren hasieran Mendebaldeko monasterio kristauek berraktibazio fase bat izan zuten [[Clunyko abadia]]ren gidaritzapean<ref name="gonzalez" />. Europa osoan zehar erlikien inguruko merkatua sortu zen<ref name=":0" />, erromesaldiak piztuz, tartean [[Donejakue bidea]] bezalakoak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=La peregrinación a Santiago de Compostela|hizkuntza=es-ES|url=https://oficinadelperegrino.com/peregrinacion/introduccion/|sartze-data=2019-09-15}}</ref>.
Garai honetan ere elizak aldaketa nabarmenak izan zituen. [[Gregorio I.a]]k dramatikoki eraldatu zuen Elizaren egitura eta kudeaketa<ref name="gonzalez" />. [[X. mende]]aren hasieran Mendebaldeko monasterio kristauek berraktibazio fase bat izan zuten [[Clunyko abadia]]ren gidaritzapean<ref name="gonzalez" />. Europa osoan zehar erlikien inguruko merkatua sortu zen<ref name=":0" />, erromesaldiak piztuz, tartean [[Donejakue bidea]] bezalakoak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=La peregrinación a Santiago de Compostela|hizkuntza=es-ES|url=https://oficinadelperegrino.com/peregrinacion/introduccion/|sartze-data=2019-09-15}}</ref>.

===== Goi-erdiko Aroko kristautasuna Euskalerrian =====
Armentia, Behe Erdi Aroko bisagra egoitza (700-1200). Euskal populazioa duen elizbarrutia Valpuesta eta Arabakoa litzateke, lurraldearen titulua galduko lukeena, Armentiakoarekin izendatzeko, hau da, egoitzarenarekin. Calahorra musulmanek okupatzen zuten bitartean, Arabakoa "ekialdeko euskal kristautasunaren arima" zen, Azconaren esaldian. Bere lehen gotzaina, dirudienez, Bivere zen, Leongo familia noble batekoa, han babestua. 1014ra arte ez ditugu zehatz ezagutzen bitarteko gotzainak Muño II.era iritsi arte. Ubieto, Mansilla eta Mañaricuaren ikerketek Arabako egoitza Nafarroako erresumaren orbitarantz biratu zela aipatzen digute, honela, kondeen eta ondoren Gaztelako erregeen aurka borrokatuz. Muño hau, Beguilaza izena zuena (Mirada áreto), alkurnia euskarakoa, 1033an hil zen, San Esteban errekaren ondoan, San Millan monasterioko apunte batean agertzen denez. Beraz, dokumentatutako hamar gotzain arabar baino gehiagoren artean, Joanena dago (1033-1037?), honen izena idazkun batean agertzen delarik, non Antso Nagusiak Oñako monasterioari mertzedak ematen zizkion, bertan Clunyren erregela sartu zelako. Garcia I.ak 16 urteko apezpiku bat izan zuen, gotzain hauen ohikoa bi urte betetzea zenean. Bere jardueren artean, aipagarria da García erregeak bere emazteari, Estefania (1040) eta jada gaixorik zegoen errege berari 1051n Leyrera laguntzea, non bere osasuna berreskuratzea espero zuen.


1052an, Najerako monasterioko dotazio-gutuna berretsi zuen, eta, aurreko urtean, Bizkaiko kondeek Izpeiako Andre Mariaren dohaintza egin zuten. Ondoren, Vela I (1055-56), Muño III (1057), Vela II (1057-59), García II (1060), Muño IV (1060-62), Vela III (1062), Muño V (1063-4) eta Fortuño II (1065-1088), azkena Arabako gotzaindegian, Hone pontifizearen arteko zismaren paraleloan. Gainontzeko gotzain espainiarrek Erromaren aurrean erromatar errito gotikoaren erabileraren jarraipena defendatzeko aukeratua, bere enpresatik garaile irteten zen. Hil zenean, Arabako elizbarrutia Calahorrako elizbarrutiarekin bat eginda geratu zen behin betiko. Mitra kalagurritarrarekin bat egiteak bi mendez bi kabildoen arteko borroka sutsua piztuko zuen, Armentiakoa katedraletik ikastetxera jaitsiz. Gotzainekin batera, Euskal Herrian Elizaren martxarako hain erabakigarriak diren erakundeak: artzapezpikuak, egoitzako gune baterako ordezkariak, eta monasterioak, herriaren aldaketa erlijioso eta sozialean erabakigarriak diren erakundeak. Garrantzitsuak dira, beraz, Portugaleteko artzapezak, Arabako asko, Leintz harana eta Hondarribia. Eta Vasconiara hurbildu edo bertan kanpatzen ziren monasterioen gerrikoa bezala, Oña, Cardeña, Las Huelgas, Silos, San Milan, Najera, Valvanera, Irache, Fitero, Leyre eta Orreaga. Horietako batzuek eta beste batzuek, espiritualtasun-zentroez gain, beste alderdi kultural batzuei ere ematen zieten funtsezko arreta: arte erromanikoari, landa-pastoralari, landa-eremuaren santifikazioari, bai eta premiaren araberako zerbitzuari ere – Ospitale-sarea, hamabi arte Navarran –, eskolei, kofradiei. Goñi Gaztanbidek XI. eta XII. mendeetako Nafarroarako sintesi ederra trazatu du.


=== Behe Erdi Aroa ===
=== Behe Erdi Aroa ===
59. lerroa: 68. lerroa:


[[1184]]. urtearen inguruan, [[Kataro]]en heresiaren aurkako gurutzadarekin batera, hainbat instituzio sortu ziren, kolektiboki [[Inkisizioa]] izena hartzen dutenak. Instituzio hauen helburua [[heresia|heresien]] aurka jotzea zen, Kristautasunaren doktrina batasuna ziurtatzen jazarpen eta konbertsioaren bidez<ref name="gonzalez"/>.
[[1184]]. urtearen inguruan, [[Kataro]]en heresiaren aurkako gurutzadarekin batera, hainbat instituzio sortu ziren, kolektiboki [[Inkisizioa]] izena hartzen dutenak. Instituzio hauen helburua [[heresia|heresien]] aurka jotzea zen, Kristautasunaren doktrina batasuna ziurtatzen jazarpen eta konbertsioaren bidez<ref name="gonzalez"/>.

====== Behe-Erdi Aroko kristautasuna Euskalerrian ======
Erdi Aroan (1200-1400). Tarsicio de Azconak ziurtatzen du XIII. mendearen hasieran biratzea gertatzen dela Euskal Herriko jokaleku politikoan, eta garai aldaketa bat pentsa daitekeela alderdi guztietan. Bilakaera horren barruan, elizaren egitatea bi zeinuk markatuko dute: aita santuaren interbentzioak eta apezpikuaren gobernuak. Ez zen berria penintsularentzat Egoitza Santuaren ingerentzia, adibidez, erromatar erritua eliza guztientzat sartzean. Baina esku hartze berria ez da orain jaien, kultuen eta otoitzen doikuntzetara mugatuko; beste alderdi batzuk eskainiko ditu. Horrela, Inozentzio III.ak deitutako gurutzada orokorreko klima orokorrean, Lateranense IV.a Kontzilioaren (1215) ondorioz, Nafarroako Teobaldo I.ak bere gurutzada propioa antolatzen zuen ekialdeko musulmanen aurka, ez laguntza pontifiziorik gabe eta bientzako aldeko fruituekin. Esperientzia hau eredugarria da: aiten artean legatuak aldizka bidaltzea eragiten zuen, penintsula osoan arrastoa utziko zutenak, batzuk arbitrariotasunagatik eta beste batzuk elizako gainbeheraren aurkako ekintza bikainengatik, lurreko aliantzek tentatua. Gotzainen gobernuari zegokionez, gotzainen funtzio erreformatzailea, bere absentziagatik nabarmentzen zen. Funtzio urikoak aukeratzen zituzten elizakoak baino gehiago.


Pentsa bedi Ramiro de Navarran (1220-1228), erregearen semea, baina ez bera bakarrik, zeren eta, oro har, esan daiteke Letranen zeuden apezpiku eta prokuradoreak ez zirela oso prestu agertu erreforma erlijiosoaren inguruan. Erlijio-boterearekin apezpiku-bizitza agertzen bada, oso esanguratsua da bizitza monakalaren berotasun kutsakorra. Horrela, frantziskotarrak, Iruñako Santa Engrazia fundazio bikainarekin, Italiatik kanpoko emakume frantziskotarren bizitzako lehen monasterioa izan ziren, dominikoak Iruñean, Gasteizen, Donostian (Donostia), merkatariak, familia agustiniarra, maskulinoa eta femeninoa, Iruñean, Donostian, Bilbon eta Hernanin. Egun haietako sakralizazioaren adierazle kualifikatu bat jai kristauen ospakizuna da. Ehun egun baino gehiagotan kalkula daitezke manuzko jaiak, igandeak barne, meza entzuteko eta lanik ez egiteko betebeharrarekin.

Egutegi horrek bizitza izpiritualean ez ezik, gizartean eta ekonomian ere zuen eragina. Sinodo bat idazten zuen, mendietako elizei erreferentzia eginez: "Izan ere, homeek lan egiteari utziz, landako lanetan zein beste ofizio eta artifizio batzuetan, kalte egiten dio errepublika kristauari". Kalte horiek sumatzen ziren, hain zuzen ere, Euskal Herria menditsuan. Euskaldunen bizitzaren zatitasun guztiei -oinaztar eta ganboatarren bandoen artean murgildua-, izaera triste eta ez kristauko ohitura eta ospakizun erlijiosoak laguntzen zizkieten. Horrela, hilen aldeko dueluak, non berpizteaz desesperatzen zen, kontzejuen batzarrak hilerri eta elizetan, "Zeinetara ahots asko ematen duten -Burgosko sinodo bat gaitzesten zuen, mendiei buruz- eta haserre eta porfia, birao eta zin-egite gauzak gertatzen diren", borrokak, armadetaraino, eliz hobespenen eskubideengatik eta ezkontza arbitrarioak.

Erdi Aroko udazkena (1400-1525). Euskal Herriko elizak elizaren zisman (1378-1418) Iruñeko gortearen, nafarren gortearen eta gainerakoen inguruan forjatzen ziren, Gaztelako gorteak agindutakoaren arabera. Lotsagabekeriaren eta beste akats batzuen hozkadak garrasika eta mingostu egiten zion bizitza. Elizako depresio hori, bere estamentu guztietan, ehunka bertsoz deskribatzen digu Pedro López de Ayala kantzilerrak bere "Rimado en Palacio" lanean. Bere seme Fernan, Konstantzako konklabearen zaindaria, eta beste euskaldun asko, herritik irten eta eskean ibiltzeko ohitura zutenak, Italian zehar ibiliko ziren aldizka, eta, itzultzean, kultura eta giza berrikuntzako doinuak sartuko zituzten. Errege Katolikoekin, euskal probintziak euren kezka eta enpresetara lotuta geratzen ziren, baita judu edo moriskoen gutxiengoen xurgapen edo errepresio politikan ere. Euskal Herriko Elizak ezin izan zion ihes egin Durangoko mugimendu milenaristari, eta erradikalismo soziala, izpiritu askea, joakinismoa eta fratizelismoa zituen; 1442tik XV. mendera arte iraun zuen.

Elizaren ehunean izandako aldaketa horiek bikain aztertu dituzte Goñi Gaztanbidek eta J. M. de Garriazok. Era berean, ondo dokumentatuta dago Cantera Burgosi esker judu eta konbertituen presentzia, hala nola Idoatek Nafarroan egindako sorginena, Goñi eta Caro Barojaren datuez gain. Bestalde, Karlos I.aren politika hedatzailearekin, 1512 eta 1521 arteko gerra beroko hiru espaziotan izandako anexio- eta okupazio-prozesu oso bat ezagutzea tokatuko litzaieke euskal probintziei eta Nafarroari. Domeinu honen egitate garrantzitsu bat -Azconak adierazitakoa- Adrianok bere ikasle Carlos I.ari maiatzaren 4an bullan eta 1523ko hil bereko 28an Iruñeko mitrari aurkezteko eta patronatua izateko eskubidea eman zion pribilegioa izan zen. Honela, Aita Santuak, erresuma zaharraren konkista eta okupazioa kanonizatzen zuen. "Erreforma-aldarria" Europako geografia osoan gertatzen bazen, Calahorrako eta Iruñeko elizbarrutiak ziren zigortuenak beren aurrekoen bizitasunik ezagatik.

XV. mendearen amaieran, Bizkairaino iristen zen Pascual de Ampudia gotzain domingotarrak pastoral eskaera egin zuen arren, elizbarrutietako pastoral eta aldi baterako apaizak bere artzapezpikuetan atseden hartzen zuen. Bere aldetik, klero sekularrak, bere baitan jaiotako elkarteek eta "asanblada" deituek behartua, gehiago eboluzionatzen zuen organismo burokratikoetarantz mugimendu erreformistetarantz baino. Ordena erlijiosoek, hala ere, behaketa izeneko erreforma mugimendu erradikal bat eragin zuten. Gasteizko San Frantzisko eta Santo Domingoko komentuak izan ziren kutsadura erreformistaren iturri nagusiak, besteak beste, Urrezko Mendearen euskal espiritualtasunean eragin handia izango zutenak.


=== Erreforma protestantea eta kontra-erreforma ===
=== Erreforma protestantea eta kontra-erreforma ===
[[XV. mende]]ko [[Pizkundea]]k antzinaroko eta garai klasikoetako testuekiko interes berritua ekarri zuen. [[Erreforma protestantea|Erreformaren]] garaian, [[Martin Lutero|Martin Luterok]] [[Indulgentzia|indulgentzien]] salmentaren aurkako [[Laurogeita hamabost Tesiak|Laurogeita Hamabost Tesiak]] argitaratu zituen 1517an<ref>{{Erreferentzia|abizena=Armstrong, Alastair.|izenburua=The European reformation 1500-1610|argitaletxea=Heinemann Educational|data=2002|url=https://www.worldcat.org/oclc/49651304|isbn=0435327100|pmc=49651304|sartze-data=2019-09-21}}</ref>. Inprimatutako kopiak laster zabaldu ziren Europa osoan zehar. 1521ean [[Wormseko ediktua|Wormseko ediktuak]] Lutero eta [[Luteranismo|bere jarraitzaileak]] kondenatu eta estutu zituen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The encyclopedia of Christianity|argitaletxea=Wm. B. Eerdmans|data=1999-2008|url=https://www.worldcat.org/oclc/39914033|isbn=0802824137|pmc=39914033|sartze-data=2019-09-21}}</ref>; ondorioz, Mendebaldeko kristautasunaren zisma gertatu zen, adar berri asko sortuz<ref>{{Erreferentzia|izenburua=A Fun, Animated History of the Reformation and the Man Who Started It All {{!}} Short Film Showcase|hizkuntza=eu|url=https://www.youtube.com/watch?v=FhGGjRjvq7w|sartze-data=2019-09-21}}</ref>.
[[XV. mende]]ko [[Pizkundea]]k antzinaroko eta garai klasikoetako testuekiko interes berritua ekarri zuen. [[Erreforma protestantea|Erreformaren]] garaian, [[Martin Lutero|Martin Luterok]] [[Indulgentzia|indulgentzien]] salmentaren aurkako [[Laurogeita hamabost Tesiak|Laurogeita Hamabost Tesiak]] argitaratu zituen 1517an<ref>{{Erreferentzia|abizena=Armstrong, Alastair.|izenburua=The European reformation 1500-1610|argitaletxea=Heinemann Educational|data=2002|url=https://www.worldcat.org/oclc/49651304|isbn=0435327100|pmc=49651304|sartze-data=2019-09-21}}</ref>. Inprimatutako kopiak laster zabaldu ziren Europa osoan zehar. 1521ean [[Wormseko ediktua|Wormseko ediktuak]] Lutero eta [[Luteranismo|bere jarraitzaileak]] kondenatu eta estutu zituen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The encyclopedia of Christianity|argitaletxea=Wm. B. Eerdmans|data=1999-2008|url=https://www.worldcat.org/oclc/39914033|isbn=0802824137|pmc=39914033|sartze-data=2019-09-21}}</ref>; ondorioz, Mendebaldeko kristautasunaren zisma gertatu zen, adar berri asko sortuz<ref>{{Erreferentzia|izenburua=A Fun, Animated History of the Reformation and the Man Who Started It All {{!}} Short Film Showcase|hizkuntza=eu|url=https://www.youtube.com/watch?v=FhGGjRjvq7w|sartze-data=2019-09-21}}</ref>.


==== Errefroma eta kontra-erreforma Euskalerrian ====
Koldo Mitxelenak, euskal gaiaz asko dakienak, honela idatzi ahal izan du:

"Historia modernoan gertaera batek oihartzun sakona izan badu Euskal Herrian, hau Trentoko Kontzilioa da, bere efektuek herrialdeko bizitzaren ia alderdi guztiak etengabe osatu zituztelarik. Haren ondoren, eta horren ondorioz, katolizismoarekin identifikatzen da, gero, euskalduna ".

Gertaera horrek -maximoa XVI. mendean- arrasto sakona utziko luke Euskal Herriko historian. Izan ere, Tellechea Idigorasek gidaturik, kontzilioaren aurreko eta ondorengo sinodo erreformista ugariez hitz egin daiteke. Pedro Pacheco Iruñeko gotzainak bere elizbarrutia bisitatuko duten gotzain egoiliar eta betegarrien segida hasiko du, Kontzilioa baino lehen ere. Iruñea, Calahorra eta Baiona dira Euskal Herri osoa hartuko duen elizbarrutiko hirukia. Sarrerako elizbarrutitzat hartuz, bertan, nagusiki, egoera onean dauden eta igarotzeko joera duten kanpoko gotzainak egongo dira. Hortik azaltzen da bere mugikortasun handia. Tellecheak berak koadro hau ematen digu:
{| class="wikitable"
|+
!
!XVI. mendea
!XVII. mendea
!XVIII.mendea
|-
|Iruñea
|14
|14
|11
|-
|Kalaburri
|13
|14
|7
|-
|Baiona
|9
|7
|8
|}
Klero sekular edo elizbarrutikoa ugaria izango litzateke, baina gehiago baldintzatuko luke mozkinen sistemak, patronatuak, hamarrenak, pastoral lanak baino. Trentok premiazkoa zuen mintegi bateratuak martxan jartzea, baina XVIII. mendean bakarrik jarriko dira martxan. Lehenik Baiona (1722) eta Larresoro (1733), ondoren Logroño (1776), Calahorra (1781), Iruñea (1777). Lehenago, klero hau, Iruñako eta Iratxeko unibertsitateetan edo Erlijio Ordenek eutsitako ikastetxe ugarietan hezi zitekeen, eta, batez ere, XVI. mendetik aurrera, Alcala edo Salamancakoak bezalako unibertsitate ospetsuetan. XVI. mendearen amaieran, aldaketaren sinbolo gisa, Aita Santuaren ("ad limina Apostolorum") gotzain-bisiten praktika unibertsala sartu zen. Bisita horietan elizbarrutiaren egoerari eta misioari buruzko txosten bat aurkeztu behar zuten. Bere ezagutzari esker, nahiz eta oraindik azalekoa izan, elizbarrutiko egoera alderdiei buruz dakigu. Garrantzi handiko atala da elizgizon erregularraren bizitzaren sorrera eta sendotasuna.


Zenbaketa orokorra ehun erlijio-etxe ingurukoa zen egun hauetan, eta Euskal Herrian eragin bikoitza izan zuen. Lehenik, bere eragin pastorala bere inguru hurbilean, predikazioan oinarritutako jarduera ibiltari batek biderkatua, eta bigarrenik, bere eragin unibertsala bere elizbarrutietako ordezkarien bitartez. Tellecheak Donostiako San Bizente parrokiaren bisita sinbolo tipiko gisa seinalatu zuen. Gainera, Aginduen ibilbide instituzionalean, hiru frontetan neurtuko lirateke euskal herritar asko: hierarkietako nominetan (orokorrak, probintzialak, prioreak, definitzaileak), misiolari horizonteetan (predikariak, irakasleak, idazleak) eta santutegiko zerrendetan. Erakundeen kezka ebanjelizatzaileak, protestantismoaren eta sorginkeriaren arazoa dela eta, bultzada nabarmena emango dio euskarazko katekesiari XVI. eta XVII. mendeetan. Tellecheak lehen menderako Elso eta Betolazaren katezismoak seinalatu zituen, baita Itun Berriaren eta Calvinoren lanen baten bertsioa ere, Lizarragaren eskutik.

Bigarrenerako, Baionak, Iruñeak eta Calahorrak katezismoak sortzen ikusten zituztela adierazi zuen, hala nola Materre, Juan de Beriain, Capanaga, Pouvreau, Zubie eta Belapeyre, baita Axularreko Gero ere, euskal literaturaren klasiko bat. Gero etorriko ziren Asin, Arzadun, Eleizalde, Olaechea, Maytie, Irazusta, beste hainbat eta hainbat anonimo eta Ripaldaren eta Asteteren itzulpen anitzak. Larramendik berak euskarazko literatura erlijiosoa ekoiztera bultzatuko ditu Cardaveraz eta Mendiburu. Pastoral urgentziak, horrela, gure hizkuntzan idatzitako lehen literaturaren zati handi baten agerpena eragiten zuen. Herri-misioek XVIII. mendean indar berezia hartuko balute, zenbait irudi erliebedun bereiziz gero, hala nola, Cardaveraz, Mendiburu eta Calatayud jesuitak, Añiboko eta Palacioseko frantziskotarrak eta Garces bezalako dominikoak, oraindik definitzeke dago elizaren ekarpena irakaskuntzaren arloan. Baionako "College" delakoa Maury gotzainaren ekimenez sortzen zen; jesuitek, berriz, Bergara, Azkoitia, Oñate, Donostia, Iruñea, Tutera, Bilbo, Lekeitio... Beste komentu batzuek lehen mailako eta udal izaerako eskolak sostengatzen zituzten. Sorginkeriaren pitzadura izugarria igarota, ehun urtez hiru elizbarrutietan ohikoa izan zena, XVII. mendean, Baionan hain zuzen ere (Saint Cyran bertan), jansenismoa gailentzen zen, XVIII. mendean arazo larriak sortuko zituena. Hiriko seminarioa, irradiazio guneetako bat izango zen, eta zenbait gotzain, bere deserrotzean sakonki tematuko ziren. Euskal Autonomia Erkidegoan, Sebastian Insaustik gogor salatu eta aztertu zuen gertakari erregalista.
<br />
=== Pizkundearen osteko garaia ===
=== Pizkundearen osteko garaia ===
[[Dibergentzia Handia]] bezala ezagutzen zen garaian, mendebaldean, [[Ilustrazioa]]ren aroa eta [[iraultza zientifikoa]]k aldaketa sozial handiak ekarri zituztenean, kristautasunak [[eszeptizismo]] modu batzuei eta ideologia politiko moderno batzuei aurre egin behar izan zien, [[sozialismo]]aren eta [[liberalismo]]aren bertsioak kasu<ref>{{Erreferentzia|abizena=Novak, Michael.|izenburua=Catholic social thought and liberal institutions : Freedom with justice|argitaletxea=Transaction|data=1989|url=https://www.worldcat.org/oclc/18321470|edizioa=2nd ed|isbn=0887387632|pmc=18321470|sartze-data=2019-09-20}}</ref>. Gertaerak [[antiklerikalismo]] hutsetik hasi eta kristautasunaren aurkako eztanda bortitzetaraino zihoazen, hala nola [[Frantziaren deskristautasuna]] [[Frantziako Iraultza]]n, [[Espainiako Gerra Zibila]] eta mugimendu [[marxista]] batzuk, bereziki [[Errusiako Iraultza]] eta [[kristauen jazarpena Sobietar Batasunean]] [[Estatu ateismo]]aren pean<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Religion and the State in Russia and China : Suppression, Survival, and Revival|argitaletxea=Bloomsbury Academic|data=2011|url=http://dx.doi.org/10.5040/9781501300608|isbn=9781441102294|sartze-data=2019-09-20}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=Adappur, Abraham, 1926-|izenburua=Religion and the cultural crisis in India and the West : an ecumenical inquiry|argitaletxea=Intercultural Publications|data=2000|url=https://www.worldcat.org/oclc/48517009|isbn=8185574472|pmc=48517009|sartze-data=2019-09-20}}</ref>.
[[Dibergentzia Handia]] bezala ezagutzen zen garaian, mendebaldean, [[Ilustrazioa]]ren aroa eta [[iraultza zientifikoa]]k aldaketa sozial handiak ekarri zituztenean, kristautasunak [[eszeptizismo]] modu batzuei eta ideologia politiko moderno batzuei aurre egin behar izan zien, [[sozialismo]]aren eta [[liberalismo]]aren bertsioak kasu<ref>{{Erreferentzia|abizena=Novak, Michael.|izenburua=Catholic social thought and liberal institutions : Freedom with justice|argitaletxea=Transaction|data=1989|url=https://www.worldcat.org/oclc/18321470|edizioa=2nd ed|isbn=0887387632|pmc=18321470|sartze-data=2019-09-20}}</ref>. Gertaerak [[antiklerikalismo]] hutsetik hasi eta kristautasunaren aurkako eztanda bortitzetaraino zihoazen, hala nola [[Frantziaren deskristautasuna]] [[Frantziako Iraultza]]n, [[Espainiako Gerra Zibila]] eta mugimendu [[marxista]] batzuk, bereziki [[Errusiako Iraultza]] eta [[kristauen jazarpena Sobietar Batasunean]] [[Estatu ateismo]]aren pean<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Religion and the State in Russia and China : Suppression, Survival, and Revival|argitaletxea=Bloomsbury Academic|data=2011|url=http://dx.doi.org/10.5040/9781501300608|isbn=9781441102294|sartze-data=2019-09-20}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=Adappur, Abraham, 1926-|izenburua=Religion and the cultural crisis in India and the West : an ecumenical inquiry|argitaletxea=Intercultural Publications|data=2000|url=https://www.worldcat.org/oclc/48517009|isbn=8185574472|pmc=48517009|sartze-data=2019-09-20}}</ref>.
71. lerroa: 129. lerroa:


Europan kristau fededun eta praktikanteen kopurua murriztu egin zen [[modernitate]]a eta [[sekularismo]]a errealitate bihurtu ziren heinean<ref>{{Erreferentzia|izena=Jason|abizena=Palmer|izenburua='Extinction threat' to religion|hizkuntza=en-GB|data=2011-03-22|url=https://www.bbc.com/news/science-environment-12811197|sartze-data=2019-09-20}}</ref>, bereziki [[Txekiar Errepublika]]n eta [[Estonia]]n, [[Amerika]]n erlijio konpromisoak orokorrean altuak izan diren bitartean Europarekin alderatuta. [[XX. mende]]aren amaierak [[Hirugarren Mundua]]rekiko eta [[Hegoaldeko Hemisferioa]]rekiko atxikimendu kristauaren aldaketa erakutsi du oro har, eta [[Mendebaldea (kultura)|Mendebaldea]] jada ez da kristautasunaren banderadun nagusia.
Europan kristau fededun eta praktikanteen kopurua murriztu egin zen [[modernitate]]a eta [[sekularismo]]a errealitate bihurtu ziren heinean<ref>{{Erreferentzia|izena=Jason|abizena=Palmer|izenburua='Extinction threat' to religion|hizkuntza=en-GB|data=2011-03-22|url=https://www.bbc.com/news/science-environment-12811197|sartze-data=2019-09-20}}</ref>, bereziki [[Txekiar Errepublika]]n eta [[Estonia]]n, [[Amerika]]n erlijio konpromisoak orokorrean altuak izan diren bitartean Europarekin alderatuta. [[XX. mende]]aren amaierak [[Hirugarren Mundua]]rekiko eta [[Hegoaldeko Hemisferioa]]rekiko atxikimendu kristauaren aldaketa erakutsi du oro har, eta [[Mendebaldea (kultura)|Mendebaldea]] jada ez da kristautasunaren banderadun nagusia.

==== Pizkudearen osteko garaia Euskalerrian ====
Klero sekular edo elizbarrutikoa ugaria izango litzateke, baina gehiago baldintzatuko luke mozkinen sistemak, patronatuak, hamarrenak, pastoral lanak baino. Trentok premiazkoa zuen mintegi bateratuak martxan jartzea, baina XVIII. mendean bakarrik jarriko dira martxan. Lehenik Baiona (1722) eta Larresoro (1733), ondoren Logroño (1776), Calahorra (1781), Iruñea (1777). Lehenago, klero hau, Iruñako eta Iratxeko unibertsitateetan edo Erlijio Ordenek eutsitako ikastetxe ugarietan hezi zitekeen, eta, batez ere, XVI. mendetik aurrera, Alcala edo Salamancakoak bezalako unibertsitate ospetsuetan. XVI. mendearen amaieran, aldaketaren sinbolo gisa, Aita Santuaren ("ad limina Apostolorum") gotzain-bisiten praktika unibertsala sartu zen. Bisita horietan elizbarrutiaren egoerari eta misioari buruzko txosten bat aurkeztu behar zuten. Bere ezagutzari esker, nahiz eta oraindik azalekoa izan, elizbarrutiko egoera alderdiei buruz dakigu. Garrantzi handiko atala da elizgizon erregularraren bizitzaren sorrera eta sendotasuna.


Zenbaketa orokorra ehun erlijio-etxe ingurukoa zen egun hauetan, eta Euskal Herrian eragin bikoitza izan zuen. Lehenik, bere eragin pastorala bere inguru hurbilean, predikazioan oinarritutako jarduera ibiltari batek biderkatua, eta bigarrenik, bere eragin unibertsala bere elizbarrutietako ordezkarien bitartez. Tellecheak Donostiako San Bizente parrokiaren bisita sinbolo tipiko gisa seinalatu zuen. Gainera, Aginduen ibilbide instituzionalean, hiru frontetan neurtuko lirateke euskal herritar asko: hierarkietako nominetan (orokorrak, probintzialak, prioreak, definitzaileak), misiolari horizonteetan (predikariak, irakasleak, idazleak) eta santutegiko zerrendetan. Erakundeen kezka ebanjelizatzaileak, protestantismoaren eta sorginkeriaren arazoa dela eta, bultzada nabarmena emango dio euskarazko katekesiari XVI. eta XVII. mendeetan. Tellecheak lehen menderako Elso eta Betolazaren katezismoak seinalatu zituen, baita Itun Berriaren eta Calvinoren lanen baten bertsioa ere, Lizarragaren eskutik.

Bigarrenerako, Baionak, Iruñeak eta Calahorrak katezismoak sortzen ikusten zituztela adierazi zuen, hala nola Materre, Juan de Beriain, Capanaga, Pouvreau, Zubie eta Belapeyre, baita Axularreko Gero ere, euskal literaturaren klasiko bat. Gero etorriko ziren Asin, Arzadun, Eleizalde, Olaechea, Maytie, Irazusta, beste hainbat eta hainbat anonimo eta Ripaldaren eta Asteteren itzulpen anitzak. Larramendik berak euskarazko literatura erlijiosoa ekoiztera bultzatuko ditu Cardaveraz eta Mendiburu. Pastoral urgentziak, horrela, gure hizkuntzan idatzitako lehen literaturaren zati handi baten agerpena eragiten zuen. Herri-misioek XVIII. mendean indar berezia hartuko balute, zenbait irudi erliebedun bereiziz gero, hala nola, Cardaveraz, Mendiburu eta Calatayud jesuitak, Añiboko eta Palacioseko frantziskotarrak eta Garces bezalako dominikoak, oraindik definitzeke dago elizaren ekarpena irakaskuntzaren arloan. Baionako "College" delakoa Maury gotzainaren ekimenez sortzen zen; jesuitek, berriz, Bergara, Azkoitia, Oñate, Donostia, Iruñea, Tutera, Bilbo, Lekeitio... Beste komentu batzuek lehen mailako eta udal izaerako eskolak sostengatzen zituzten. Sorginkeriaren pitzadura izugarria igarota, ehun urtez hiru elizbarrutietan ohikoa izan zena, XVII. mendean, Baionan hain zuzen ere (Saint Cyran bertan), jansenismoa gailentzen zen, XVIII. mendean arazo larriak sortuko zituena. Hiriko seminarioa, irradiazio guneetako bat izango zen, eta zenbait gotzain, bere deserrotzean sakonki tematuko ziren. Euskal Autonomia Erkidegoan, Sebastian Insaustik gogor salatu eta aztertu zuen gertakari erregalista.

Ilustrazioa eta Iraultza

Ilustrazioak tanto bikaina egin zuen Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen eta Bergarako Seminarioaren sorrerarekin. Menendezek eta Pelayok Realari egindako itzal erasokorra gorabehera, bere heterodoxoen iritziekin, Urquijok behin betiko uxatuko luke akusazio hori. Elizako gizonek, bestalde, mendeko adierazlerik nabarmenenaren aurrean, forma irekiagoko ideietan, batzuek onartzeko mesfidantza agertu zuten eta beste batzuek bazkideen zerrendak loditu zituzten, Larrañagak ondo erakutsi duen bezala. Oso bestelakoa izango zen jarrera hori 1789ko abuztuaren 4ko gau ospetsuaren ondoren ondoko Frantziako erresuman gertatutako gertakari iraultzaileetatik aurrera. Kleroaren Konstituzio Zibilak, Eliza Nazional frantziar baten formula ezartzen du, klero sekularra zibilki eratzen duena, klero erregularra ezabatzen duena, eta gotzainak, departamendu Batzarrean bildutako fededunek hautatuak izatea eragiten duena, Metropolitarrak sagaratuak direlarik, eta ez Aita Santuak. Lapurdi, Nafarroa Beherea eta Zuberoa, egoitza Oloron hirian duen gotzaindegi baten zati izatera pasatzen dira, Baiona, Dax eta Lescar elizbarrutiak kenduz. Pavée de Villevielle, Baionako gotzaina, Urdazubiko monasterioan babestuz ihes egiten du, bertatik, ezkutuan, bere elizbarruti ohia administratzen duelarik.

Honela, Frantziako gobernu iraultzaileak Elizarekin duen gatazka sortzen da, bi Euskal Herrietan hain ondorio sakonak izan behar zituena. Fededunak banatu egiten dira. Zenbait herritan, Ainharpen kasu, jendeak harrera beroa egin zien apaiz juramentudun edo konstituzionalei, eta ezkutatu ziren apaiz erregogor batzuen atzetik joan zen. Horietako batzuk, Briscousena edo Ainhoarena kasu, gillotinatuak izan ziren lehena eta fusilatuak bigarrena. Beste batzuk, Duronea Sarako parrokoa kasu, Pinet eta Cavaignac lausengatzeagatik ospetsu egin ziren. Erroma, isilik zegoena, bere mututasunetik irteten da, Iraultzari gerra deklaratuz, honek, konfiskatutako ondasunen salmenta Elizari iragartzean. 1793ko azaroan kultu katolikoa abolitu ondoren, Arrazoi Jainkoari eskainitako jai zibilak hasi ziren. Europa erreakzionario osoak Konbentzioaren aurka deklaratutako gerrak egoera are gehiago haserretuko du, kleroaren zati handi bat inbaditzaileekin jarriz, eta horrek Elizaren ondasunei eraso egitea ekarriko du, Baionako katedralaren estatua suntsitzea kasu. Milaka apaizek klandestinoki gurutzatzen dute muga, Hegoaldean ezarriz. Nafar, bizkaitar, arabar eta gipuzkoar lankideen artean izango duen eragina erabakigarria izango da.


Espainiako Independentzia Gerra

(1808-1814). Euskal Eliza garaikidearen historia gainezka dago armada napoleonikoak euskal orubera iristean. Espainiar armaden garaipenak, Bailenen, 1808ko uztailean, borroka morala areagotu zuen, bere alde erlijioaren defentsa instrumentalizatuz. Espainola edo euskalduna, berriz ere, katolikoarekin identifikatzen zen. Calahorrako elizbarrutiko gotzainaren hasierako goseteari, euskal probintzia askoren babesa ere izan zuena, Bilbon bizi ziren elizgizon asko aurka agertu ziren, matxinada mugimenduaren benetako lider bihurtu zirenak. Bizkaiko Jaurerriko 122 apaizek ez zuten inola ere irakurri pulpituan bakerako beren exhortoa, urte bereko ekainaren 9an Aguiriano gotzainak sustatua. Apezpiku hau, Gipuzkoako Leintz bailarako Bolibar de Ugazuatik sortua, 1793ko gerraren inguruan nabarmendu zen Frantziaren aurkako bere pastoralengatik. Bere jarrera paradoxikoak etengabeak izango dira: 1799an Urquijoren Dekretua babestu zuen, Bergeko dukearen lehen kolaboratzailea, eta, 1808ko abuztuaz geroztik, bere elizbarrutiaren ihesa, frantziar inbaditzailearen aurkaririk sutsuena, batez ere Alacantetik. Bestalde, Jose I.aren gobernuak 1810ean bere gotzainen elizbarruti abandonatuei aurre egin behar zien, horien artean Calahorra, Madrilgo La Gazetaren dekretua, Urquijo bilbotarrak sinatua, Calahorra, Astorga eta Osmako iheslariak kargutik kentzen zituena.


Elizbarruti horretarako Aguado eta Jarava izendatzen zituen. Bitxia bada ere, Aguirianok bere ordezkoa deskalifikatzen zuen honako epiteto hauekin: "Zismakoa", "Adulteroa", "Heresiarka", "Izurritea", "Menelao berria eta Jason", azkenari gorazarre eginez. Aipatzekoa da, Aguado izendatu aurretik, Felipe de Prado bikario nagusiak gobernatu zuela elizbarrutiko patua, laster Juan A. Llorente kalonjearen lokarrietan eroriko zen gizon ahul eta Bonapartetarren defendatzaile sutsua. Pradoren frantziarrekiko morrontza ez da azaltzen bikarioak apezpikua sustatua izateko esperantzarik gabe. Gerrillak atxilotu eta Molina de Aragonera eraman zuen, honek, aldi berean, bihozbera izanik, bere zortasunak barkatuko zizkiolarik eta Calahorrara itzuliko zuelarik. Aguiriano apezpiku legitimoaren eta bere kleroaren arteko lotura eztabaidaezinak, euren nahigabea areagotu zuten kleriko erregularrak izango ziren, gerrilla elikatuz.

Frantziar inbaditzaileek, euren nagusitasuna legitimatu nahi bazuten, Eliza bazutela ikusaraziz, klero erregular eta sekularra arduratzen ziren hori gezurtatzeaz. Izan ere, Bilboko kabildoak behin eta berriz sustatu zituen "meza grebak", beste batzuk armadara batu ziren soldadu gisa, beste batzuk Menendez de Luarca Santanderko gotzain gerrillariaren aginduetara jarri ziren, beste batzuk "El Cuevillas" gerrillari ospetsuarekin harremanetan jarri ziren, beste batzuk Izarra eta Ochoa apaizen taldeen atzetik joan ziren Urduñan eta Amurrion. Bestalde, Frantziako Poliziaren Komisario Nagusiak publikoki errege frantsesaren alde otoitz egiten ez zuten apaizei zigor latzak jartzen bazizkien, horrek ez zuen eragotzi fededunak elizetatik alde egitea otoitz hau egiteko unea iristean. Era berean, Ochandianoko apaiza zen Echánovek Agirianori bere herri osoak gerrara ihes egin zuela jakinarazten zion. Eta herri honetako fededunen jarrera ez zen salbuespena izan.

Erreakzio absolutistak

(1814-1833). "Jazarpen eta beldurrezko egunak" izan ziren Fernando VII.aren lehen eta bigarren erreakzio absolutistak 1814 eta 1823an, Pedro de Urquinaonaren arabera. Baina monarkia absolutuaren zaharberritze hau, bere buruhausteekin batera bazen ere, gogo handiz hartzen zuten euskal klerikoek. Erregeak Inkisizioa berrezartzen zuen, jesuitak hartzen zituen, Cadizeko elizgizonen aurkako xedapenak likidatzen zituen eta foruak berresten zituen. Euskal Elizako elizgizonek, beraz, tradizioarekiko errespetua erlijioari eustearekin bakarrik ziurta zitekeela uste zuten, aurreko belaunaldiek transmititu zuten bezala. Horregatik ideologia liberal berria, nahiz eta Euskal Herrian eragin txikia izan, ez zen soilik ataka eta deabru gisa aurkezten, baizik eta gatazka- eta desberdintasun-matrize gisa. Hierarkia bera arduratuko litzateke amesgaizto hau aldentzeaz. Eta erabilitako bidea bere gurutzada berezia pulpitutik jaurtitzean datza -herri misioak "ohituren desegitearen" aurka. Inkisizioaren balizko ezarpenak Fernando VII.ari balio zion Elizaren gustuzko sorbalda gainean adierazpen askatasunaren edozein adierazpen jazartzeko lana botatzeko. Epaimahai honen birjarpenaren inguruan, batez ere 1823tik aurrera, hartu ziren jarrera indartsuenak.

Kleroaren ultra sektoreak, euskal Elizak parte hartzen zuenak, agian beste eskualde batzuetakoa baino fronte monolitikoago bezala ere, hura leheneratzea eskatzen zuen oldarkortasun handiagoz. Aita Acevedok, Gasteizko predikariak, Inkisizioa liberalen aurka erabiltzea amesten zuen, "Zenbakiak damutu behar izan gabe, ezta horretarako hil beharko liratekeen askok ere". Aita Santuak konkordia eskatzen zuen bitartean, Frai Manuel Martinezek "El Restaurador" -n hau idazten zuen: "Esaten dute (Inkisizioarena) erre egiten zuela, eta zein nekazarik ez du belar txarra erretzen hura kiskaltzeko?". Valentziako artzapezpikuak berak, Fray Veremundo Ariasek, behin eta berriz esaten zuen ez zela 1820ko postrazio egoeran berrezarri behar, XVI. mendeko zorroztasun eta ahalmenekin baizik. Ez da batere arraroa Giustiniani nuntzioa harriturik geratzea halako birulentziaren adierazpen horiekin. 1820rako, 1800. urtearekiko bokazio erlijiosoen gutxitzeak agerikoa zirudien. Hortik, Iruñeko eta Calahorrako gotzainak kexu ziren. Hala ere, hamarkada dotorean (1823-1833) berriz handitu ziren. Hala eta guztiz ere, Fernando VII.a hil ondoren Espainian barreiatutako 1.940 fraideen komentuetatik, 35 baino ez ziren Euskal Herrikoak, eta 13 baizik ez Bizkaikoak, nahiz eta beste eskualde batzuetakoekin alderatuta oso populatuak izan, eta, gainera, herri horiek oso maitatuak. Era berean, Espainian indarrean zeuden 35 aginduetatik, 5ek soilik zituzten etxeak Bizkaian: frantziskotar begiraleak, agustindar oinetakoak, merkatari oinetakoak, karmeldar oinutsak eta kaputxinoak.

spainiako komentuetan bizitza erlijiosoari ohiko desleialtasunak ematen bazitzaizkion, garai hartako ahuleziaren edo higaduraren ondorioz, euskal erlijiosoak gailentzen ziren haien begirune eta izpiritu onagatik. Izan ere, Konstituzio Hirurtekoan (1820-1823) sekularizazioak erraztu zirenean eta Espainiako erlijiosoen herenak klaustroa utzi zuenean, euskal komentuetan ia ez zen desertziorik egon. Revueltak, "Berrogeialdiaren" historialari bikainak, ikusten du euskal erlijiosoen gehiegikerien berririk ere ez dugula konstituzio-garai honetan. Euskal hierarkiak, azken batean, tronuaren inguruan lerroak ixten zituen garai honetan, Puyal y Poveda gotzainaren ahotik, 1823an, liberalen aurkako garaipenaren ondoren, euskal bikariengana jotzen zuenean, iraultzaileen zorigaitzek iraindutako Jainkoari nolabaiteko bidegabekeria eragiteko.

Lehen karlistada

(1833-1840). Fernando VII.aren erregealdian absolutisten eta liberalen artean aurrez aurre zegoen antagonismoak, orain, borroka armatuan hiltzen zuen. Era berean, Isabel alabaren oinordekotza polemikoa, oraindik txikia zena, desitxuratua geratuko zen "apostolikoen" taldearen itzal oldarkorragatik, Carlos Maria Isidrok banderaduna eta hiruurtekoan elkarte sekretuetan antolatua, hala nola "el Angel Exterminador", "Sociedad del Ancora", "La Junta Apostólica", eta, ondoren, talde militarretan, lantza puntan dauden adarrekin ". Tomas y Valientek, ideologia karlista aztertzean, Euskal Herriko sektore zabalen jokabidearen gakoa eskaintzen digu hogeita hamarreko hamarkadatik: integrismo erlijiosoa, erreakzio absolutista, foru-sistemaren defentsa eta lurraren jabetzaren jaurerri-erregimenaren kontserbazio bera.

Horrela, bada, Euskal Herriarentzat karlismoa biztanleriaren benetako altxamendu masiboa zen, hiri liberalen salbuespen oso orokorretan, haien nortasunaren defentsaren aurrean, eta Espainiako beste eskualde batzuentzat, berriz, bidelapur forma handiago bat besterik ez zen. Euskal Elizari dagokionez, nahiago zuen liberalismoaren aurkako erresistentziarik handieneko lerroa aukeratu, nahiz eta elizgizon erregular asko bere bokazioaren izaera espiritualari lehentasuna ematen ahalegintzen zen. Negrete kaputxinoak Bilbon egindako altxamendu karlistaren prestaketak eta Euskal Herrian sakabanatuta zeuden 150 fraide bizkaitar baino gehiagoren gerra-jarduera piztuak eragin zuten Calahorrako gotzainaren kexa ofiziala. Bestalde, propaganda liberalak euskal apaizei eta fraideei matxinada karlistaren bultzatzaile kualifikatuak leporatzeaz arduratzen zen, eta ondorio ustelduak izan zituen Zaragozan, Bartzelonan, Murtzian, Kataluniako eta Aragoiko puntuetan eta, batez ere, Madrilen. 1834ko "fraideen sarraskiak" deitoragarri tristeaz ari gara, gorteko Eskola Inperialeko jesuitek hasi zituztenak, aurreko urtean Iparraguirre gazte bardoak jaioterritik ikastera ihes egin zuenekoak.

Euskal kleroak lehen karlistadan izan zuen esku-hartzea erraz frogatzen da. Eta bere partehartzea zuzena izan zen, matxinada piztuz, edo zeharkakoa, komentutik ihesi, bertan geratzeak, gehienetan, bi suen artean bizitzea esan nahi baitzuen, liberala edo karlista bere morroi ezberdinekin. Ihes egiteko jarrerak, gobernua, 1834ko martxoak 26ko dekretua ematera mugiarazi zuen, honen bidez, komunitatearen seirenak ihes egiten zuen edozein komentu ezabatzea agintzen zelarik, edo goikoak, bere menpekoetako baten ihesaren berri berehala ematen ez zuena, edo batzar klandestinoak egiten ziren tokian, edo gerra tresnak egiten ziren tokian. Harrigarria izan zen Bilboko 104 frantziskotarren, Bermeokoen eta Oñatikoen ihesa. Azken honek, ustekabean harrapatu zuen Tiberi nuntzioa, egun haietan Grazia eta Justizia ministroaren aurrean martxoaren 26ko legearen aplikazioa saihesten saiatzen baitzen. Jarrera horren albisteak bere kudeaketa diplomatikoa arriskuan jarri zuen, gobernuaren aurrean barkamenik gabe utziz.


Elizaren desamortizazioa

(1808-1868). Euskal Herriko iritzi-sektore zabalentzat elizako desamortizazioaren arazo larria Elizaren aurkako erasotzat ez ezik, euskal nortasunaren eta tradizioaren aurkako erasotzat hartuko da. Fernández de Pinedo, Donézar, Mutiloa, Extramiana eta García de Cortázar autoreen eskutik, esan dezakegu hemen euskal kleroaren zoria Espainiako gainerakoena baino txarragoa izan zela, agian klero horrek, hein batean soldatapekoak, galtzeko oso gutxi zuelako. Nolanahi ere, XIX. mendearen hasieratik, liberalismoaren gorakada politikoak zekarkion arriskua sumatzen zuen euskal kleroak. Hortik dator alderdi tradizionalistarekiko atxikipen azkarra eta Hirurtekoaren asaldura errealistekiko atxikipen azkarra, karlismoaren eztanda dinastikoaren zain egon gabe. Lehenago, beraz, bi desamortizazio handietatik, Josef I.aren garaian, hemen ere komentu ugari ezabatu ziren eta haien ondasunak saldu ziren. Batzuk Fernando VII.aren seiurteko absolutistan suspertuko ziren, beste batzuk, berriz, bizimodu ahula izatera baztertuta geratuko ziren, mota guztietako zor eta hipoteken menpe.

Aitzitik, Euskal Herriak ihes egingo zion Cadizeko Gorteen desamortizazio saiakerari, Frantziaren okupazioak hura aldarrikatzea galarazten baitzuen. Bai, ordea, Fitero, Urdax, Marcilla, Leyre, Irache eta La Oliva Nafarroako monasterioek aurrez aurreko erasoa jaso zuten hiruurtekoan. Orreagakoa baino ez zen salbatzen. Era berean, Bizkaian frantziskotarrek euren 5 komentuetako 3 itxita ikusi zituzten, Bilbokoa, Forukoa eta Bermeokoa. Durangoko Agustinarrak ere antzerakoa izan ziren. 1834. urtearen hasieran egoerak okerrera egiten zuenez euskal probintzietan auzi liberalarentzat, hainbat erlijio-komunitatek beren komentuak hustu behar zituzten beste helburu batzuetarako, hala nola ospitaleak, kuartelak, kartzelak. Hala nola, Gurutzeko klariskak eta Bilboko Gizakundeko dominikak, adibidez.

Beraz, izaera militarreko xedapenek, aldi berean, zelaigabeko komentuen antolaketa arautuko zuten, 1834ko Errege Agindu batzuetan amaituz, zeinetan modu leunean ezabatzen baitziren – Aldi baterako – Arabako, Bizkaiko eta Nafarroako biztanlerik gabeko komentuak, eta ondoren Errenteria, Hondarribia eta Sasiolakoak Gipuzkoan; Orreaga, Leire, Oliva, Iranzu,

San Mames, Burceña, Desierto eta Larrea Geroago, 1835eko ekainaren 25ean, Torenoko kondeak, iraultzaileekin bat egiteko, Aragoi eta Katalunian hain harrigarriak zirenak, 12 irakasle erlijioso izan ez zituzten komunitateak ezabatzea dekretatu zuen. Xedapen horrek 900 komenturi eragiten zien.

Baina euskal liberalek, karlistadan lanpetuta, ezin zuten denborarik gastatu legearen aplikazioan, eta, beraz, hemen praktikan bide hiletan geratuko zen. Hala ere, Mendizabal progresistaren ministerio-kudeaketak (1835eko iraila-1836ko maiatza) komunitate erlijiosoak exekutatzen zituen eta haien ondasunak desamortizatzen zituen. Egia esan, 1837ko Konstituziogileek Euskal Autonomia Erkidegorako bategin zituzten dekretu guztiak lurralde liberal oparoan baino ez ziren aplikatu. Komentuak kentzea edo murriztea -azken hau, 20ra iristen ez zen mojen komentua bazen ere- gotzaina buru zuen Elizbarrutiko Batzar batek burutu behar zuen. Calahorrakoak, Euskal Herriaren parte zen elizbarrutiak, lankidetza oro ukatu zuen, bidegabetzat jotzen baitzituen zehaztapen horiek Aita Santuaren onespenik gabe. 1855eko Desamortizazio Orokorrari buruzko beste Legea, Madoz Legea bezala ezagutzen dena, hemen modu antolatuan salmenten aurka egiteagatik bereizten da. Elizaren ondasunei dagokienez, aldundiek, Bizkaikoa bezala, foruak kentzeko legea urratu zuten, eta, eskumenik izan gabe, ondasun horiek besterentzeari uko egin zioten, egitate hori "herrien ondasunak erreklamatzeko lehen urratsa" izan zitekeelako. Nafarroa izan zen oposizio gutxien egin zuena, Araban eta Gipuzkoan, 1866tik 1869ra bitartean, Elizaren ondasunei eraso handia egin zitzaien bitartean.

Progresisten eta moderatuen artean

(1835-1868). Erregealdiak sistema liberalaren finkapena begiztatuko zuen, nahiz eta konfesionala izaten jarraitu. "Politikako aberats berriek", Comellasen esaldi zoriontsuan, 1837ko uztaileko lege bat aldarrikatzen zuten, prestazio hamartar eta primiziala ezabatzen zuena. Gerra karlistan, Euskal Herriko zatirik handienean -Pretendientearen gobernuari lotuta- ezin izan zen aplikatu. Baina Bergarako Hitzarmena sinatuta (1839), Ignacio Sorondo Iruñeko gotzaindegiaren menpeko bi artzapezentzat hamarrenen biltzaile izendatu zen. Sorondok, herria ezagutzen zuenak, hamarrenen Elizbarrutiko Batzarraren izenean, gobernuaren jarrera justifikatzen zuen, "Gurtza eta kleroari eusteko behin-behineko neurritzat" hartuz. Kontu handiz ibili arren, gipuzkoar kabildoen erantzunak, arabarren patroiak, Tolosakoaren erantzuna izango dira: "Gai hauetan guztietan, aldez aurretik zuzenduko dira herrialdeko foruek eskatzen dituzten formalitateak, horien kontserbazioa hitzemanda baitago". Gobernadore zibil berak, gobernazio ministroari, kleroaren eta monarkiaren arteko gorrotoa betikotuko zuten "berritasunak sartzea" aholkatzen zion. Eta hamarreneko legeak izoztuta geratzen ziren haran horientzat. Aldi berean, Esparteroren erregeordetzak, Elizaren eta Estatuaren arteko tentsioa larriagotzen zuen.


Eliza nazional bat antolatzeko egin zuen lan legegilea izugarria izan zen. 160 lege, dekretu eta aginduren kopurua gainditu zuen, desamortizazioak zituzten elizgizonak menderatu eta ahultzeko eta beren komunitateen likidazio bera lortu arte. Euskal Eliza, gerrak suntsitua, hondatu egiten zen une batzuetan, batez ere orain, liberalek bilatutako Garcia Abella de Calahorra eta Andriani de Pamplona gotzainen absentziaren aurrean. Euskal elizgizonak, gehienbat, liberalaren gaitzespena erakusten zuen pulpitutik, gobernuaren erregalismo berriaren aurkako Elizaren defentsan sartuz. Jarrera horrek Andrianiren erbesteratzea ez ezik, kalonje batzuena ere eragingo luke. Baina moderatuen boterera igotzeak eta 1845eko Konstituzioaren sagaratzeak harremanak hobetuko zituzten, 1851ko konkordatua sinatzeraino. Euskal Elizak, erbesteko punta-puntako elizgizonak jaso ondoren, gogo handiz parte hartzen zuen erregimen burges berriari eusten, "Erregimen zaharretik" aldenduz.

Eliza eta Estatuaren arteko elkar ulertze ona, monarkia isabelarrari atxikitako gotzainen aurkezpen eskubidean mamitzen zen. Apezpikuak, Elizari eta Koroari eskainitako zerbitzu luzeen amaiera izaera hartzen zuen. Horrela bakarrik azaltzen da euskal apaizek beren garaiko apezpikutzan izan zuten parte-hartze eskasa. Antonio de Truebak, 1867an, euskal kleroa, proportzioan, Espainiako gainontzekoa baino lau aldiz ugariagoa zela zioen. Data berdinetan, Arabak 218 fededun zituen parrokia bakoitzeko; Cadizen, berriz, 10.838 fededun zeuden horietako bakoitzeko. Gobernuak bere neurriak hartzen zituen euskal elizgizon gehienen ustezko filiazio karlistaren aurrean. Jacinto Saez frantziskotarraren eta Yrigoyen, Zarandia Ondara, Aranguren eta Uriz eta Labayru nafarren hautagaitzak bakarrik iritsiko dira aurrera. Mende erdia bikoiztuta, euskal elizaren sentimendu foruzalea 1862an berretsi behar zen, Gasteizko elizbarrutia martxan jarri zenean, Araba, Gipuzkoa eta Bizkaiko hiru probintziak Calahorrako, Iruñeko, Burgosko eta Santanderreko gotzaindegietatik bereiziz.


Arabako Foru Aldundiak, Gasteizko Udalak eta, batez ere, Pedro de Egaña politikari arabarrak (14 urte) -batzuetan Gobernazio ministro gisa- Arabako hiriburuan euskal mitra finkatzea lortu zuten. Era berean, Bizkaiko eta Gipuzkoako beste bi aldundiek elizako aurrekontu berriak ordaintzera behartzeko hartutako konpromisoak enpresaren azken arrakasta berretsi zuen. Euskal elizbarrutiaren sorreraren garrantzia pozez gainezka jaso zuten euskal prentsa osoak, batez ere Arabakoak, eta probintzia horietako gizarte sektore guztiek. Gasteizko gotzaindegi berriak euskal historia osoko lehen erakunde partzialki bateratua eskaintzen zien euskaldun guztiei. Garrantzi politiko hori ez litzaioke oharkabean pasatuko La Calzadako abadeari; izan ere, aparteko garrantzia duen dokumentu batean, Justizia ministroaren aurrean protesta egiten zuen elizbarruti hori sortzeagatik; izan ere, "Baldin eta duten independentzia administratibo eta legedi bereziaren arabera, espirituala eta elizgizona elkartzen badira, beharrezkoa den guztia dute beren kabuz gobernatzeko eta independenteak izateko".

Iraultza liberala

(1868-1876). Gasteizko egoitzako buru zen Diego Mariano Alguacil y Rodríguez, 59 urtekoa. 1868 arte, bere garaiko doktrina-gaietan oinarritu zituen bere kezkak. Pio IX.aren, Aita Santuaren, lurreko "Vice-Dios" ren, aldeko etengabeko adierazpenetatik, euskaldunek "San Pedroren ondarearen" aldeko dohaintzak handituko lituzkete. Era berean, nahiz eta kleroaren aurkako ingurumen-oldarkortasuneko urteak izan, euskal ordenazioen estatistikek gainezka egingo lukete. Bere izena aipatuz, baina hura gaindituz, Yurre, Valbuena bezalako kalonjeak aurkitzen ditugu, baina batez ere Vicente Manterola, kanonjea, donostiar polemiko, maitatu eta bilipendiduna, Euskal Herriko astekari Katolikoaren sortzailea. 1868ko Iraultza "loriatsuak", bere filmaketaren lehen hemezortzi egunetan, elizaren aurkako hamaika dekretu aldarrikatzen zituen. Gasteizko gotzainaren jarrera ofiziala izan zen zain egotea, adierazpenik egin gabe, baina Gasteizko agintari berriei konplimenduzko bisitarik egin gabe. Horretaz kexatuko litzateke alkatea, horretarako egindako ezohiko bilkuran. Bestalde, euskal probintziak atzerapenarekin igo ziren "iraultzaren trenera", nazioan jada arrakasta izan zutenean.


Hemen ez ziren inola ere eman eraikin erlijiosoen eraispenak, Sevillan, Malagan edo Madrilen, esaterako. Erlijio-komentuak kentzea edo murriztea, hemen ere, printzipioen adierazpen hutsean geratzen da, gutxienez 25erako, eta horien berri badugu. Diputatu nagusi berberak, batez ere Miguel Dorronsoro karlista, "Zaldun jatorra", Hendaiaraino lagundu zuena, bere babesle bera izan zen. Euskal herritar liberalen ekimenez eta are gutxiago karlisten ekimenez, Loiolako jesuitak kanporatzea erabaki zuten, erbestera joan aurretik jesuita espainiar asko agertzen baitziren bertan. 1869ko Konstituziogileen irekieraren aurrean, euskal herriak bere diputatu kontserbadore eta katolikoak aukeratu zituen, gehiengo liberal eta aurrerakoiko parlamentu baterako, gutxiengo errepublikar kezkati batekin eta eliza- eta erlijio-gaiei buruzko informazioekin. Espainian erlijio-askatasuna behin betiko onartu baino lehen, probintziek, "Katolikoen elkarteen" bidez, erlijio-batasunaren aldeko sinadurak bildu zituzten, ordena honetan: nafarrek 135.834 sinadura lortu zituzten, gipuzkoarrek 79.829, arabarrek 50.689 eta bizkaitarrek 46.859. Nabarmentzekoa da Donostiak duen sinadura-kopuru txikia, 2.338 sinadurarekin, gehi Antigua auzoko 354rekin, 14.111 biztanleren gainean, 1860ko erroldaren arabera, Gasteiz eta bere herrien aldean, 18.133 sinadurarekin. Datu horien azpian, aipatu ditugun elkarte borrokalarien jarduera dago, hala nola Gasteizkoa, "Prentsa onaren" hedapenarekin, doan.

II. Gerra karlista

(1872-1876). Katolizismoari erlijioan eta tradizionalismoari politikan oldarkortasun liberalak – Batez ere baserritarrarengan, baina baita euskal herritarrarengan ere – Amaigabeko konspirazioak eragin zituen Madrilgo gobernuen eta probintzietako administrazioaren ordezkarien aurka, batez ere Gipuzkoan. 1869ko Gipuzkoako Batzarrak, gehiengo liberalekoak, 31 herri bertan behera uzteagatik, Azpeitian, Legazpin, Zumaian eta Oiartzunen urte hasierako udal hauteskundeetan izandako ustelkeriagatik atsekabetuta, arazo bat sortu zuen, ez bakarrik gipuzkoarra, baizik eta Euskal Herri osokoa. Izan ere, 69ko Batzar haiek Gipuzkoako parrokia-erreformari buruzko irizpena eman zuten, Gasteizko apezpikua alde batera utzita, zeinak, kontaezinezko gorabeheren ondoren, deusezak deklaratuko baitzituen bere eliz legeetan. Botere zibilaren eta elizaren arteko gatazka mende amaierara arte ez zen harpidetuko. Bitartean, 1869tik 1888ra, auziak etengabeak ziren. Azkoitiko, Zestonako, Zarauzko, Zegamako, Segurako, Aiako, Bidaniako eta Usurbilgo punta-puntako udalek Foru Aldundia eta Gobernu Zibila zuten aurrez aurre, eta, beraz, kargutik kendu, isuna jarri eta espetxeratuko zituzten, eta, horrela, "Kausa onaren" heroi bihurtuko ziren -nahi gabe-.


Hondarribiko batzarraren eliz ekimenek, zerbitzuan zeuden apaizen kopurua murriztean eta elizena ere murriztean (46 kentzen zituen), gipuzkoarren fedea arriskuan jartzeaz gain, 31 herri kontestatarioek foruen existentzia bera ere aipatzen zuten. Izan ere, Dorronsorok, Manterolak eta Ortiz de Zaratek azaltzen zuten elizgizonen eta foruen kausa berbera zela, nahasi egiten zirela. Aldundia, beraz, Hondarribitik irten zen, foru-aldunditik, eta, haien arabera, probintzial bihurtu zen, hau da, "Gaztelar" instituzio bihurtu zen, eta, beraz, deskalifikazio-zigorra haren gain erori zen. Erakundeen nahigabeari euskal apaiz guztietan konspirazioarekin eta bere nortasunaren defentsarekin erantzuten zitzaion. "Jainkoa eta Foruak" Carlos VII.aren aldarrikapena bideratuko du, Pretendientea Espainiako tronura.

1869an Gipuzkoako toki guztietatik konspiratuko da, besteak beste apaizen eta maisuen arteko partidak antolatuz.

Hala, Azpeitian, Jauregi apaiza eta beste bost apaiz, 162 mutilekin, jesuiten kongregazio Marianetakoak; Orion, Macazaga apaiz kultua, goi-mailako jesuita Garciarena, aldi berean sediziosoak Motan espetxeratua; Arechavaletan eta Leintz bailaran, apaiz Segura, Municha, Echaguibel, Kleroa "Hondarribiako Batzarren eta Konstituzioaren aurkako matxinaden buru zen; Hondarribian, Ollo parrokoak karlistak babesten zituen Guadalupeko basilikan bertan; Tolosan, Mendizábal apaiz adimentsuak, Santa Cruz mitikoaren mentoreak, udal hauteskundeak usteltzen zituen; Donostian, Honrubia apaizak, Azcue, Arizmendi 1873ko irailaren (e) (a) n, honako hau idatziko du: "Azpeitiko udalerrian 18 jesuita eta 200 jesuita baino gehiago bildu izana. Egunkariak jakingo ez lukeena da bere karikatura errealitatearekin nahasten zela.

Zaharberritzea

Bizitasun gorakorra (1876-1904). Mendearen azken heren honetan, XX. mendearekin batera, hierarkia katolikoak "Euskal arazoari" aurre egin beharko lioke, ez zailtasunik gabe. 1890ean, Angelo di Pietrok Vatikanoari Madrilgo nuntzioak egindako txosten diplomatikoan, Gasteiz gobernatzeko oso zaila zen elizbarrutia zela onartzen zen, bertan, argi eta garbi, euskaldunen izpiritua eta joerak Madrilgo gobernuaren politika zentralarekin talka egiten zuelako. Askok izaera politikoa duten arrazoiengatik, Gasteizko bigarren gotzainak, Sebastián Herrero eta Espinosa de los Monteros (1877-1880), mitra honi uko egingo zion, aurretik 1878an kontziliazio-mintegi berri baten oinarriak bota gabe. Zaharberritzearen aurretik beste mintegi bat zegoen Gasteizen, fundazio partikularrekoa, Agirrerena izenekoa. Mariano Miguel y Gómez (1881-1890) hirugarren gotzaina iritsi zenean, 1884an Oñatin mintegi txiki bat sortu zen, Unibertsitate zaharraren eraikinean.


Honek, 1881ean, bere aurrekoen parrokia eraberritzeko proiektuak gauzatuko lituzke. Gipuzkoari dagokionez, 1885ean Loiolako San Inazioren jaiotetxeko lanak bultzatu zituen. Izan ere, Jesusen Lagundiaren etxe-ama osatu gabe eta bakartuta geratu zen 1767tik. 1868ko Gipuzkoako Batzar Nagusiek, Zumaian, santutegia amaitzeko harpidetza ireki zuten. Orain bere txanda jotzen zuen San Inazioren etxera. Madrilgo gobernuak bere egoitzatik kentzen zuen, Madrilgo gotzain bihurtuz, dio Di Pietri nuntzioak berak, "Kleroarekiko autoritate nahikorik ez zuelako eta bere senideengatik gidatzen uzten zitzaiolako". Bere oinordekoa, Ramón Fernández de Piérola (1890-1904), Gasteizera, ibilbide eklesiastiko luze batekin iristen zen -Amadeo I.a erregearen ohorezko kapilaua, Habanako eta Avilako apezpikua eta publikoa-, euskal probintzietan gerra karlista amaitzeko bere aholkuekin lagundu izana leporatzen zitzaion, agian arrazoirik gabe.

Gasteizko seminario handian – "Espainiako elizbarrutirik onenarena", nuntzioaren esaldian –, 1890ean 727 ikasle zituen, horietatik 254 barneratuak. Aipatzekoa da elizbarrutiko apaizen gutxitze txiki bati kontrajartzen zaiola ordena eta kongregazio erlijiosoen loratze, berreskuratze eta antolaketa geldoa. Institutu erlijiosoen garapenari dagokionez, azpimarratzekoak dira kongregazio femeninoen fundazioak. 63ra arte dira mendearen bigarren erdian argia ikusi zutenak. Gipuzkoarentzat merezi du gogoratzea – Amaiera izaera izan arren – Hezkuntza helburuekin, "Baserritarren alabentzat eta arrantzaleentzat", 1866an Cristobaldeguiren ikuskariak, llagen mojak sortuak, eta Mariaren Konpainiako erlijiosoak, Donostian. Bilbon indarrez sortu ziren 1891n Santos Angeles Custodios elizgizonak, Rafaela María Ibarra eragin handiko fundatzailearen zuzendaritzapean. Gomer jesuitaren eskutik, "Intxaur askorekin eta zarata gutxirekin", Euskal Herrian sartuko lirateke, pontifikatu honen azpian, xume erlijioso batzuk, salesiarrak, Cavour eta Garibaldiren "Risorgimento italiano" laikoan jaioak, Juan Bosco apaizak sortuak, gaur santua, "Klase herrikoien giza, gizarte eta izpiritu sustapenerako", Ramon Zabalo salestarraren pazientzia beneditarrak eta euskal irmotasunak Barakaldon sortzea lortu zuten 1899an, udalaren baldintzarik gabeko laguntzarekin. Piérola hil aurretik, 1898an, Urquiolako santutegia altxatzeko lanak hasi zituen, eta Valentin Berriotxoa beatifikatzeko prozesuan esku hartu zuen.

Integrismoa eta nazionalismoa

(1888-1923). Bigarren desegitean, karlismoa desegiten hasi zen. Ezkerretik, "Posibilista" talde bat, Pidal eta Mon buru zituena, mugimendu karlistatik irteten zen Batasun Katolikoa sortzeko, eta, eskuinetik, Ramon Nocedalen alderdi integrista 1888an. Azken honek, bere leloan "errege" hitza erabili gabe, Jesukristoren erregetza bakarra aldarrikatzen zuen, honela, "Kristo Erregea" leloa sortuz. Orduan integrismoa sortu zenean, euskal Eliza bi taldeetan bilduko zen. Gauza bera egingo zuten ordena erlijiosoek, kaputxinoak karlismoan sartuz, karmeldarrek eta jesuitek integrismoa argi eta garbi zabaltzen zuten bitartean, azken hauek "arrazoia eta Fe" aldizkari ospetsuan. Azpimarratzekoa da, eta azpimarratuz, euskal industria-gizarte berriaren hezkuntza-premiek, 1883an, oraingoan Bizkairako, jesuitek zuzendutako goi-mailako ikasketen zentro bat ekarriko luketela, laster Deustuko Unibertsitatea izenarekin ezagutuko litzatekeena.


Hogeita hamar urte geroago, Pedro de Icazak sortutako Fundación Vizcaína Aguirre fundazioaren babespean, beste erakunde paralelo bat sortu zen, merkataritza-ikasketei bakarrik eskainia, Jesusen Lagundiaren eskutik, Deustuko Merkataritza Unibertsitatea ere deitua. 1900. urtean jesuitak errenkada integristetatik desbideratzen direnean, mugimenduak praktikan bere garrantzia galduko du. Hala ere, bere herentziak garrantzi handiagoa izango du Euskal Herrian, lehen euskal nazionalismoan sartu baitzen. Bere aitak, Sabino Aranak, integrista guztiek bezala, "Jesukristoren erregealdi soziala" islatu nahi zuen, baina soilik euskal arraza eta hizkuntzaren ibilbideen barruan. Ideologia nazionalista berriak, euskal gertaera bereizgarriarekiko hain sentibera izanik, hainbeste urte bere nortasunaren kontzientzia bizirik mantentzen saiatzen ari zen klero baten nahiak eta borrokak islatzen zituen. Pulpitutik, orain eta aitortzatik bertatik, euskal apaizek egitarau erlijioso-politiko oso bat abiaraz zezaketen, beren fededunen buru xaflakorretan erraz sartuko zena. Oso lan gutxi egin zuten elizbarruti honetako gotzainek beren elizgizon politizatua konbentzitzen beren parrokiakoak botoa ematera bideratzearen komenigarritasunaz.

Alfontso XIII.aren adin nagusitasunetik aurrera, gobernuak euskal elizgizon ugari sustatuko zituen apezpikutzara. Klerikoan, euskal ideologia nazionalistak bere deskalifikazioa osatuko luke, karlismoa bere sustapenean arrakastaren bermea litzatekeen bitartean. Jose Cadena eta Eleta, Gasteizko egoitzan oinordekoa, era guztietako liskarretara pasatuko ziren euskal nazionalismoarekin: bataioetan euskal izenen debekua, klero euskaldun filonazionalistaren etengabeko salaketa, Angel Zabalaren Bizkaiko Historiari argitalpen lizentzia ukatu izana. Bestalde, Eleta prebalatuaren kezka Gasteizko katedral berria eraikitzea izan zen, 1911ko apirilean kripta bikaina inauguratzea lortuz. 1913an Melo y Alcalde gotzaina sartu zen euskal eszenan. Gasteizen sartzea eta ideologia nazionalista aurreratzea bat zetozen. Berak, ordea, mugimendu mauristak eskatuta ikusiko zuen bere burua, euskal eskuinaren politika berriaren pertsonifikazioa. Bere osagai autoritarioak eta espainiar aberriaren balio katolikoekiko fideltasunaren berme mauristak bere lehentasun guztiak erakarriko lituzkete. Melo aita santuak, orduan euskal ideologia ulertzeko ahaleginik txikiena ere egin gabe, harreman onak izan zituen euskal burgesiako kide nabarmenekin. Madrilgo elizbarrutira lekualdatu zuten, 1917an Leopoldo Eijo y Garay euskal egoitza okupatu zuen. Unibertsitate Gregorianoko ikasle bikainak hiru doktoretza lortu zituen Gasteizera iritsi aurretik. 36 urterekin elizbarruti deseroso batean sartu zen. Izugarrizko zalaparta sortu zuen Euzkadi egunkari ez hain katolikoaren zuzendari katolikoaren aurka 1923ko maiatzean botatako eskomunioak. Arrazoia, Belloch kardinalaren diskurtsoaren zentsurak eragin zuen, Estibalizko Ama Birjinaren koroatzea zela eta, non aita santuak interes erlijiosoak monarkikoekin identifikatzen zituen.

Diktadura eta II Errepublika

Nortasun eta originaltasun handiko gotzainek beteko dute Gasteizko egoitza urte hauetan. Lehena, Zacarias Martinez Nuñez agustinarra, 1923ko uztailean iritsi zen, hirurogeigarren urteurren bihurtzeko zorian. Bere sentsibilitate zientifikoak -zientzian doktoretza bat zuen - Diziplina enpirikoen aldeko ekimen mota guztiak sustatuko zituen elizbarrutiaren bihotzean, seminarioan. 1920. eta 1930. urteen artean, etorkizuneko euskal apaizen ikasketa-planak euskal gramatika, psikologia esperimentala, paleontologia, geologia, etnografia eta paleontologia ikasketekin aberastu eta zabaldu behar ziren. Era berean, ikasketa teologikoen orientazio askoz pastoralagoak misionologia, ekintza katoliko soziala eta pedagogia kateketikoa bezalako irakasgaiak sartzen zituen. Aldaketa horren aitzindariak izan ziren gaur egun euskal ikasketen patriarka den Martinez, Jose Migel Barandiaran, eta Manuel Lekuona. Bi iturburu agortezin horietatik sortu ziren Eusko-Folklore Elkartea, euskal hizkuntza eta literaturaren katedra, Kardaberaz Akademia, Gymnasium aldizkaria. Bestalde, gotzain berriaren sentimendu monarkikoak agerian geratu ziren 1926ko otsailean Urolako trenbidearen inaugurazio solemnean, Espainiako Erregeen aurrean emandako hitzaldian.


Frai Zacariasek oraingoan eta beste batzuetan euskal nazionalismoari egindako jazarpenak, bere kleroaren zati bat desegiten zuen, temati eta gogor, Primo de Riveraren erregimenaren legitimitatea zalantzan jarriko zuena. Apaiz parrokiak derrigorrean lekualdatzen hasi ziren, eta aktibismo politikoaren salaketaren bat izan zuten. Apaiz hauek ez zuten inolako laguntzarik espero beren artzainarengandik, salaketaren erregimenari sinesgarritasuna emateko hain joera handia baitzuten, primorriverismoak sustatua. 1928ko udan elizbarrutiko lehen gotzain euskeroparlante bezala Mateo Múgica Urrestarazu ekarri zuen. Bere aitasantutzak bat egin behar zuen euskal nazionalismoaren indar harrapatzailearekin. Jose de Aristimuño -Aitzol bezalako apaizen hitza eta luma klero nazionalistaren orrialdea pasatzera zihoazen. 1930eko irailean, euskal elizako agendari bere dinamismo erlijiosoaren sinbolorik onena gehitu zion, hau da, Alfontso XIII.ak bere seminarioaren eraikin handiaren inaugurazioa. Eta 1931tik aurrera egun zailak biziko zituen Mugikak ez ezik, euskal elizbarruti osoak ere. Maiatzaren 17an bere elizbarrutia utzi behar zuen, Maura ministro katolikoaren aginduz.

Erbesteratuak Hendaiara, Angletera, Poitiersera, Bugedora eramango zuen. 1933an bere egoitzara itzuli zen. Egunkarietako gerrillak, Ezquiogako agerpenak, Konfesio eta Kongregazio Erlijiosoen Legea, euskal apaizen aurkako atentatuak, 1934ko iraultza, Bilboko El Liberalek euskal Elizaren aurkako errezelo publikoak, nazionalistak ezkerrera hurbiltzea, 1936ko hauteskundeak, horizonte beligerantea udaberrian, uztailaren 18an lehertua. Heriotza mehatxuak, beldurrak, gotzainaren bigarren erbesteratzea, Burgosko gobernuak Gasteizko seminarioaren itxiera tramitatzea bere zortziehun seminario ingururekin. Don Mateoren erbestealdia 1947an Zarautzera itsu-itsuan itzuli zenean amaituko zen. Berriz joatea egokitu zitzaion, elizbarruti bikaina utziz 2.150 apaiz sekularrekin, espainiar osoaren% 6; 1.549 erlijioso, Espainia osoaren% 12, eta 5.123 erlijioso, herrialdeko guztien ia% 11.


Erritualismoa eta konfrontazioa

(1950-1968). 1950eko hamarkadan Espainia osoan izandako gizarte-aldaketarekin, Eliza ere garatzen hasi zen. Aukera horiek nabarmengarriak ziren Euskal Autonomia Erkidegoan, 1955etik 1975era bitartean biztanleria% 59,95 handitu baitzen, Espainiako biztanleriaren batez besteko hazkundea% 22,91koa izan zen bitartean. Erritualismo erlijioso nagusitik erlijiotasun etiko batera pasa behar zen. 1953ko Konkordatoak, botere zibil eta erlijiosoaren arteko osmosia kanonizatzen zuenak, ez eta hierarkiak ere, erlijioa integrazio-faktore gisa erabiltzearekin gustukoa zenak, ezin zuen jada geldiarazi keinu erretoriko erlijiosoen erorketa. "Nerbioiko misioa" deiturikoak Bilbo Handiko eremu osoa astintzen zuen ildo horretan, 1953. urtearen amaieran hain zuzen ere. Eta garai berriekin klerikoen belaunaldi berriak agertzen ziren, 1936ko gerra eta banaketa manikeoa ezagutu ez zutenak. Euskal elizako hiru barrutiak ilusioz eta konpromisoz bidean jarri ziren. Gasteiz bezalako elizbarruti batek, gutxi industrializatua, 1961ean herrialde osoko apaiz bokazioen portzentajerik altuena zuen, behin gehiago: 33 abade-emaile 10.000 biztanleko.

Beste biek, Bilbok eta Donostiak, industrialak, 8 eta 10 abeltzain eskaintzen zituzten, hurrenez hurren, 10.000 biztanleko. Hiru elizbarruti berriek beren parrokiak berrantolatzen zituzten bitartean, beste batzuk irekitzen zituzten, beren mintegiak inauguratzen edo indartzen zituzten bitartean, Euskal Herri osoan katolikoen taldeak agertzen ziren, administrazio bakar gisa antolatutako Eliza batekin apurtzen zutenak. 1955. eta 1956. urteetan, Gasteizko eta Bilboko orri hierarkikoa bikoizten zuten. Bueno Monreal Sevillako artxidiozesira eramaten zuten, Segura kardinalak hainbeste aldiz egindako gehiegizko keinu profetikoak neutralizatzeko. Peralta Ballabriga aragoiarrak ordezten zuen, 1976ra arte Gasteizkoa baino gotzain egoitza gehiago jaso gabe erretiro aurreratua hartuko zuena. Bestalde, Zaragozara transferitutako Morcillo gotzaina, Gúrpide nafarra eta Beope ordezkatuko lituzke, honen buru hil baitzen, bere kudeaketaren balantze lausengari bat eman gabe.


Egia esan, 1960ko gertaerek, 339 euskal apaizek Vatikanora, nuntziora eta apezpiku berengana zuzendutako maiatzeko idazkiak, Derioko Seminario Nagusiko gertaerek adibidez, batez ere Bizkaiko elizbarrutiaren nagusitasuna aldarrikatzen bazuten, Gúrpide gero eta ezgaitasun handiagoa adierazten zuen, bere kleroaren konpromisoa bideratzean. 1968ko abuztuan, zalantzarik gabe Frantziako maiatzean kutsatuta, 40 apaiz bere apezpikuaren bulegoak okupatzen ari ziren, apezpikuaren jarrera pasiboaren aurka protesta egiteko, errepresio frankistaren ondorioz (salbuespen egoera, isunak, apaizen atxiloketa arbitrarioak). Anekdota "kategoria" bihur daiteke, gure herriko Elizaren historian apaiz-talde batek eraikin erlijioso bat hartzen zuen lehen aldia baitzen. Astebete iraungo lukeen itxialditik talde bat aterako litzateke, Gogorkeriaren aurka, gogortasuna (zapalkuntzaren indarraren aurka, gogortasuna) leloarekin identifikatuta. Gogorreko apaizak elizbarrutiko kolektiborik erradikalena izango ziren beren euskal aldarrikapen nazionalean.

Gerra eta gerraostea

(1936-1949). Mendebaldeko Euskal Herria Burgosko gobernuaren esku erori zenean, apaiz nazionalista askok, exekuzio laburtua zuten 18 fusilatuez gain, nolabaiteko ondorioak jasan zituzten Mugimendu Nazionala deritzonaren aurka egindako benetako edo irudimenezko jarduerengatik. Euskal apaizek idatzitako txosten batek garaipenaren ondorengo errepresioaren biktima izan ziren 715 apaizez hitz egiten zuen. Euskal apaizen talde handi baten argazki esanguratsu batek, Carmonako espetxean dagoen Julian Besteiro sozialista inguratuz, munduari bira emango lioke. Bitartean, ordena politiko berriaren garaian, Gasteizko elizbarrutia -Nafarroa Olaechea gotzaina buru zuela- Vatikanoak Javier Lauzurica, Valentziako gotzain laguntzailea, izendatzen zuen, administratzaile apostoliko gisa. Bertatik, Franco jenerala iritsi zen esatera: "Apezpiku bat dut Gasteizerako. Jainkoari buruz hitz egingo duen gizona da, Espainiari buruz hitz egingo duena ".


Eragin horien ondorioz, Francok apezpikuak aurkezteko pribilegioa berreskuratu zuen Egoitza Santutik, Juan Carlos I.ak uko egin zion arte; izan ere, 1943an, Carmelo Ballester paulak bere Leongo elizbarruti lasaia Gasteizko egoitzatik aldatu zuen. Ballester, beste bederatzi pregoilarirekin batera, lehen Gorte frankistetan eserita, euskal elizgizon eta elizgizonak erregimen berriari men egin eta harekin elkarlanean ari zirela zirudien. Baina komeni da aipatzea Euskal Herriko egoera orokorretik kanpoko ezer ez dagoela, non kontzientzia karlo-integrista eta bere kleroaren bokazio kontserbadorea gaiztotu egiten baitzen berrogeiko hamarkadako totalitarismo falangistarekin. 1944ko azaroaren 25eko gutun bera, Vatikanoari euskal apaizek zuzendua, frogatzera datorkigu. Gerrak eragindako harrapaketak salatzeaz gain, eskatzen zuten Estatuak Elizan duen ingerentzia oro arbuiatzea, kontsiderazio politikoengatik kargutik kendutako apaizak berrezartzea eta hizkuntza indigenen erabilera indarrean jartzea.

Dena den, Vatikanoaren inguruan Francoren makineria politiko-erlijiosoak indargabetu zuen salaketa-gutuna. 1949. urteak euskal katolizismoari ezusteko berriak ekarri zizkion. Izan ere, Gasteizko elizbarrutia sortu zenetik ehun urte bete ez zirenean, urte hartako azaroan, bulda pontifize batek Bizkaitik eta Gipuzkoatik banatzen zuen, bi egoitza berri eratzeko, Casimiro Morcillo bilbotarra eta Jaime Font Andreu donostiarra buru zirela, aldi berean José María Bueno Monreal aragoarra matrizeaz arduratzen zelarik. Pastoral izaerako arrazoiek, alde batetik, elizbarruti hau zatitzea aholkatu zuten, baita izaera historikokoak ere, hau da, probintzien muga zibilak eta eliz mugak bat etortzea. Baina, bestalde, Gasteizko egoitza boteretsua zatitzen zen, eta, horrela, bere seminarioaren amesgaiztoarekin amaitzen zen, tradizioz nazionalista izandakoa. Zatiketa horrek, baina, ez luke eragotziko euskal Elizak lan globala egitea Vatikanoak Ekuadorreko Ballesterretik esleitu zion misio eremu batean. "Ibaien misioa" deiturikoak, historikoki, bere garrantzia hartzen du, elizbarruti bakar bat ere ez baitzuen agindu Vatikanoak misio lurralderen bat korporatiboki artatzeko.

Paradoxikoak hirurogeiko hamarkada

Luis Dadaglio iritsi zenean, 1967ko urrian, Madrilera nuntzio gisa, Vatikanoaren jarrera ofiziala askoz kontestazionarioagoa izango zen erregimen frankistarentzat, Riberi neutroarena eta Antoniutti kolaborazionistarena baino. Izan ere, Erromako Aita Santuak eta haien ereduak ere aldatu egin ziren. Eliza eta Estatuaren arteko eztiak pitzatuz joan ziren Pio XII.a hil zenetik, 1958ko urrian, Joan XXIII.a gozo bihurtutako Angel Jose Roncalli aita santuaren igoerarekin. Vatikanoko II. Kontzilioaren inaugurazioak, 1961ko urrian, beste edozein gertakizunek baino ondorio handiagoak izango zituen beharbada bizitza nazionalaren eremu guztietan. Aita Santu zaharraren "pacem in terris" entziklikak berak, hil baino bi hilabete lehenago aldarrikatuak, gutxiengo baten askapen izaera osoa hartuko luke hemen. Inoiz ez da gehiegi garestituko Ekintza Katolikoak eta haren adar espezializatuek (HOAC, VOJ, Joc, JACR) bide kritiko horietan izango duten garrantzia, 1961 baino lehen, bereziki Nafarroan. Euskal gotzainek atoiontzirik gabe babestuko dute Ekintza Katolikoko talde ezberdin horiek martxan jartzea, katoliko militante horiek erradikalizatu ahala haien jarrera izoztuz. Hirurogeiko hamarraldiak ilusio eta buruhauste berriak ekarriko zituen. Euskal Herriko 500 apaizek sinatutako dokumentua nabarmentzen da, Ignacio Larrañaga gotzain misiolariak Vatikanoko II. Kontzilioko Idazkaritzan aurkeztua.


Donostiako elizbarrutiak 1963an Sigüenzatik zetorren Lorenzo Bereciartuarekin gotzain berria jasotzen zuen bitartean, euskal apaizak gero eta interpelatuagoak sentitzen ziren egoera soziopolitiko berriaren aurrean. 1964tik aurrera, "Aberri Eguna" urtero ospatzeak pertsonaren eta herrien eskubideak gutxi errespetatzen zituen erregimenaren aurka egiteko aukerarik onena ematen zuen. Alde batetik, Gasteizko katedral zaharberrituaren inaugurazioak gotzainari bide ematen bazion Francori zerbitzatzeari utzi ez zion sektore handi baten esker on osoa adierazteko, beste alde batetik, militante katoliko konprometituenak talde hertsiki politikoetan nahastea. ETA-JARC topaketa erabakigarria izango da euskal erlijio-munduaren pixkanakako sekularizazioan, García de Cortazarrek dioenez. Horregatik, apezpikuek gero eta gutxiago inguratuta, euskal apaizek erresistentzia handieneko bideak aukeratuko dituzte beren konpromisoetan.

Derioko apaiztegiko 60 apaizen bigarren entzierroak, Gurpide gotzainaren dimisioa eskatzen duenak, dramatismo handiagoko kotak eskuratuko ditu, bere gotzain hilzorian dagoenak emandako "a divinis" etendurarekin, eta, ondoren, 1968ko azaroaren 18an hil zen apaiz itxialdi betean. Arazoa enbridatuko luke Jose Maria Cirarda Santanderko gotzainak, orain Vatikanoak izendatuta, zuzenean Bilboko administratzaile apostolikoak. Bereciartua egun beretan hil zen kointzidentzia hutsagatik, bere ibilbidean zehar Vatikanoko II. Bakarrik, heriotzaz gaixorik, eta ahuleziatik indarrak aterata, erregimen frankistaren harrapaketak salatzera iritsiko zen, salbuespen egoeraren aplikazioan. Aldi berean, Mateo Mugica — 1937ko Gutun Kolektiboa sinatu ez zuen gotzaina — Zarauzko erretiroan hil zen. 1947tik erbesteratua zeraman bere aberrian, "Cinnako gotzain" titulu xumearekin, Gasteizko dimisionarioa indarrez.

Diktaduraren gainbehera

Euskal Elizako gertakizunak halako moldez gertatuko ziren, non jada albiste izateari utziko baitzioten eta munduko aktiboenetako bat bihurtuko baitzuten. Bereciartuaren heriotzarekin Jacinto Argaya nafarra Donostiara joaten zen, euskal hierarkian beste talante irekiago bat baieztatuko zuena. 1968ko abuztuan, Gobernua eta Vatikanoa ados jarri ondoren, Zamorako "espetxe konkordarioa" inauguratu zen ehun elizgizon baino gehiagoren homiliak eta idazkiak itotzeko eta zigortzeko. Euskal kleroak, jada geldiezina, euskal mugimendu abertzale guztien estaldura zuen, ETArena barne. 1970eko amaieran 16 euskal abertzaleren aurkako Burgosko prozesuak espainiar apezpikua zatitu zuen. Bere osagaien artean, kontserbadoreenek, 23k, dokumentu batean, Elizak bertan eginiko edozein interferentzia gaitzesten zuten. Akusatuen artean bi apaiz zeudenez, gobernuak ateak itxita egin nahi zuen epaiketa, eta horren aurka agertu ziren Argaya eta Cirarda, ohar bateratuan, gobernuari gogoraraziz ETAren indarkeria ez ezik instituzionala ere bazegoela. Euskal literatura klerikalean balio-judizio horien erreferentzia etengabea izango litzateke gerora.

1971 amaitu zenean, Cirarda, Bizkaiko elizbarrutiaz Antonio Añoveros nafarra arduratu zen, baina ez bere apaizen protesta eta desonespenik gabe, bere sartze-homiliatik goarnizioak berehala inguratu zituenak, euskal herriaren zerbitzuari, justizia sozialaren sustapenari eta berataz gabetutako apaizen askatasunarekiko kezkari erreferentzia eginez. 1969tik aurrera, Arturo Tabera klaretiarra, Iruñeko artzapezpikua, kardinal aukeratua zen, eta 1972an, Vatikanoak, Argayaren bitartez, bere laguntzaile bezala Jose Maria Setien adimentsua jartzea lortu zuen, ondoren Donostiako egoitzaren titularra zena. Francoren aroa lau aldeetatik igarotzen zen heinean, Elizaren eta Estatuaren arteko egoera gatazkatsuena Añoveros gotzainak sortuko zuen, 1974ko otsailaren 24an Bizkaiko elizetan irakurritako homilia batean euskal herriaren "askatasun justua" ziurtatuko zuen "antolaketa soziopolitikoa" eskatzen zuenean.

Baina larruazaleko nerbioek nazio osoan zehar jauzi egin zutenean, Bilboko gotzainak, borobilki, bere egoitza uzteari uko egin zion, gobernuak nahi zuen bezala. 1975eko Bizkaia eta Gipuzkoaren aurkako salbuespen-egoerek apaizen atxiloketen balantze ikusgarria egiten zuten. Argaya eta Añoverosen jarrera "bi aldeen indarkeria" salatuz, okerra iruditzen zitzaion euskal kleroaren sektore erradikalizatuenari. Bi etakide eta FRAPeko hiru kide fusilatu zituzten, eta Pablo VI.ak hiru aldiz esku hartu zuen. Horrek sumindura sortu zuen herrialde osoan zehar, eta Eliza haserretu eta erregimena herrialde askoren aurrean deskalifikatu zuen. Azaroaren 20an Franco hil zenean, Setienen agur lakonikoak, zeinaren homiliak bi minutu irauten zuen, zalapartak eragiten zituen Artzain Onaren katedralaren barruan eta kanpoan, muturreko sektoreek eta erregimeneko egunkariek dimisioa eman zezaten eskatuz. Franco hila zen, baina Francok nahi izan zuen Eliza, Regoren esaldi batean, zerbait lehenago hila zen.


Frankismo osteko krisia

Euskal Elizak, erregimenaren aurkako euskal borroka politikoan konprometituta, oso prezio altua ordaindu behar zuen bere beligerantziagatik. 1968tik aurrera, apaiz-sekularizazioak sarriago egiten ziren egunez egun. Espainia osoak bizi zuen seminarioak, nobizionatuak eta etxe erlijiosoak eraistea izango da, zalantzarik gabe, etorkizuneko euskal elizako ikertzailearentzat fenomeno liluragarrienetako bat. Frankismo osteko lehen urte hauetan, Eraren terrorismoaren aurrean begiak ixtea eta "bere ardurak bere gain" ez hartzea leporatuko zaio euskal hierarkiari. Baina euskal gotzainek, aspaldidanik, behin eta berriz eta zorrotz gaitzesten dute indarkeria oro: ordena publikoko indarrena eta ETAko kideena. Eusko Jaurlaritza 1980an eratu zen, eta euskal hierarkiak gogor areagotzen zituen terrorismoaren aurkako gaitzespenak; izan ere, adierazpen horiek gaizki interpretatu ohi dira, edo beste ikuspegi politiko batzuetatik desitxuratzen dira.


Euskal gotzainen edozein adierazpen bateratu edo isolatuk iritzi hauts handiak altxatuko ditu, ezberdinenak eta aurkitutakoak. Esate baterako, otsailaren 23ko estatu-kolpe akastuna eta, horren ondorioz, armadak Euskal Herrian duen presentzia indartua direla eta, euskal gotzainen adierazpena, Espainiako prentsaren zati handi batek, botere espiritualaren irentsi lotsagabetzat joko du politikarian. Antzeko algarabia politikoa pizten zuten berriro euskal gotzainek 1982ko uztailean, Prozesu Autonomikoa harmonizatzeko lege organikoaren proiektuaren inguruko pastoral bat argitaratzearekin batera. Esku sartze desegokiaren balizko salaketetatik aterata, euskal gotzainek aitortzen zuten ez zutela "inola ere LOAPAren alderdi tekniko eta juridikoetan sartu nahi". Adierazpen horren edo drogaren arazoari buruz emandakoaren aurkako kazetaritza-zalapartak, ia guztien aurka bezala, Elizak bere herriaren behar zehatzak sortzen dituen horiekiko konpromiso-izaera nabarmena erakusten du beste behin ere.


== Kristau taldeak ==
== Kristau taldeak ==

19:25, 31 urtarrila 2020ko berrikusketa

Jesukristoren irudia

Kristautasuna abrahamdar erlijio monoteista bat da, Jesus Nazaretekoaren bizitza eta irakaspenetan oinarriturik dagoena. Kristauek Kristo izena ematen diote Jesusi. Munduko erlijiorik zabalduena da, 2.400 milioi jarraitzaile baino gehiago baititu, gizaki bizien % 33. Munduko herrialdeen bi herenetan erlijiorik hedatuena da. Haren jarraitzaileen ustez, Jesus Jainkoaren Semea, Logosa eta gizateriaren salbatzailea da; Bibliako Itun Zaharrean aipatzen zen Mesiasa dela uste dute, eta haren bizipenak Itun Berrian bildurik daude.

Kristautasuna Bigarren Tenpluko Judaismoaren barruko sekta gisa hasi zen, I. mendean, Judea erromatar probintzian. Jesusen apostoluek eta haien ondorengoak diren aita apostolikoek euren sinismena hedatu zuten Siria, Europa, Anatolia, Mesopotamia, Transkaukasia, Egipto, Etiopia eta Asian zehar, nahiz eta hasieran jazarpena izan. Konstantino I.a Handia kristautu zenean, erlijioa deskriminalizatu zuen Milango ediktuaren bidez. 325ean Nizeako Lehen Kontzilioa deitu zuen, non Kristautasun goiztiarra kontsolidatu eta Erromako Inperioaren erlijio ofiziala izatera iritsi zen. Kontzilioak Nizeako Kredoa sortu zuen, eta Elizaren Gurasoek Biblia kristauaren kanonak konpilatu zituzten V. mendean. Lehen zazpi kontzilio ekumenikoen garaiari Eliza Handiaren garaia deitzen zaio, non Eliza Katolikoak, Eliza Ortodoxoak eta Ekialdeko eliza ortodoxoek komunio osoan bizi ziren zismaren aurretik. Ekialdeko eliza ortodoxoak bereizi ziren Kaltzedoniako kontzilioaren ondoren (451), Kristologian zituzten aldeen ondorioz; Eliza Ortodoxoa eta Eliza Katolikoa 1054an bereizi ziren Zisma Nagusian, bereziki aita santuaren primaziaren inguruan zuten desadostasunen ondorioz. Beranduago, Erreforma protestantearen ondorioz, protestantismoa hainbat denominaziotan bereizi zen Eliza Katolikotik, eztabaida eklesiologiko eta teologikoen ondorioz.

Gaur egun Kristautasunaren lau adarrik handienak Erromatar Eliza Katolikoa (1.300 milioi), Protestantismoa (920 milioi), Eliza ortodoxoa (260 milioi) eta Ekialdeko eliza ortodoxoak (86 milioi) dira, nahiz eta ekumenismorako saiakerak egon. Teologia kristauak eta fedearen profesioak Bibliaz gain babesten du Jesusek nekaldia jasan, gurutziltzatu, hilobiratu, infernuetara jaitsi, eta berpiztu zela hildakoen artean berarengan sinisten zutenentzat betirako bizitza emateko bekatuen barkamena emateko. Gainera, Jesusen Igokundea zeruetara igo zela sinisten dute, eta bertatik Jaungoiko Aitarekin zuzentzen duela mundua Espiritu Santuarekin batera Hirutasunean, eta itzuliko dela bizirik zein hilik daudenei Azken Judizioa egiteko eta bere jarraitzaileei betiereko bizitza emateko. Bere gizakundea, hasierako ministerioa, gurutziltzatzea eta berpiztea askotan "Ebanjelio" gisa izendatzen da. Kristautasunaren Biblian Mateoren, Markoren, Lukasen eta Joanen Ebanjelioak onartzen dira, juduen Itun Zaharrarekin batera aurrekari gisa. Kristautasuna kulturalki anitza da bere Mendebalde eta Ekialdeko adarretan, bai eklesiologiari (eliza ikusgarri/eliza ikustezin), ordenazioari (ondorengotza apostoliko/aita santuaren primatutza) edo kristologiari (Kalzedonianismo/Ez-kalzedonianismo) dagokionez.

Kristautasunak eta bere etikak paper garrantzitsua izan dute Mendebaldeko zibilizazioaren sorrera eta egituraketan, bereziki Antzinaro Berantiarrean eta Erdi Aroan. Esplorazioen Aroan zehar kristautasuna Amerika, Ozeania, Saharaz hegoaldeko Afrika eta munduko beste hainbat lekutara heldu zen misiolari eta kolonialismoaren bidez, eta bere hedapena ziurtatu zuen erlijio gerrekin edo Inkisizioa bezalako erakundeekin.

Historia

Kristautasun goiztiarra

Apostoluen garaia

San Ananiasen kapera, Damasko, Siria, kristautasun goiztiarreko etxe baten adibidez, I. mendean eraikia.
Ichthys sinbolo goiztiar bat, ΙΧΘΥΣ hitzak gurpil batean jarriz sortua, Efeson, Asia Txikia.

Kristautasuna I. mendean zehar garatu zen Judaismoaren Bigarren Tenpluko Judu kristau sekta gisa[1][2]. Jagoba Justua, Petri (apostolua) eta Joanen lidertzapean judu kristau komunitate goiztiar bat eratu zen Jerusalemen. Hiruek ezagutu zuten Jesus, eta Pauloren arabera Jesukristoren berraragiztatzearen ostean lehenengoz Jagoba eta Petriri agertu zitzaien.

Juduen kristautasunak laster erakarri zituen Jaungoikoaren-beldurti jentilak; hauek juduen erlijio ohiturak jarraitu zituzten, lehenengo arazoak ekarriz juduen mandamentuen ondorioz. Paulo Apostoluak egoera konpondu zuen Kristoren parte-hartzean salbazioa zegoela aipatuz, eta Bere heriotza eta berraragiztatzean sinistearekin nahikoa zela. Hasiera batean Paulok lehen kristauak jazarri zituen, baina konbertsio esperientzia bat izan ostean jentilei Kristautasuna predikatu zuen, Judaismoaren eta Kristautasunaren ezberdintzea sortuz. Uneren batean, Paulok juduen ohiturak alboratu zituen, Kristautasuna erlijio ezberdindu bezala eratuz.

Nizea-aurreko kristautasuna

II. mendean zehar kristautasuna osatzen joan zen, lehen apezpikuekin, kristauentzat apostoluen ondorengo zirenak. 150. urtetik aurrera kristau irakasleak lan teologikoak eta apologetikoak sortzen hasi ziren, euren fedea babesteko. Egile horiei Elizako Gurasoak izena ematen zaie, eta euren lanek ikerketari patrologia deritzo. Elizako Guraso izan ziren Ignazio Antiokiakoa, Polikarpo, Justino Martir, Ireneo, Tertuliano, Klemente Alexandriakoa eta Origen.

Itun Berriaren arabera, kristauek hasieratik jasan zuten judu eta Antzinako Erromako erlijioaren autoritateen jazarpena. Tartean zigorrak, baita heriotza-zigorra ere, gertatzen ziren; horren adibide dira Zebedeoren semeak ziren Eztebe[3] eta Done Jakue[4]. Erromako bederatzi enperadorek Eliza jazarri zuten, modu zabalean, baina batez ere Dezio[5] eta Dioklezianoren garaian[6].

Erromatar Inperiora zabaltzea eta onarpena

Ikus, gainera: «Tesalonikako Ediktua»

Kristautasuna aramera hitz egiten zuten herritarren artean hedatu zen Mediterraneoko kostaldean, eta barnealderantz Erromatar Inperioan lehenengo eta Partiar Inperioan eta Sasanidar Inperioan beranduago, Mesopotamia barne, bi inperio horiek kontrolpean izan baitzuten historiako une ezberdinetan[7]. I. mendean bertan Kristautasuna Afrikara heldu zen, lehenengo Egiptora eta II. mendea bukatu zenerako Kartagora. Marko Ebanjelaria hartzen da Alexandriako Elizaren sortzailetzat, 43. urtean; beranduago sortutako eliza batzuek aldarrikatzen dute Alexandriakoaren ondorengoak direla, tartean Alexandriako Eliza Ortodoxo Koptikoak[8][9]. Tertuliano, Klemente Alexandriakoaa, Origen, Zipriano, Atanasio eta Agustin Hiponakoa dira Afrikako kristautasun goiztiarrean eragina izan zuten idazleetako batzuk.

201. urtea baino lehenago Osroene bilakatu zen lehen estatu kristaua, Abgar Handia erregearen agintaldian[10]. 301 eta 314 urteen artean Trdat IV.ak Armenia estatu kristau izendatu zuen[11][12]. Ez zen erlijio berria Armenian, izan ere III. mendean jada herrialdean sartu zen erlijioa, agian lehenago ere[13].

Konstantino I.a Handiak harremana izan zuen kristautasunarekin txikitatik, eta bizitzan zehar babesa eman zion erlijioak haz zedin; hiltzear zegoela bataioa jaso zuen ohean[14]. Bere erregetzan 311ko Nikomediako Tolerantzia Ediktua eta 313ko Milango Ediktua sortu zituen, kristautasunaren pertsekuzioarekin amaituz. Garai horretan Kristautasuna oraindik erlijio txikia zen, erromatarren artean %5 inguruk jarraitzen zuen sinismena. Mardonio aholkulariaren gomendioz, Konstantinoren iloba zen Juliano Apostata saiatu zen Kristautasuna debekatzen. 380ko otsailaren 27an Teodosio I.ak, Grazianok eta Valentiniano II.ak Nizeako Kristautasuna Erromako Inperioaren eliza ofizial izendatu zuten[15]. Eliza eta estatua elkarri lotuta geratu bezain pronto, kristautasuna aberastu zen; Elizak aberatsen donazioak jaso zituen eta, hortik aurrera, lurra jabetzan izan zezakeen[16].

Konstantinok ere, albo eraginez, Nizeako Lehen Kontzilioa deitzearen ardura zatia izan zuen 325ean. Bertan arrianismoa kondenatu zuen eta Nizeako Kredoa ezarri zuen, oraindik ere Eliza Katolikoan, Ekialdeko Ortodoxian, Anglikar Komunioan eta Eliza Protestante askotan erabiltzen dena[17]. Nizeakoa izan zen kontzilio ekumeniko askotan lehenengoa, Elizaren teologiako elementu kritikoak definitzeko balio izan zuten bilerak, batez ere Kristologiaren eremuan[18]. Ekialdeko Elizak ez zuen onartu egindako hirugarren eta ondorengo kontzilio ekumenikoak, eta oraindik ere bereizitzako adarra da (Ekialdeko Eliza Asiriarra).

Oparotasun eta bizitza kulturalaren ikuspuntutik, Bizantziar Inperioa kristau historia eta zibilizazioaren une gorenetako bat izan zen, eta Konstantinopla izan zen tamainaren, aberastasunaren eta kulturaren ikuspegitik kristau munduko hiririk garrantzitsuena[19]. Garai horretan Antzinako Greziako filosofiaren gaineko interesa berpiztu zen ere, eta literatura oparoa ekoiztu zen grezieraz. Bizantziar artea eta bizantziar literatura Europan zehar nagusi izan ziren, eta Mendebalde osoan garai honetan Bizantziar arteak izandako zabalpen eta esanahia izugarria izan zen. Islamaren sorrerak, eta bereziki Ipar Afrikara zabaldu izanak kristau kongregazioak murriztu zituen eskualdean. Une horretatik aurrera Egiptoko Eliza Koptoa, Etiopiako Tewahedo Eliza Ortodoxoa eta Nobatia, Makuria eta Alodiako Nubiar Eliza baino ez ziren geratu talde egonkor gisa[20].

Erromatar garaiko kristautasuna Euskalerrian

Andrés E. de Mañaricuak, kristautasuna Euskal Herrian nola sartu zen ikertzen duen aditu batek, laburbildu zuen duela ez asko gai horri buruzko bere ikerketa. Haren arabera, euskaldunen ebanjelizazioa Erromatar Inperio Beherean hasiko zen, eta jada IV. mendeko lehen urteetan lur horiek Erromako Elizari martiri talde bat eskain ziezaioketen Dioklezianoren jazarpenaren pean. Mende honen bigarren erdian baskoien paganismoa "iragana" dela esan zuen Prudenciok. Era berean, IV-V mendeetan, Calahorraren egoitza existitzen zela jakin da, eta ziurta daiteke mendea hastean Euskal Herri kontinentaleko hiri guztiek zituztela jada beren apezpikuak. Ez dakigu, hala ere, zehatz-mehatz zein den iturri faltagatik penintsulako Euskal Herriko egoera; izan ere, zalantzarik gabe esku hartu zuten kontziliazioen aktetan, 380ko Zaragozakoan, adibidez, ez dira aipatzen parte-hartzaileen egoitzak. Mendebaldeko Erromatar Inperioa erori zenean, kristautasuna Vasconiaren lau alboetatik sartzen saiatu zen. Calahorrako, Iruñeko eta Okako hiru elizbarrutiek, beren jurisdikzioa autrigono lurretatik hedatzen zutenak, mendez mende banatzen zuten euskal lurraldea. Kontzeju bisigodoetan ere parte-hartzea bermatuta dago, baita ebanjelizazio sinkronizatu bat ere Europako gainerako inguruko herriekin. Gorabehera politikoek, musulmanen aurkako borrokek eta erresuma kristau jaioberrien arteko lehiek beste apezpiku-egoitza batzuk ezabatzea edo agertzea eragingo lukete. Calahorrako apezpikutzari buruz, zalantzarik gabe fundaziorik antzinakoena zena, zehaztasun handiagoz ezagutzen da 457an Silvano gotzaina zela, bere aurka Hilario Aita Santuak Tarraconeko probintziako gotzainei bidalitako gutunengatik, metropoliaren baimenik gabe bi gotzain agindu izana leporatuz. Azkenik, Euskal Herri kontinentalari dagokionez, Narbaitzek dio apezpiku-egoitza bakarra, luzaroan, Dax edo Civitas Aquensium edo Akize izan dela euskaraz, historialari guztiek onartzen baitute gotzain-egoitzak bide garrantzitsuetatik gertu baino ez zirela eratzen, hala nola Dax edo Aquisetik Antonio Ibilbideari buruz. Bestalde, Baionako elizbarrutiak uste du Dubarat "V. mendean edo gure arotik ikusi nuen" sortu behar zela, 1543ko "Missel de Bayonne" bere magistralean..

Goi Erdi Aroa

Mendebaldeko Erromatar Inperioaren gainbehera eta erorketarekin aita santua figura politiko garrantzitsuan bilakatu zen, lehen aldiz ikusgai Leon I.ak bandalo eta hunoekin izandako tratu diplomatikoetan[21]; baina baita lehengo probintziatan ezarritako apezpikuen botere berrian ere[22]. Garai honetan eliza misiolari ekintzaldi luzean hasi zen, eta hainbat leinuk erlijioa heuretzat hartu zuten. Arianismoak heriotza-zigorra ezarri zuen paganismoaren aurka (adibidez, Verdengo sarraskia) gerora katolizismo bilakatuko zena hungariar[23], germaniar[24], zelta[25], herri baltiko eta hainbat eslaviarren[26] artean hedatu zen. Garai honetarako euskaldunak jada kristauturik zeudela uste da.

500. urtearen inguruan Benediktok Monakotzaren arauak finkatu zituen, monasterioak sortzeko eta kudeatzeko arau sistema bat sortuz. Monakotza indar garrantzitsua izan zen Europa osoan zehar, lehenengo ikasketa zentroak sortuz[27]. Horietako batzuk, bereziki Galian kokaturik zeudenak, IX. mendeko Karolingiar Pizkundearen oinarrian daude.

VII. mendean musulmanel Siria, Jerusalen barne, Ipar Afrika eta Hispania konkistatu zuten, kristau populazioa Islamera ekarriz (nahiz eta prozesuak mende batzuk iraun zituen hiri batzuetan[22]) eta egoera legal ezberdina emanez musulman ez zirenei. Bizantziar Inperioa gainbeheran zegoen garai horretan, Persiarekin gatazka luzea izan ostean. VIII. mendearen hasieran karolingiar liderrak gailendu ziren, eta aita-santuak babes handia izan zuen Frankoen Erresumaren aldetik[28].

Hala ere, garai honetako kristautasunaren gune neuralgikoa Bizantziar Inperioan zegoen; bertan ematen ziren eztabaida teologiko eta kristologiko gehienak, Mendebaldeko Erromatar Inperioa izan zen eremuan hauek albotik iristen ziren bitartean[22]. VIII. mendean, adibidez, ikonoklasmoak erditik zatitu zuen kristautasuna, bizantziar enperadoreek babestu zutenean. Hieriako kontzilioak (754) ikonoak debekatu zituen, Laterango kontzilioak (769) Hieriakoa ukatu zuen eta, azkenik, Nizeako Bigarren Kontzilio Ekumenikoak (787) ikonoak erabiltzea babestu zuen[29][30], eztabaida (eta gerra) handien ostean[22].

Garai honetan ere elizak aldaketa nabarmenak izan zituen. Gregorio I.ak dramatikoki eraldatu zuen Elizaren egitura eta kudeaketa[27]. X. mendearen hasieran Mendebaldeko monasterio kristauek berraktibazio fase bat izan zuten Clunyko abadiaren gidaritzapean[27]. Europa osoan zehar erlikien inguruko merkatua sortu zen[22], erromesaldiak piztuz, tartean Donejakue bidea bezalakoak[31].

Goi-erdiko Aroko kristautasuna Euskalerrian

Armentia, Behe Erdi Aroko bisagra egoitza (700-1200). Euskal populazioa duen elizbarrutia Valpuesta eta Arabakoa litzateke, lurraldearen titulua galduko lukeena, Armentiakoarekin izendatzeko, hau da, egoitzarenarekin. Calahorra musulmanek okupatzen zuten bitartean, Arabakoa "ekialdeko euskal kristautasunaren arima" zen, Azconaren esaldian. Bere lehen gotzaina, dirudienez, Bivere zen, Leongo familia noble batekoa, han babestua. 1014ra arte ez ditugu zehatz ezagutzen bitarteko gotzainak Muño II.era iritsi arte. Ubieto, Mansilla eta Mañaricuaren ikerketek Arabako egoitza Nafarroako erresumaren orbitarantz biratu zela aipatzen digute, honela, kondeen eta ondoren Gaztelako erregeen aurka borrokatuz. Muño hau, Beguilaza izena zuena (Mirada áreto), alkurnia euskarakoa, 1033an hil zen, San Esteban errekaren ondoan, San Millan monasterioko apunte batean agertzen denez. Beraz, dokumentatutako hamar gotzain arabar baino gehiagoren artean, Joanena dago (1033-1037?), honen izena idazkun batean agertzen delarik, non Antso Nagusiak Oñako monasterioari mertzedak ematen zizkion, bertan Clunyren erregela sartu zelako. Garcia I.ak 16 urteko apezpiku bat izan zuen, gotzain hauen ohikoa bi urte betetzea zenean. Bere jardueren artean, aipagarria da García erregeak bere emazteari, Estefania (1040) eta jada gaixorik zegoen errege berari 1051n Leyrera laguntzea, non bere osasuna berreskuratzea espero zuen.


1052an, Najerako monasterioko dotazio-gutuna berretsi zuen, eta, aurreko urtean, Bizkaiko kondeek Izpeiako Andre Mariaren dohaintza egin zuten. Ondoren, Vela I (1055-56), Muño III (1057), Vela II (1057-59), García II (1060), Muño IV (1060-62), Vela III (1062), Muño V (1063-4) eta Fortuño II (1065-1088), azkena Arabako gotzaindegian, Hone pontifizearen arteko zismaren paraleloan. Gainontzeko gotzain espainiarrek Erromaren aurrean erromatar errito gotikoaren erabileraren jarraipena defendatzeko aukeratua, bere enpresatik garaile irteten zen. Hil zenean, Arabako elizbarrutia Calahorrako elizbarrutiarekin bat eginda geratu zen behin betiko. Mitra kalagurritarrarekin bat egiteak bi mendez bi kabildoen arteko borroka sutsua piztuko zuen, Armentiakoa katedraletik ikastetxera jaitsiz. Gotzainekin batera, Euskal Herrian Elizaren martxarako hain erabakigarriak diren erakundeak: artzapezpikuak, egoitzako gune baterako ordezkariak, eta monasterioak, herriaren aldaketa erlijioso eta sozialean erabakigarriak diren erakundeak. Garrantzitsuak dira, beraz, Portugaleteko artzapezak, Arabako asko, Leintz harana eta Hondarribia. Eta Vasconiara hurbildu edo bertan kanpatzen ziren monasterioen gerrikoa bezala, Oña, Cardeña, Las Huelgas, Silos, San Milan, Najera, Valvanera, Irache, Fitero, Leyre eta Orreaga. Horietako batzuek eta beste batzuek, espiritualtasun-zentroez gain, beste alderdi kultural batzuei ere ematen zieten funtsezko arreta: arte erromanikoari, landa-pastoralari, landa-eremuaren santifikazioari, bai eta premiaren araberako zerbitzuari ere – Ospitale-sarea, hamabi arte Navarran –, eskolei, kofradiei. Goñi Gaztanbidek XI. eta XII. mendeetako Nafarroarako sintesi ederra trazatu du.

Behe Erdi Aroa

VII. mendetik XIII. mendera bitartea elizak barne gatazka handiak izan zituen. Ondorioz, Ekialde-Mendebalde arteko bereizketa eman zen, Zisma Nagusia izena ematen zaiona; Mendebaldeko edo Eliza Latinoaren (Eliza Katolikoa dena) eta, batez ere, greziarra zen Ekialdeko Eliza Ortodoxoaren arteko bereizketak gaurdaino iraun du. Bi aldeek ezberdintasun nabarmenak zituzten gai administratibo, liturgiko eta doktrinaletan, batez ere aita santuaren primiziaren inguruan[32][33]. Lyongo bigarren kontzilioak (1274) eta Firenzeko kontzilioak (1439) bi elizak batzeko saiakera egin zuten, baina bi kasuetan Ekialdeko ortodoxoek uko egin zioten erabakiak martxan jartzeari, eta bi elizen arteko zismak dirau. Hala ere, Eliza Katolikoak lortu du Ekialdeko eliza txikiago batzuekin batasuna.

Mendebaldean, XI. mendetik aurrera katedraletako eskola zahar batzuk unibertsitate bilakatu ziren, adibidez Oxfordeko Unibertsitatea, Parisko Unibertsitatea, Boloniako Unibertsitatea edo Salamancako Unibertsitatea. Lehenago, goi hezkuntza katedral-eskolen edo monasterioetako eskolen (Scholae monasticae) esku zegoen, fraide eta mojen esku. VI. mendean jada eskola mota horien ebidentziak aurki daitezke[34]. Laster, unibertsitate berri hauek euren curriculuma zabaldu zuten, kleroaz gain legelari, funtzionario eta medikuen formakuntzarako[35]. Unibertsitatea bera Erdi Aroko kristautasunetik abiatutako instituziotzat hartzen da[36].

Europa osoan hiribildu berriak sortu ziren garai hartan eta, horrekin batera, eskeko ordenak, monasterioetako bizitza konsakratua hirira eraman zutenak. Bi eskeko ordena nagusiak frantziskotarrak eta domingotarrak izan ziren, Frantzisko Asiskoak eta Domingo de Guzmánek sortutakoak, hurrenez hurren[37]. Bi ordena hauek eginkizun garrantzitsua izan zuten Europako unibertsitateen sorreran. Beste ordena berri batek, zisterkoak, gune basatietan monasterio berriak ireki eta lurralde horien kolonizazioa bultzatu zituen. Garai hartan, eliza berrien eraikuntzak eta arkitekturak altuera irabazi zuen, erromanikotik gotikora pasa ziren eta Europako katedralik handienak eraiki zituzten[37].

1095ean, Urbano II.aren aita-santutzarekin, Gurutzadak hasi ziren[38]. Lur Santuan eta beste eremu batzuetan egindako kanpaina militar sorta izan zen, Alexio I.a Komneno bizantziar enperadoreak luzatutako eskariari erantzunez, hasiera batean turkiarren hedapena gelditzeko. Gurutzadek ez zuten lortu Islamdar aurrerapena gelditzea, eta gainera Laugarren Gurutzadan Konstantinopla sakeatu zuten, kristautasunaren ospea okertuz[39].

XIII. mendetik aurrera, Jesusen pasioaren inguruko enfasi berria egon zen, batez ere frantziskotarren otoitzetan; ondorio gisa, fededunek euren arreta juduen gainean jarri zuten, kristauek juduen gainean jartzen zutelako Jesusen heriotzaren errua. Kristauek juduekiko zuten tolerantzia eza ez zen berria, hala ere -Agustin Hiponakoak esan zuen juduei ezin zitzaiela eman kristauek berez zuten hiritar izaera- baina juduen aurkako antipatia izan zen arrazoietako bat juduak herrialde ezberdinetatik botatzeko. Hori egiten lehena Ingalaterra izan zen, 1290. urtean[40][41]. Nafarroako Erresumak 1498an bota zituen juduak, Espainiako Errege Katolikoen presioaren ondorioz[42].

1184. urtearen inguruan, Kataroen heresiaren aurkako gurutzadarekin batera, hainbat instituzio sortu ziren, kolektiboki Inkisizioa izena hartzen dutenak. Instituzio hauen helburua heresien aurka jotzea zen, Kristautasunaren doktrina batasuna ziurtatzen jazarpen eta konbertsioaren bidez[27].

Behe-Erdi Aroko kristautasuna Euskalerrian

Erdi Aroan (1200-1400). Tarsicio de Azconak ziurtatzen du XIII. mendearen hasieran biratzea gertatzen dela Euskal Herriko jokaleku politikoan, eta garai aldaketa bat pentsa daitekeela alderdi guztietan. Bilakaera horren barruan, elizaren egitatea bi zeinuk markatuko dute: aita santuaren interbentzioak eta apezpikuaren gobernuak. Ez zen berria penintsularentzat Egoitza Santuaren ingerentzia, adibidez, erromatar erritua eliza guztientzat sartzean. Baina esku hartze berria ez da orain jaien, kultuen eta otoitzen doikuntzetara mugatuko; beste alderdi batzuk eskainiko ditu. Horrela, Inozentzio III.ak deitutako gurutzada orokorreko klima orokorrean, Lateranense IV.a Kontzilioaren (1215) ondorioz, Nafarroako Teobaldo I.ak bere gurutzada propioa antolatzen zuen ekialdeko musulmanen aurka, ez laguntza pontifiziorik gabe eta bientzako aldeko fruituekin. Esperientzia hau eredugarria da: aiten artean legatuak aldizka bidaltzea eragiten zuen, penintsula osoan arrastoa utziko zutenak, batzuk arbitrariotasunagatik eta beste batzuk elizako gainbeheraren aurkako ekintza bikainengatik, lurreko aliantzek tentatua. Gotzainen gobernuari zegokionez, gotzainen funtzio erreformatzailea, bere absentziagatik nabarmentzen zen. Funtzio urikoak aukeratzen zituzten elizakoak baino gehiago.


Pentsa bedi Ramiro de Navarran (1220-1228), erregearen semea, baina ez bera bakarrik, zeren eta, oro har, esan daiteke Letranen zeuden apezpiku eta prokuradoreak ez zirela oso prestu agertu erreforma erlijiosoaren inguruan. Erlijio-boterearekin apezpiku-bizitza agertzen bada, oso esanguratsua da bizitza monakalaren berotasun kutsakorra. Horrela, frantziskotarrak, Iruñako Santa Engrazia fundazio bikainarekin, Italiatik kanpoko emakume frantziskotarren bizitzako lehen monasterioa izan ziren, dominikoak Iruñean, Gasteizen, Donostian (Donostia), merkatariak, familia agustiniarra, maskulinoa eta femeninoa, Iruñean, Donostian, Bilbon eta Hernanin. Egun haietako sakralizazioaren adierazle kualifikatu bat jai kristauen ospakizuna da. Ehun egun baino gehiagotan kalkula daitezke manuzko jaiak, igandeak barne, meza entzuteko eta lanik ez egiteko betebeharrarekin.

Egutegi horrek bizitza izpiritualean ez ezik, gizartean eta ekonomian ere zuen eragina. Sinodo bat idazten zuen, mendietako elizei erreferentzia eginez: "Izan ere, homeek lan egiteari utziz, landako lanetan zein beste ofizio eta artifizio batzuetan, kalte egiten dio errepublika kristauari". Kalte horiek sumatzen ziren, hain zuzen ere, Euskal Herria menditsuan. Euskaldunen bizitzaren zatitasun guztiei -oinaztar eta ganboatarren bandoen artean murgildua-, izaera triste eta ez kristauko ohitura eta ospakizun erlijiosoak laguntzen zizkieten. Horrela, hilen aldeko dueluak, non berpizteaz desesperatzen zen, kontzejuen batzarrak hilerri eta elizetan, "Zeinetara ahots asko ematen duten -Burgosko sinodo bat gaitzesten zuen, mendiei buruz- eta haserre eta porfia, birao eta zin-egite gauzak gertatzen diren", borrokak, armadetaraino, eliz hobespenen eskubideengatik eta ezkontza arbitrarioak.

Erdi Aroko udazkena (1400-1525). Euskal Herriko elizak elizaren zisman (1378-1418) Iruñeko gortearen, nafarren gortearen eta gainerakoen inguruan forjatzen ziren, Gaztelako gorteak agindutakoaren arabera. Lotsagabekeriaren eta beste akats batzuen hozkadak garrasika eta mingostu egiten zion bizitza. Elizako depresio hori, bere estamentu guztietan, ehunka bertsoz deskribatzen digu Pedro López de Ayala kantzilerrak bere "Rimado en Palacio" lanean. Bere seme Fernan, Konstantzako konklabearen zaindaria, eta beste euskaldun asko, herritik irten eta eskean ibiltzeko ohitura zutenak, Italian zehar ibiliko ziren aldizka, eta, itzultzean, kultura eta giza berrikuntzako doinuak sartuko zituzten. Errege Katolikoekin, euskal probintziak euren kezka eta enpresetara lotuta geratzen ziren, baita judu edo moriskoen gutxiengoen xurgapen edo errepresio politikan ere. Euskal Herriko Elizak ezin izan zion ihes egin Durangoko mugimendu milenaristari, eta erradikalismo soziala, izpiritu askea, joakinismoa eta fratizelismoa zituen; 1442tik XV. mendera arte iraun zuen.

Elizaren ehunean izandako aldaketa horiek bikain aztertu dituzte Goñi Gaztanbidek eta J. M. de Garriazok. Era berean, ondo dokumentatuta dago Cantera Burgosi esker judu eta konbertituen presentzia, hala nola Idoatek Nafarroan egindako sorginena, Goñi eta Caro Barojaren datuez gain. Bestalde, Karlos I.aren politika hedatzailearekin, 1512 eta 1521 arteko gerra beroko hiru espaziotan izandako anexio- eta okupazio-prozesu oso bat ezagutzea tokatuko litzaieke euskal probintziei eta Nafarroari. Domeinu honen egitate garrantzitsu bat -Azconak adierazitakoa- Adrianok bere ikasle Carlos I.ari maiatzaren 4an bullan eta 1523ko hil bereko 28an Iruñeko mitrari aurkezteko eta patronatua izateko eskubidea eman zion pribilegioa izan zen. Honela, Aita Santuak, erresuma zaharraren konkista eta okupazioa kanonizatzen zuen. "Erreforma-aldarria" Europako geografia osoan gertatzen bazen, Calahorrako eta Iruñeko elizbarrutiak ziren zigortuenak beren aurrekoen bizitasunik ezagatik.

XV. mendearen amaieran, Bizkairaino iristen zen Pascual de Ampudia gotzain domingotarrak pastoral eskaera egin zuen arren, elizbarrutietako pastoral eta aldi baterako apaizak bere artzapezpikuetan atseden hartzen zuen. Bere aldetik, klero sekularrak, bere baitan jaiotako elkarteek eta "asanblada" deituek behartua, gehiago eboluzionatzen zuen organismo burokratikoetarantz mugimendu erreformistetarantz baino. Ordena erlijiosoek, hala ere, behaketa izeneko erreforma mugimendu erradikal bat eragin zuten. Gasteizko San Frantzisko eta Santo Domingoko komentuak izan ziren kutsadura erreformistaren iturri nagusiak, besteak beste, Urrezko Mendearen euskal espiritualtasunean eragin handia izango zutenak.

Erreforma protestantea eta kontra-erreforma

XV. mendeko Pizkundeak antzinaroko eta garai klasikoetako testuekiko interes berritua ekarri zuen. Erreformaren garaian, Martin Luterok indulgentzien salmentaren aurkako Laurogeita Hamabost Tesiak argitaratu zituen 1517an[43]. Inprimatutako kopiak laster zabaldu ziren Europa osoan zehar. 1521ean Wormseko ediktuak Lutero eta bere jarraitzaileak kondenatu eta estutu zituen[44]; ondorioz, Mendebaldeko kristautasunaren zisma gertatu zen, adar berri asko sortuz[45].

Errefroma eta kontra-erreforma Euskalerrian

Koldo Mitxelenak, euskal gaiaz asko dakienak, honela idatzi ahal izan du:

"Historia modernoan gertaera batek oihartzun sakona izan badu Euskal Herrian, hau Trentoko Kontzilioa da, bere efektuek herrialdeko bizitzaren ia alderdi guztiak etengabe osatu zituztelarik. Haren ondoren, eta horren ondorioz, katolizismoarekin identifikatzen da, gero, euskalduna ".

Gertaera horrek -maximoa XVI. mendean- arrasto sakona utziko luke Euskal Herriko historian. Izan ere, Tellechea Idigorasek gidaturik, kontzilioaren aurreko eta ondorengo sinodo erreformista ugariez hitz egin daiteke. Pedro Pacheco Iruñeko gotzainak bere elizbarrutia bisitatuko duten gotzain egoiliar eta betegarrien segida hasiko du, Kontzilioa baino lehen ere. Iruñea, Calahorra eta Baiona dira Euskal Herri osoa hartuko duen elizbarrutiko hirukia. Sarrerako elizbarrutitzat hartuz, bertan, nagusiki, egoera onean dauden eta igarotzeko joera duten kanpoko gotzainak egongo dira. Hortik azaltzen da bere mugikortasun handia. Tellecheak berak koadro hau ematen digu:

XVI. mendea XVII. mendea XVIII.mendea
Iruñea 14 14 11
Kalaburri 13 14 7
Baiona 9 7 8

Klero sekular edo elizbarrutikoa ugaria izango litzateke, baina gehiago baldintzatuko luke mozkinen sistemak, patronatuak, hamarrenak, pastoral lanak baino. Trentok premiazkoa zuen mintegi bateratuak martxan jartzea, baina XVIII. mendean bakarrik jarriko dira martxan. Lehenik Baiona (1722) eta Larresoro (1733), ondoren Logroño (1776), Calahorra (1781), Iruñea (1777). Lehenago, klero hau, Iruñako eta Iratxeko unibertsitateetan edo Erlijio Ordenek eutsitako ikastetxe ugarietan hezi zitekeen, eta, batez ere, XVI. mendetik aurrera, Alcala edo Salamancakoak bezalako unibertsitate ospetsuetan. XVI. mendearen amaieran, aldaketaren sinbolo gisa, Aita Santuaren ("ad limina Apostolorum") gotzain-bisiten praktika unibertsala sartu zen. Bisita horietan elizbarrutiaren egoerari eta misioari buruzko txosten bat aurkeztu behar zuten. Bere ezagutzari esker, nahiz eta oraindik azalekoa izan, elizbarrutiko egoera alderdiei buruz dakigu. Garrantzi handiko atala da elizgizon erregularraren bizitzaren sorrera eta sendotasuna.


Zenbaketa orokorra ehun erlijio-etxe ingurukoa zen egun hauetan, eta Euskal Herrian eragin bikoitza izan zuen. Lehenik, bere eragin pastorala bere inguru hurbilean, predikazioan oinarritutako jarduera ibiltari batek biderkatua, eta bigarrenik, bere eragin unibertsala bere elizbarrutietako ordezkarien bitartez. Tellecheak Donostiako San Bizente parrokiaren bisita sinbolo tipiko gisa seinalatu zuen. Gainera, Aginduen ibilbide instituzionalean, hiru frontetan neurtuko lirateke euskal herritar asko: hierarkietako nominetan (orokorrak, probintzialak, prioreak, definitzaileak), misiolari horizonteetan (predikariak, irakasleak, idazleak) eta santutegiko zerrendetan. Erakundeen kezka ebanjelizatzaileak, protestantismoaren eta sorginkeriaren arazoa dela eta, bultzada nabarmena emango dio euskarazko katekesiari XVI. eta XVII. mendeetan. Tellecheak lehen menderako Elso eta Betolazaren katezismoak seinalatu zituen, baita Itun Berriaren eta Calvinoren lanen baten bertsioa ere, Lizarragaren eskutik.

Bigarrenerako, Baionak, Iruñeak eta Calahorrak katezismoak sortzen ikusten zituztela adierazi zuen, hala nola Materre, Juan de Beriain, Capanaga, Pouvreau, Zubie eta Belapeyre, baita Axularreko Gero ere, euskal literaturaren klasiko bat. Gero etorriko ziren Asin, Arzadun, Eleizalde, Olaechea, Maytie, Irazusta, beste hainbat eta hainbat anonimo eta Ripaldaren eta Asteteren itzulpen anitzak. Larramendik berak euskarazko literatura erlijiosoa ekoiztera bultzatuko ditu Cardaveraz eta Mendiburu. Pastoral urgentziak, horrela, gure hizkuntzan idatzitako lehen literaturaren zati handi baten agerpena eragiten zuen. Herri-misioek XVIII. mendean indar berezia hartuko balute, zenbait irudi erliebedun bereiziz gero, hala nola, Cardaveraz, Mendiburu eta Calatayud jesuitak, Añiboko eta Palacioseko frantziskotarrak eta Garces bezalako dominikoak, oraindik definitzeke dago elizaren ekarpena irakaskuntzaren arloan. Baionako "College" delakoa Maury gotzainaren ekimenez sortzen zen; jesuitek, berriz, Bergara, Azkoitia, Oñate, Donostia, Iruñea, Tutera, Bilbo, Lekeitio... Beste komentu batzuek lehen mailako eta udal izaerako eskolak sostengatzen zituzten. Sorginkeriaren pitzadura izugarria igarota, ehun urtez hiru elizbarrutietan ohikoa izan zena, XVII. mendean, Baionan hain zuzen ere (Saint Cyran bertan), jansenismoa gailentzen zen, XVIII. mendean arazo larriak sortuko zituena. Hiriko seminarioa, irradiazio guneetako bat izango zen, eta zenbait gotzain, bere deserrotzean sakonki tematuko ziren. Euskal Autonomia Erkidegoan, Sebastian Insaustik gogor salatu eta aztertu zuen gertakari erregalista.

Pizkundearen osteko garaia

Dibergentzia Handia bezala ezagutzen zen garaian, mendebaldean, Ilustrazioaren aroa eta iraultza zientifikoak aldaketa sozial handiak ekarri zituztenean, kristautasunak eszeptizismo modu batzuei eta ideologia politiko moderno batzuei aurre egin behar izan zien, sozialismoaren eta liberalismoaren bertsioak kasu[46]. Gertaerak antiklerikalismo hutsetik hasi eta kristautasunaren aurkako eztanda bortitzetaraino zihoazen, hala nola Frantziaren deskristautasuna Frantziako Iraultzan, Espainiako Gerra Zibila eta mugimendu marxista batzuk, bereziki Errusiako Iraultza eta kristauen jazarpena Sobietar Batasunean Estatu ateismoaren pean[47][48].

Europan presio berezia egin zuen nazio-estatuen eraketak Aro Napoleonikoaren ondoren. Europako herrialde guztietan talde kristau ezberdinak, neurri handiagoan edo txikiagoan, elkarren artean eta Estatuarekin lehian zeuden. Aldagaiak izendapenen tamaina erlatiboa eta estatuen orientazio erlijioso, politiko eta ideologikoa izan ziren. Friburgoko Unibertsitateko Urs Altermattek, Europan dagoen katolizismoari espezifikoki begira, lau eredu identifikatzen ditu Europako nazioentzat. Belgika, Espainia eta Austria bezalako gehiengo katolikoa duten herrialdeetan, neurri bateraino, komunitate erlijioso eta nazionalak gutxi gorabehera berdinak dira. Sinbiosi kulturala eta bereizketa Polonian, Irlandako Errepublikan eta Suitzan daude, elkarren artean lehiatzen diren izendapenak dituzten herrialde guztiak. Lehia Alemanian dago, Herbehereetan, eta berriro Suitzan, gutxiengo diren populazio katolikoak dituzten herrialde guztiak, neurri handiagoan edo txikiagoan nazioarekin identifikatzen direnak. Azkenik, erlijioaren (berriro ere, katolizismoa) eta Estatuaren arteko banaketa neurri handi batean Frantzian eta Italian dago, non Estatua Eliza Katolikoaren autoritatearen aurka aktiboki agertu zen[49].

Estatu nazionalen eraketarekin batera ultramontanismoaren fenomenoa eman zen[50], batez ere Alemanian eta Herbehereetan, baina baita neurri txikiagoan Ingalaterran ere[51]. Elizak, bere inguruko erakundeek eta fededun katolikoek estatuaren eskaera nazionalen eta Elizaren autoritatearen artean aukeratu behar izan zuten, bereziki aita santuaren autoritateari dagokionez. Gatazka hau Vatikanoko I. Kontzilioan gailendu zen, eta Alemanian Kulturkampfera eramango zuen zuzenean[52], non Bismarcken buruzagitzapean zeuden liberalek eta protestanteek adierazpen eta antolaketa katolikoa zorrotz mugatzea lortu zuten.

Europan kristau fededun eta praktikanteen kopurua murriztu egin zen modernitatea eta sekularismoa errealitate bihurtu ziren heinean[53], bereziki Txekiar Errepublikan eta Estonian, Amerikan erlijio konpromisoak orokorrean altuak izan diren bitartean Europarekin alderatuta. XX. mendearen amaierak Hirugarren Munduarekiko eta Hegoaldeko Hemisferioarekiko atxikimendu kristauaren aldaketa erakutsi du oro har, eta Mendebaldea jada ez da kristautasunaren banderadun nagusia.

Pizkudearen osteko garaia Euskalerrian

Klero sekular edo elizbarrutikoa ugaria izango litzateke, baina gehiago baldintzatuko luke mozkinen sistemak, patronatuak, hamarrenak, pastoral lanak baino. Trentok premiazkoa zuen mintegi bateratuak martxan jartzea, baina XVIII. mendean bakarrik jarriko dira martxan. Lehenik Baiona (1722) eta Larresoro (1733), ondoren Logroño (1776), Calahorra (1781), Iruñea (1777). Lehenago, klero hau, Iruñako eta Iratxeko unibertsitateetan edo Erlijio Ordenek eutsitako ikastetxe ugarietan hezi zitekeen, eta, batez ere, XVI. mendetik aurrera, Alcala edo Salamancakoak bezalako unibertsitate ospetsuetan. XVI. mendearen amaieran, aldaketaren sinbolo gisa, Aita Santuaren ("ad limina Apostolorum") gotzain-bisiten praktika unibertsala sartu zen. Bisita horietan elizbarrutiaren egoerari eta misioari buruzko txosten bat aurkeztu behar zuten. Bere ezagutzari esker, nahiz eta oraindik azalekoa izan, elizbarrutiko egoera alderdiei buruz dakigu. Garrantzi handiko atala da elizgizon erregularraren bizitzaren sorrera eta sendotasuna.


Zenbaketa orokorra ehun erlijio-etxe ingurukoa zen egun hauetan, eta Euskal Herrian eragin bikoitza izan zuen. Lehenik, bere eragin pastorala bere inguru hurbilean, predikazioan oinarritutako jarduera ibiltari batek biderkatua, eta bigarrenik, bere eragin unibertsala bere elizbarrutietako ordezkarien bitartez. Tellecheak Donostiako San Bizente parrokiaren bisita sinbolo tipiko gisa seinalatu zuen. Gainera, Aginduen ibilbide instituzionalean, hiru frontetan neurtuko lirateke euskal herritar asko: hierarkietako nominetan (orokorrak, probintzialak, prioreak, definitzaileak), misiolari horizonteetan (predikariak, irakasleak, idazleak) eta santutegiko zerrendetan. Erakundeen kezka ebanjelizatzaileak, protestantismoaren eta sorginkeriaren arazoa dela eta, bultzada nabarmena emango dio euskarazko katekesiari XVI. eta XVII. mendeetan. Tellecheak lehen menderako Elso eta Betolazaren katezismoak seinalatu zituen, baita Itun Berriaren eta Calvinoren lanen baten bertsioa ere, Lizarragaren eskutik.

Bigarrenerako, Baionak, Iruñeak eta Calahorrak katezismoak sortzen ikusten zituztela adierazi zuen, hala nola Materre, Juan de Beriain, Capanaga, Pouvreau, Zubie eta Belapeyre, baita Axularreko Gero ere, euskal literaturaren klasiko bat. Gero etorriko ziren Asin, Arzadun, Eleizalde, Olaechea, Maytie, Irazusta, beste hainbat eta hainbat anonimo eta Ripaldaren eta Asteteren itzulpen anitzak. Larramendik berak euskarazko literatura erlijiosoa ekoiztera bultzatuko ditu Cardaveraz eta Mendiburu. Pastoral urgentziak, horrela, gure hizkuntzan idatzitako lehen literaturaren zati handi baten agerpena eragiten zuen. Herri-misioek XVIII. mendean indar berezia hartuko balute, zenbait irudi erliebedun bereiziz gero, hala nola, Cardaveraz, Mendiburu eta Calatayud jesuitak, Añiboko eta Palacioseko frantziskotarrak eta Garces bezalako dominikoak, oraindik definitzeke dago elizaren ekarpena irakaskuntzaren arloan. Baionako "College" delakoa Maury gotzainaren ekimenez sortzen zen; jesuitek, berriz, Bergara, Azkoitia, Oñate, Donostia, Iruñea, Tutera, Bilbo, Lekeitio... Beste komentu batzuek lehen mailako eta udal izaerako eskolak sostengatzen zituzten. Sorginkeriaren pitzadura izugarria igarota, ehun urtez hiru elizbarrutietan ohikoa izan zena, XVII. mendean, Baionan hain zuzen ere (Saint Cyran bertan), jansenismoa gailentzen zen, XVIII. mendean arazo larriak sortuko zituena. Hiriko seminarioa, irradiazio guneetako bat izango zen, eta zenbait gotzain, bere deserrotzean sakonki tematuko ziren. Euskal Autonomia Erkidegoan, Sebastian Insaustik gogor salatu eta aztertu zuen gertakari erregalista.

Ilustrazioa eta Iraultza

Ilustrazioak tanto bikaina egin zuen Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen eta Bergarako Seminarioaren sorrerarekin. Menendezek eta Pelayok Realari egindako itzal erasokorra gorabehera, bere heterodoxoen iritziekin, Urquijok behin betiko uxatuko luke akusazio hori. Elizako gizonek, bestalde, mendeko adierazlerik nabarmenenaren aurrean, forma irekiagoko ideietan, batzuek onartzeko mesfidantza agertu zuten eta beste batzuek bazkideen zerrendak loditu zituzten, Larrañagak ondo erakutsi duen bezala. Oso bestelakoa izango zen jarrera hori 1789ko abuztuaren 4ko gau ospetsuaren ondoren ondoko Frantziako erresuman gertatutako gertakari iraultzaileetatik aurrera. Kleroaren Konstituzio Zibilak, Eliza Nazional frantziar baten formula ezartzen du, klero sekularra zibilki eratzen duena, klero erregularra ezabatzen duena, eta gotzainak, departamendu Batzarrean bildutako fededunek hautatuak izatea eragiten duena, Metropolitarrak sagaratuak direlarik, eta ez Aita Santuak. Lapurdi, Nafarroa Beherea eta Zuberoa, egoitza Oloron hirian duen gotzaindegi baten zati izatera pasatzen dira, Baiona, Dax eta Lescar elizbarrutiak kenduz. Pavée de Villevielle, Baionako gotzaina, Urdazubiko monasterioan babestuz ihes egiten du, bertatik, ezkutuan, bere elizbarruti ohia administratzen duelarik.

Honela, Frantziako gobernu iraultzaileak Elizarekin duen gatazka sortzen da, bi Euskal Herrietan hain ondorio sakonak izan behar zituena. Fededunak banatu egiten dira. Zenbait herritan, Ainharpen kasu, jendeak harrera beroa egin zien apaiz juramentudun edo konstituzionalei, eta ezkutatu ziren apaiz erregogor batzuen atzetik joan zen. Horietako batzuk, Briscousena edo Ainhoarena kasu, gillotinatuak izan ziren lehena eta fusilatuak bigarrena. Beste batzuk, Duronea Sarako parrokoa kasu, Pinet eta Cavaignac lausengatzeagatik ospetsu egin ziren. Erroma, isilik zegoena, bere mututasunetik irteten da, Iraultzari gerra deklaratuz, honek, konfiskatutako ondasunen salmenta Elizari iragartzean. 1793ko azaroan kultu katolikoa abolitu ondoren, Arrazoi Jainkoari eskainitako jai zibilak hasi ziren. Europa erreakzionario osoak Konbentzioaren aurka deklaratutako gerrak egoera are gehiago haserretuko du, kleroaren zati handi bat inbaditzaileekin jarriz, eta horrek Elizaren ondasunei eraso egitea ekarriko du, Baionako katedralaren estatua suntsitzea kasu. Milaka apaizek klandestinoki gurutzatzen dute muga, Hegoaldean ezarriz. Nafar, bizkaitar, arabar eta gipuzkoar lankideen artean izango duen eragina erabakigarria izango da.


Espainiako Independentzia Gerra

(1808-1814). Euskal Eliza garaikidearen historia gainezka dago armada napoleonikoak euskal orubera iristean. Espainiar armaden garaipenak, Bailenen, 1808ko uztailean, borroka morala areagotu zuen, bere alde erlijioaren defentsa instrumentalizatuz. Espainola edo euskalduna, berriz ere, katolikoarekin identifikatzen zen. Calahorrako elizbarrutiko gotzainaren hasierako goseteari, euskal probintzia askoren babesa ere izan zuena, Bilbon bizi ziren elizgizon asko aurka agertu ziren, matxinada mugimenduaren benetako lider bihurtu zirenak. Bizkaiko Jaurerriko 122 apaizek ez zuten inola ere irakurri pulpituan bakerako beren exhortoa, urte bereko ekainaren 9an Aguiriano gotzainak sustatua. Apezpiku hau, Gipuzkoako Leintz bailarako Bolibar de Ugazuatik sortua, 1793ko gerraren inguruan nabarmendu zen Frantziaren aurkako bere pastoralengatik. Bere jarrera paradoxikoak etengabeak izango dira: 1799an Urquijoren Dekretua babestu zuen, Bergeko dukearen lehen kolaboratzailea, eta, 1808ko abuztuaz geroztik, bere elizbarrutiaren ihesa, frantziar inbaditzailearen aurkaririk sutsuena, batez ere Alacantetik. Bestalde, Jose I.aren gobernuak 1810ean bere gotzainen elizbarruti abandonatuei aurre egin behar zien, horien artean Calahorra, Madrilgo La Gazetaren dekretua, Urquijo bilbotarrak sinatua, Calahorra, Astorga eta Osmako iheslariak kargutik kentzen zituena.


Elizbarruti horretarako Aguado eta Jarava izendatzen zituen. Bitxia bada ere, Aguirianok bere ordezkoa deskalifikatzen zuen honako epiteto hauekin: "Zismakoa", "Adulteroa", "Heresiarka", "Izurritea", "Menelao berria eta Jason", azkenari gorazarre eginez. Aipatzekoa da, Aguado izendatu aurretik, Felipe de Prado bikario nagusiak gobernatu zuela elizbarrutiko patua, laster Juan A. Llorente kalonjearen lokarrietan eroriko zen gizon ahul eta Bonapartetarren defendatzaile sutsua. Pradoren frantziarrekiko morrontza ez da azaltzen bikarioak apezpikua sustatua izateko esperantzarik gabe. Gerrillak atxilotu eta Molina de Aragonera eraman zuen, honek, aldi berean, bihozbera izanik, bere zortasunak barkatuko zizkiolarik eta Calahorrara itzuliko zuelarik. Aguiriano apezpiku legitimoaren eta bere kleroaren arteko lotura eztabaidaezinak, euren nahigabea areagotu zuten kleriko erregularrak izango ziren, gerrilla elikatuz.

Frantziar inbaditzaileek, euren nagusitasuna legitimatu nahi bazuten, Eliza bazutela ikusaraziz, klero erregular eta sekularra arduratzen ziren hori gezurtatzeaz. Izan ere, Bilboko kabildoak behin eta berriz sustatu zituen "meza grebak", beste batzuk armadara batu ziren soldadu gisa, beste batzuk Menendez de Luarca Santanderko gotzain gerrillariaren aginduetara jarri ziren, beste batzuk "El Cuevillas" gerrillari ospetsuarekin harremanetan jarri ziren, beste batzuk Izarra eta Ochoa apaizen taldeen atzetik joan ziren Urduñan eta Amurrion. Bestalde, Frantziako Poliziaren Komisario Nagusiak publikoki errege frantsesaren alde otoitz egiten ez zuten apaizei zigor latzak jartzen bazizkien, horrek ez zuen eragotzi fededunak elizetatik alde egitea otoitz hau egiteko unea iristean. Era berean, Ochandianoko apaiza zen Echánovek Agirianori bere herri osoak gerrara ihes egin zuela jakinarazten zion. Eta herri honetako fededunen jarrera ez zen salbuespena izan.

Erreakzio absolutistak

(1814-1833). "Jazarpen eta beldurrezko egunak" izan ziren Fernando VII.aren lehen eta bigarren erreakzio absolutistak 1814 eta 1823an, Pedro de Urquinaonaren arabera. Baina monarkia absolutuaren zaharberritze hau, bere buruhausteekin batera bazen ere, gogo handiz hartzen zuten euskal klerikoek. Erregeak Inkisizioa berrezartzen zuen, jesuitak hartzen zituen, Cadizeko elizgizonen aurkako xedapenak likidatzen zituen eta foruak berresten zituen. Euskal Elizako elizgizonek, beraz, tradizioarekiko errespetua erlijioari eustearekin bakarrik ziurta zitekeela uste zuten, aurreko belaunaldiek transmititu zuten bezala. Horregatik ideologia liberal berria, nahiz eta Euskal Herrian eragin txikia izan, ez zen soilik ataka eta deabru gisa aurkezten, baizik eta gatazka- eta desberdintasun-matrize gisa. Hierarkia bera arduratuko litzateke amesgaizto hau aldentzeaz. Eta erabilitako bidea bere gurutzada berezia pulpitutik jaurtitzean datza -herri misioak "ohituren desegitearen" aurka. Inkisizioaren balizko ezarpenak Fernando VII.ari balio zion Elizaren gustuzko sorbalda gainean adierazpen askatasunaren edozein adierazpen jazartzeko lana botatzeko. Epaimahai honen birjarpenaren inguruan, batez ere 1823tik aurrera, hartu ziren jarrera indartsuenak.

Kleroaren ultra sektoreak, euskal Elizak parte hartzen zuenak, agian beste eskualde batzuetakoa baino fronte monolitikoago bezala ere, hura leheneratzea eskatzen zuen oldarkortasun handiagoz. Aita Acevedok, Gasteizko predikariak, Inkisizioa liberalen aurka erabiltzea amesten zuen, "Zenbakiak damutu behar izan gabe, ezta horretarako hil beharko liratekeen askok ere". Aita Santuak konkordia eskatzen zuen bitartean, Frai Manuel Martinezek "El Restaurador" -n hau idazten zuen: "Esaten dute (Inkisizioarena) erre egiten zuela, eta zein nekazarik ez du belar txarra erretzen hura kiskaltzeko?". Valentziako artzapezpikuak berak, Fray Veremundo Ariasek, behin eta berriz esaten zuen ez zela 1820ko postrazio egoeran berrezarri behar, XVI. mendeko zorroztasun eta ahalmenekin baizik. Ez da batere arraroa Giustiniani nuntzioa harriturik geratzea halako birulentziaren adierazpen horiekin. 1820rako, 1800. urtearekiko bokazio erlijiosoen gutxitzeak agerikoa zirudien. Hortik, Iruñeko eta Calahorrako gotzainak kexu ziren. Hala ere, hamarkada dotorean (1823-1833) berriz handitu ziren. Hala eta guztiz ere, Fernando VII.a hil ondoren Espainian barreiatutako 1.940 fraideen komentuetatik, 35 baino ez ziren Euskal Herrikoak, eta 13 baizik ez Bizkaikoak, nahiz eta beste eskualde batzuetakoekin alderatuta oso populatuak izan, eta, gainera, herri horiek oso maitatuak. Era berean, Espainian indarrean zeuden 35 aginduetatik, 5ek soilik zituzten etxeak Bizkaian: frantziskotar begiraleak, agustindar oinetakoak, merkatari oinetakoak, karmeldar oinutsak eta kaputxinoak.

spainiako komentuetan bizitza erlijiosoari ohiko desleialtasunak ematen bazitzaizkion, garai hartako ahuleziaren edo higaduraren ondorioz, euskal erlijiosoak gailentzen ziren haien begirune eta izpiritu onagatik. Izan ere, Konstituzio Hirurtekoan (1820-1823) sekularizazioak erraztu zirenean eta Espainiako erlijiosoen herenak klaustroa utzi zuenean, euskal komentuetan ia ez zen desertziorik egon. Revueltak, "Berrogeialdiaren" historialari bikainak, ikusten du euskal erlijiosoen gehiegikerien berririk ere ez dugula konstituzio-garai honetan. Euskal hierarkiak, azken batean, tronuaren inguruan lerroak ixten zituen garai honetan, Puyal y Poveda gotzainaren ahotik, 1823an, liberalen aurkako garaipenaren ondoren, euskal bikariengana jotzen zuenean, iraultzaileen zorigaitzek iraindutako Jainkoari nolabaiteko bidegabekeria eragiteko.

Lehen karlistada

(1833-1840). Fernando VII.aren erregealdian absolutisten eta liberalen artean aurrez aurre zegoen antagonismoak, orain, borroka armatuan hiltzen zuen. Era berean, Isabel alabaren oinordekotza polemikoa, oraindik txikia zena, desitxuratua geratuko zen "apostolikoen" taldearen itzal oldarkorragatik, Carlos Maria Isidrok banderaduna eta hiruurtekoan elkarte sekretuetan antolatua, hala nola "el Angel Exterminador", "Sociedad del Ancora", "La Junta Apostólica", eta, ondoren, talde militarretan, lantza puntan dauden adarrekin ". Tomas y Valientek, ideologia karlista aztertzean, Euskal Herriko sektore zabalen jokabidearen gakoa eskaintzen digu hogeita hamarreko hamarkadatik: integrismo erlijiosoa, erreakzio absolutista, foru-sistemaren defentsa eta lurraren jabetzaren jaurerri-erregimenaren kontserbazio bera.

Horrela, bada, Euskal Herriarentzat karlismoa biztanleriaren benetako altxamendu masiboa zen, hiri liberalen salbuespen oso orokorretan, haien nortasunaren defentsaren aurrean, eta Espainiako beste eskualde batzuentzat, berriz, bidelapur forma handiago bat besterik ez zen. Euskal Elizari dagokionez, nahiago zuen liberalismoaren aurkako erresistentziarik handieneko lerroa aukeratu, nahiz eta elizgizon erregular asko bere bokazioaren izaera espiritualari lehentasuna ematen ahalegintzen zen. Negrete kaputxinoak Bilbon egindako altxamendu karlistaren prestaketak eta Euskal Herrian sakabanatuta zeuden 150 fraide bizkaitar baino gehiagoren gerra-jarduera piztuak eragin zuten Calahorrako gotzainaren kexa ofiziala. Bestalde, propaganda liberalak euskal apaizei eta fraideei matxinada karlistaren bultzatzaile kualifikatuak leporatzeaz arduratzen zen, eta ondorio ustelduak izan zituen Zaragozan, Bartzelonan, Murtzian, Kataluniako eta Aragoiko puntuetan eta, batez ere, Madrilen. 1834ko "fraideen sarraskiak" deitoragarri tristeaz ari gara, gorteko Eskola Inperialeko jesuitek hasi zituztenak, aurreko urtean Iparraguirre gazte bardoak jaioterritik ikastera ihes egin zuenekoak.

Euskal kleroak lehen karlistadan izan zuen esku-hartzea erraz frogatzen da. Eta bere partehartzea zuzena izan zen, matxinada piztuz, edo zeharkakoa, komentutik ihesi, bertan geratzeak, gehienetan, bi suen artean bizitzea esan nahi baitzuen, liberala edo karlista bere morroi ezberdinekin. Ihes egiteko jarrerak, gobernua, 1834ko martxoak 26ko dekretua ematera mugiarazi zuen, honen bidez, komunitatearen seirenak ihes egiten zuen edozein komentu ezabatzea agintzen zelarik, edo goikoak, bere menpekoetako baten ihesaren berri berehala ematen ez zuena, edo batzar klandestinoak egiten ziren tokian, edo gerra tresnak egiten ziren tokian. Harrigarria izan zen Bilboko 104 frantziskotarren, Bermeokoen eta Oñatikoen ihesa. Azken honek, ustekabean harrapatu zuen Tiberi nuntzioa, egun haietan Grazia eta Justizia ministroaren aurrean martxoaren 26ko legearen aplikazioa saihesten saiatzen baitzen. Jarrera horren albisteak bere kudeaketa diplomatikoa arriskuan jarri zuen, gobernuaren aurrean barkamenik gabe utziz.


Elizaren desamortizazioa

(1808-1868). Euskal Herriko iritzi-sektore zabalentzat elizako desamortizazioaren arazo larria Elizaren aurkako erasotzat ez ezik, euskal nortasunaren eta tradizioaren aurkako erasotzat hartuko da. Fernández de Pinedo, Donézar, Mutiloa, Extramiana eta García de Cortázar autoreen eskutik, esan dezakegu hemen euskal kleroaren zoria Espainiako gainerakoena baino txarragoa izan zela, agian klero horrek, hein batean soldatapekoak, galtzeko oso gutxi zuelako. Nolanahi ere, XIX. mendearen hasieratik, liberalismoaren gorakada politikoak zekarkion arriskua sumatzen zuen euskal kleroak. Hortik dator alderdi tradizionalistarekiko atxikipen azkarra eta Hirurtekoaren asaldura errealistekiko atxikipen azkarra, karlismoaren eztanda dinastikoaren zain egon gabe. Lehenago, beraz, bi desamortizazio handietatik, Josef I.aren garaian, hemen ere komentu ugari ezabatu ziren eta haien ondasunak saldu ziren. Batzuk Fernando VII.aren seiurteko absolutistan suspertuko ziren, beste batzuk, berriz, bizimodu ahula izatera baztertuta geratuko ziren, mota guztietako zor eta hipoteken menpe.

Aitzitik, Euskal Herriak ihes egingo zion Cadizeko Gorteen desamortizazio saiakerari, Frantziaren okupazioak hura aldarrikatzea galarazten baitzuen. Bai, ordea, Fitero, Urdax, Marcilla, Leyre, Irache eta La Oliva Nafarroako monasterioek aurrez aurreko erasoa jaso zuten hiruurtekoan. Orreagakoa baino ez zen salbatzen. Era berean, Bizkaian frantziskotarrek euren 5 komentuetako 3 itxita ikusi zituzten, Bilbokoa, Forukoa eta Bermeokoa. Durangoko Agustinarrak ere antzerakoa izan ziren. 1834. urtearen hasieran egoerak okerrera egiten zuenez euskal probintzietan auzi liberalarentzat, hainbat erlijio-komunitatek beren komentuak hustu behar zituzten beste helburu batzuetarako, hala nola ospitaleak, kuartelak, kartzelak. Hala nola, Gurutzeko klariskak eta Bilboko Gizakundeko dominikak, adibidez.

Beraz, izaera militarreko xedapenek, aldi berean, zelaigabeko komentuen antolaketa arautuko zuten, 1834ko Errege Agindu batzuetan amaituz, zeinetan modu leunean ezabatzen baitziren – Aldi baterako – Arabako, Bizkaiko eta Nafarroako biztanlerik gabeko komentuak, eta ondoren Errenteria, Hondarribia eta Sasiolakoak Gipuzkoan; Orreaga, Leire, Oliva, Iranzu,

San Mames, Burceña, Desierto eta Larrea Geroago, 1835eko ekainaren 25ean, Torenoko kondeak, iraultzaileekin bat egiteko, Aragoi eta Katalunian hain harrigarriak zirenak, 12 irakasle erlijioso izan ez zituzten komunitateak ezabatzea dekretatu zuen. Xedapen horrek 900 komenturi eragiten zien.

Baina euskal liberalek, karlistadan lanpetuta, ezin zuten denborarik gastatu legearen aplikazioan, eta, beraz, hemen praktikan bide hiletan geratuko zen. Hala ere, Mendizabal progresistaren ministerio-kudeaketak (1835eko iraila-1836ko maiatza) komunitate erlijiosoak exekutatzen zituen eta haien ondasunak desamortizatzen zituen. Egia esan, 1837ko Konstituziogileek Euskal Autonomia Erkidegorako bategin zituzten dekretu guztiak lurralde liberal oparoan baino ez ziren aplikatu. Komentuak kentzea edo murriztea -azken hau, 20ra iristen ez zen mojen komentua bazen ere- gotzaina buru zuen Elizbarrutiko Batzar batek burutu behar zuen. Calahorrakoak, Euskal Herriaren parte zen elizbarrutiak, lankidetza oro ukatu zuen, bidegabetzat jotzen baitzituen zehaztapen horiek Aita Santuaren onespenik gabe. 1855eko Desamortizazio Orokorrari buruzko beste Legea, Madoz Legea bezala ezagutzen dena, hemen modu antolatuan salmenten aurka egiteagatik bereizten da. Elizaren ondasunei dagokienez, aldundiek, Bizkaikoa bezala, foruak kentzeko legea urratu zuten, eta, eskumenik izan gabe, ondasun horiek besterentzeari uko egin zioten, egitate hori "herrien ondasunak erreklamatzeko lehen urratsa" izan zitekeelako. Nafarroa izan zen oposizio gutxien egin zuena, Araban eta Gipuzkoan, 1866tik 1869ra bitartean, Elizaren ondasunei eraso handia egin zitzaien bitartean.

Progresisten eta moderatuen artean

(1835-1868). Erregealdiak sistema liberalaren finkapena begiztatuko zuen, nahiz eta konfesionala izaten jarraitu. "Politikako aberats berriek", Comellasen esaldi zoriontsuan, 1837ko uztaileko lege bat aldarrikatzen zuten, prestazio hamartar eta primiziala ezabatzen zuena. Gerra karlistan, Euskal Herriko zatirik handienean -Pretendientearen gobernuari lotuta- ezin izan zen aplikatu. Baina Bergarako Hitzarmena sinatuta (1839), Ignacio Sorondo Iruñeko gotzaindegiaren menpeko bi artzapezentzat hamarrenen biltzaile izendatu zen. Sorondok, herria ezagutzen zuenak, hamarrenen Elizbarrutiko Batzarraren izenean, gobernuaren jarrera justifikatzen zuen, "Gurtza eta kleroari eusteko behin-behineko neurritzat" hartuz. Kontu handiz ibili arren, gipuzkoar kabildoen erantzunak, arabarren patroiak, Tolosakoaren erantzuna izango dira: "Gai hauetan guztietan, aldez aurretik zuzenduko dira herrialdeko foruek eskatzen dituzten formalitateak, horien kontserbazioa hitzemanda baitago". Gobernadore zibil berak, gobernazio ministroari, kleroaren eta monarkiaren arteko gorrotoa betikotuko zuten "berritasunak sartzea" aholkatzen zion. Eta hamarreneko legeak izoztuta geratzen ziren haran horientzat. Aldi berean, Esparteroren erregeordetzak, Elizaren eta Estatuaren arteko tentsioa larriagotzen zuen.


Eliza nazional bat antolatzeko egin zuen lan legegilea izugarria izan zen. 160 lege, dekretu eta aginduren kopurua gainditu zuen, desamortizazioak zituzten elizgizonak menderatu eta ahultzeko eta beren komunitateen likidazio bera lortu arte. Euskal Eliza, gerrak suntsitua, hondatu egiten zen une batzuetan, batez ere orain, liberalek bilatutako Garcia Abella de Calahorra eta Andriani de Pamplona gotzainen absentziaren aurrean. Euskal elizgizonak, gehienbat, liberalaren gaitzespena erakusten zuen pulpitutik, gobernuaren erregalismo berriaren aurkako Elizaren defentsan sartuz. Jarrera horrek Andrianiren erbesteratzea ez ezik, kalonje batzuena ere eragingo luke. Baina moderatuen boterera igotzeak eta 1845eko Konstituzioaren sagaratzeak harremanak hobetuko zituzten, 1851ko konkordatua sinatzeraino. Euskal Elizak, erbesteko punta-puntako elizgizonak jaso ondoren, gogo handiz parte hartzen zuen erregimen burges berriari eusten, "Erregimen zaharretik" aldenduz.

Eliza eta Estatuaren arteko elkar ulertze ona, monarkia isabelarrari atxikitako gotzainen aurkezpen eskubidean mamitzen zen. Apezpikuak, Elizari eta Koroari eskainitako zerbitzu luzeen amaiera izaera hartzen zuen. Horrela bakarrik azaltzen da euskal apaizek beren garaiko apezpikutzan izan zuten parte-hartze eskasa. Antonio de Truebak, 1867an, euskal kleroa, proportzioan, Espainiako gainontzekoa baino lau aldiz ugariagoa zela zioen. Data berdinetan, Arabak 218 fededun zituen parrokia bakoitzeko; Cadizen, berriz, 10.838 fededun zeuden horietako bakoitzeko. Gobernuak bere neurriak hartzen zituen euskal elizgizon gehienen ustezko filiazio karlistaren aurrean. Jacinto Saez frantziskotarraren eta Yrigoyen, Zarandia Ondara, Aranguren eta Uriz eta Labayru nafarren hautagaitzak bakarrik iritsiko dira aurrera. Mende erdia bikoiztuta, euskal elizaren sentimendu foruzalea 1862an berretsi behar zen, Gasteizko elizbarrutia martxan jarri zenean, Araba, Gipuzkoa eta Bizkaiko hiru probintziak Calahorrako, Iruñeko, Burgosko eta Santanderreko gotzaindegietatik bereiziz.


Arabako Foru Aldundiak, Gasteizko Udalak eta, batez ere, Pedro de Egaña politikari arabarrak (14 urte) -batzuetan Gobernazio ministro gisa- Arabako hiriburuan euskal mitra finkatzea lortu zuten. Era berean, Bizkaiko eta Gipuzkoako beste bi aldundiek elizako aurrekontu berriak ordaintzera behartzeko hartutako konpromisoak enpresaren azken arrakasta berretsi zuen. Euskal elizbarrutiaren sorreraren garrantzia pozez gainezka jaso zuten euskal prentsa osoak, batez ere Arabakoak, eta probintzia horietako gizarte sektore guztiek. Gasteizko gotzaindegi berriak euskal historia osoko lehen erakunde partzialki bateratua eskaintzen zien euskaldun guztiei. Garrantzi politiko hori ez litzaioke oharkabean pasatuko La Calzadako abadeari; izan ere, aparteko garrantzia duen dokumentu batean, Justizia ministroaren aurrean protesta egiten zuen elizbarruti hori sortzeagatik; izan ere, "Baldin eta duten independentzia administratibo eta legedi bereziaren arabera, espirituala eta elizgizona elkartzen badira, beharrezkoa den guztia dute beren kabuz gobernatzeko eta independenteak izateko".

Iraultza liberala

(1868-1876). Gasteizko egoitzako buru zen Diego Mariano Alguacil y Rodríguez, 59 urtekoa. 1868 arte, bere garaiko doktrina-gaietan oinarritu zituen bere kezkak. Pio IX.aren, Aita Santuaren, lurreko "Vice-Dios" ren, aldeko etengabeko adierazpenetatik, euskaldunek "San Pedroren ondarearen" aldeko dohaintzak handituko lituzkete. Era berean, nahiz eta kleroaren aurkako ingurumen-oldarkortasuneko urteak izan, euskal ordenazioen estatistikek gainezka egingo lukete. Bere izena aipatuz, baina hura gaindituz, Yurre, Valbuena bezalako kalonjeak aurkitzen ditugu, baina batez ere Vicente Manterola, kanonjea, donostiar polemiko, maitatu eta bilipendiduna, Euskal Herriko astekari Katolikoaren sortzailea. 1868ko Iraultza "loriatsuak", bere filmaketaren lehen hemezortzi egunetan, elizaren aurkako hamaika dekretu aldarrikatzen zituen. Gasteizko gotzainaren jarrera ofiziala izan zen zain egotea, adierazpenik egin gabe, baina Gasteizko agintari berriei konplimenduzko bisitarik egin gabe. Horretaz kexatuko litzateke alkatea, horretarako egindako ezohiko bilkuran. Bestalde, euskal probintziak atzerapenarekin igo ziren "iraultzaren trenera", nazioan jada arrakasta izan zutenean.


Hemen ez ziren inola ere eman eraikin erlijiosoen eraispenak, Sevillan, Malagan edo Madrilen, esaterako. Erlijio-komentuak kentzea edo murriztea, hemen ere, printzipioen adierazpen hutsean geratzen da, gutxienez 25erako, eta horien berri badugu. Diputatu nagusi berberak, batez ere Miguel Dorronsoro karlista, "Zaldun jatorra", Hendaiaraino lagundu zuena, bere babesle bera izan zen. Euskal herritar liberalen ekimenez eta are gutxiago karlisten ekimenez, Loiolako jesuitak kanporatzea erabaki zuten, erbestera joan aurretik jesuita espainiar asko agertzen baitziren bertan. 1869ko Konstituziogileen irekieraren aurrean, euskal herriak bere diputatu kontserbadore eta katolikoak aukeratu zituen, gehiengo liberal eta aurrerakoiko parlamentu baterako, gutxiengo errepublikar kezkati batekin eta eliza- eta erlijio-gaiei buruzko informazioekin. Espainian erlijio-askatasuna behin betiko onartu baino lehen, probintziek, "Katolikoen elkarteen" bidez, erlijio-batasunaren aldeko sinadurak bildu zituzten, ordena honetan: nafarrek 135.834 sinadura lortu zituzten, gipuzkoarrek 79.829, arabarrek 50.689 eta bizkaitarrek 46.859. Nabarmentzekoa da Donostiak duen sinadura-kopuru txikia, 2.338 sinadurarekin, gehi Antigua auzoko 354rekin, 14.111 biztanleren gainean, 1860ko erroldaren arabera, Gasteiz eta bere herrien aldean, 18.133 sinadurarekin. Datu horien azpian, aipatu ditugun elkarte borrokalarien jarduera dago, hala nola Gasteizkoa, "Prentsa onaren" hedapenarekin, doan.

II. Gerra karlista

(1872-1876). Katolizismoari erlijioan eta tradizionalismoari politikan oldarkortasun liberalak – Batez ere baserritarrarengan, baina baita euskal herritarrarengan ere – Amaigabeko konspirazioak eragin zituen Madrilgo gobernuen eta probintzietako administrazioaren ordezkarien aurka, batez ere Gipuzkoan. 1869ko Gipuzkoako Batzarrak, gehiengo liberalekoak, 31 herri bertan behera uzteagatik, Azpeitian, Legazpin, Zumaian eta Oiartzunen urte hasierako udal hauteskundeetan izandako ustelkeriagatik atsekabetuta, arazo bat sortu zuen, ez bakarrik gipuzkoarra, baizik eta Euskal Herri osokoa. Izan ere, 69ko Batzar haiek Gipuzkoako parrokia-erreformari buruzko irizpena eman zuten, Gasteizko apezpikua alde batera utzita, zeinak, kontaezinezko gorabeheren ondoren, deusezak deklaratuko baitzituen bere eliz legeetan. Botere zibilaren eta elizaren arteko gatazka mende amaierara arte ez zen harpidetuko. Bitartean, 1869tik 1888ra, auziak etengabeak ziren. Azkoitiko, Zestonako, Zarauzko, Zegamako, Segurako, Aiako, Bidaniako eta Usurbilgo punta-puntako udalek Foru Aldundia eta Gobernu Zibila zuten aurrez aurre, eta, beraz, kargutik kendu, isuna jarri eta espetxeratuko zituzten, eta, horrela, "Kausa onaren" heroi bihurtuko ziren -nahi gabe-.


Hondarribiko batzarraren eliz ekimenek, zerbitzuan zeuden apaizen kopurua murriztean eta elizena ere murriztean (46 kentzen zituen), gipuzkoarren fedea arriskuan jartzeaz gain, 31 herri kontestatarioek foruen existentzia bera ere aipatzen zuten. Izan ere, Dorronsorok, Manterolak eta Ortiz de Zaratek azaltzen zuten elizgizonen eta foruen kausa berbera zela, nahasi egiten zirela. Aldundia, beraz, Hondarribitik irten zen, foru-aldunditik, eta, haien arabera, probintzial bihurtu zen, hau da, "Gaztelar" instituzio bihurtu zen, eta, beraz, deskalifikazio-zigorra haren gain erori zen. Erakundeen nahigabeari euskal apaiz guztietan konspirazioarekin eta bere nortasunaren defentsarekin erantzuten zitzaion. "Jainkoa eta Foruak" Carlos VII.aren aldarrikapena bideratuko du, Pretendientea Espainiako tronura.

1869an Gipuzkoako toki guztietatik konspiratuko da, besteak beste apaizen eta maisuen arteko partidak antolatuz.

Hala, Azpeitian, Jauregi apaiza eta beste bost apaiz, 162 mutilekin, jesuiten kongregazio Marianetakoak; Orion, Macazaga apaiz kultua, goi-mailako jesuita Garciarena, aldi berean sediziosoak Motan espetxeratua; Arechavaletan eta Leintz bailaran, apaiz Segura, Municha, Echaguibel, Kleroa "Hondarribiako Batzarren eta Konstituzioaren aurkako matxinaden buru zen; Hondarribian, Ollo parrokoak karlistak babesten zituen Guadalupeko basilikan bertan; Tolosan, Mendizábal apaiz adimentsuak, Santa Cruz mitikoaren mentoreak, udal hauteskundeak usteltzen zituen; Donostian, Honrubia apaizak, Azcue, Arizmendi 1873ko irailaren (e) (a) n, honako hau idatziko du: "Azpeitiko udalerrian 18 jesuita eta 200 jesuita baino gehiago bildu izana. Egunkariak jakingo ez lukeena da bere karikatura errealitatearekin nahasten zela.

Zaharberritzea

Bizitasun gorakorra (1876-1904). Mendearen azken heren honetan, XX. mendearekin batera, hierarkia katolikoak "Euskal arazoari" aurre egin beharko lioke, ez zailtasunik gabe. 1890ean, Angelo di Pietrok Vatikanoari Madrilgo nuntzioak egindako txosten diplomatikoan, Gasteiz gobernatzeko oso zaila zen elizbarrutia zela onartzen zen, bertan, argi eta garbi, euskaldunen izpiritua eta joerak Madrilgo gobernuaren politika zentralarekin talka egiten zuelako. Askok izaera politikoa duten arrazoiengatik, Gasteizko bigarren gotzainak, Sebastián Herrero eta Espinosa de los Monteros (1877-1880), mitra honi uko egingo zion, aurretik 1878an kontziliazio-mintegi berri baten oinarriak bota gabe. Zaharberritzearen aurretik beste mintegi bat zegoen Gasteizen, fundazio partikularrekoa, Agirrerena izenekoa. Mariano Miguel y Gómez (1881-1890) hirugarren gotzaina iritsi zenean, 1884an Oñatin mintegi txiki bat sortu zen, Unibertsitate zaharraren eraikinean.


Honek, 1881ean, bere aurrekoen parrokia eraberritzeko proiektuak gauzatuko lituzke. Gipuzkoari dagokionez, 1885ean Loiolako San Inazioren jaiotetxeko lanak bultzatu zituen. Izan ere, Jesusen Lagundiaren etxe-ama osatu gabe eta bakartuta geratu zen 1767tik. 1868ko Gipuzkoako Batzar Nagusiek, Zumaian, santutegia amaitzeko harpidetza ireki zuten. Orain bere txanda jotzen zuen San Inazioren etxera. Madrilgo gobernuak bere egoitzatik kentzen zuen, Madrilgo gotzain bihurtuz, dio Di Pietri nuntzioak berak, "Kleroarekiko autoritate nahikorik ez zuelako eta bere senideengatik gidatzen uzten zitzaiolako". Bere oinordekoa, Ramón Fernández de Piérola (1890-1904), Gasteizera, ibilbide eklesiastiko luze batekin iristen zen -Amadeo I.a erregearen ohorezko kapilaua, Habanako eta Avilako apezpikua eta publikoa-, euskal probintzietan gerra karlista amaitzeko bere aholkuekin lagundu izana leporatzen zitzaion, agian arrazoirik gabe.

Gasteizko seminario handian – "Espainiako elizbarrutirik onenarena", nuntzioaren esaldian –, 1890ean 727 ikasle zituen, horietatik 254 barneratuak. Aipatzekoa da elizbarrutiko apaizen gutxitze txiki bati kontrajartzen zaiola ordena eta kongregazio erlijiosoen loratze, berreskuratze eta antolaketa geldoa. Institutu erlijiosoen garapenari dagokionez, azpimarratzekoak dira kongregazio femeninoen fundazioak. 63ra arte dira mendearen bigarren erdian argia ikusi zutenak. Gipuzkoarentzat merezi du gogoratzea – Amaiera izaera izan arren – Hezkuntza helburuekin, "Baserritarren alabentzat eta arrantzaleentzat", 1866an Cristobaldeguiren ikuskariak, llagen mojak sortuak, eta Mariaren Konpainiako erlijiosoak, Donostian. Bilbon indarrez sortu ziren 1891n Santos Angeles Custodios elizgizonak, Rafaela María Ibarra eragin handiko fundatzailearen zuzendaritzapean. Gomer jesuitaren eskutik, "Intxaur askorekin eta zarata gutxirekin", Euskal Herrian sartuko lirateke, pontifikatu honen azpian, xume erlijioso batzuk, salesiarrak, Cavour eta Garibaldiren "Risorgimento italiano" laikoan jaioak, Juan Bosco apaizak sortuak, gaur santua, "Klase herrikoien giza, gizarte eta izpiritu sustapenerako", Ramon Zabalo salestarraren pazientzia beneditarrak eta euskal irmotasunak Barakaldon sortzea lortu zuten 1899an, udalaren baldintzarik gabeko laguntzarekin. Piérola hil aurretik, 1898an, Urquiolako santutegia altxatzeko lanak hasi zituen, eta Valentin Berriotxoa beatifikatzeko prozesuan esku hartu zuen.

Integrismoa eta nazionalismoa

(1888-1923). Bigarren desegitean, karlismoa desegiten hasi zen. Ezkerretik, "Posibilista" talde bat, Pidal eta Mon buru zituena, mugimendu karlistatik irteten zen Batasun Katolikoa sortzeko, eta, eskuinetik, Ramon Nocedalen alderdi integrista 1888an. Azken honek, bere leloan "errege" hitza erabili gabe, Jesukristoren erregetza bakarra aldarrikatzen zuen, honela, "Kristo Erregea" leloa sortuz. Orduan integrismoa sortu zenean, euskal Eliza bi taldeetan bilduko zen. Gauza bera egingo zuten ordena erlijiosoek, kaputxinoak karlismoan sartuz, karmeldarrek eta jesuitek integrismoa argi eta garbi zabaltzen zuten bitartean, azken hauek "arrazoia eta Fe" aldizkari ospetsuan. Azpimarratzekoa da, eta azpimarratuz, euskal industria-gizarte berriaren hezkuntza-premiek, 1883an, oraingoan Bizkairako, jesuitek zuzendutako goi-mailako ikasketen zentro bat ekarriko luketela, laster Deustuko Unibertsitatea izenarekin ezagutuko litzatekeena.


Hogeita hamar urte geroago, Pedro de Icazak sortutako Fundación Vizcaína Aguirre fundazioaren babespean, beste erakunde paralelo bat sortu zen, merkataritza-ikasketei bakarrik eskainia, Jesusen Lagundiaren eskutik, Deustuko Merkataritza Unibertsitatea ere deitua. 1900. urtean jesuitak errenkada integristetatik desbideratzen direnean, mugimenduak praktikan bere garrantzia galduko du. Hala ere, bere herentziak garrantzi handiagoa izango du Euskal Herrian, lehen euskal nazionalismoan sartu baitzen. Bere aitak, Sabino Aranak, integrista guztiek bezala, "Jesukristoren erregealdi soziala" islatu nahi zuen, baina soilik euskal arraza eta hizkuntzaren ibilbideen barruan. Ideologia nazionalista berriak, euskal gertaera bereizgarriarekiko hain sentibera izanik, hainbeste urte bere nortasunaren kontzientzia bizirik mantentzen saiatzen ari zen klero baten nahiak eta borrokak islatzen zituen. Pulpitutik, orain eta aitortzatik bertatik, euskal apaizek egitarau erlijioso-politiko oso bat abiaraz zezaketen, beren fededunen buru xaflakorretan erraz sartuko zena. Oso lan gutxi egin zuten elizbarruti honetako gotzainek beren elizgizon politizatua konbentzitzen beren parrokiakoak botoa ematera bideratzearen komenigarritasunaz.

Alfontso XIII.aren adin nagusitasunetik aurrera, gobernuak euskal elizgizon ugari sustatuko zituen apezpikutzara. Klerikoan, euskal ideologia nazionalistak bere deskalifikazioa osatuko luke, karlismoa bere sustapenean arrakastaren bermea litzatekeen bitartean. Jose Cadena eta Eleta, Gasteizko egoitzan oinordekoa, era guztietako liskarretara pasatuko ziren euskal nazionalismoarekin: bataioetan euskal izenen debekua, klero euskaldun filonazionalistaren etengabeko salaketa, Angel Zabalaren Bizkaiko Historiari argitalpen lizentzia ukatu izana. Bestalde, Eleta prebalatuaren kezka Gasteizko katedral berria eraikitzea izan zen, 1911ko apirilean kripta bikaina inauguratzea lortuz. 1913an Melo y Alcalde gotzaina sartu zen euskal eszenan. Gasteizen sartzea eta ideologia nazionalista aurreratzea bat zetozen. Berak, ordea, mugimendu mauristak eskatuta ikusiko zuen bere burua, euskal eskuinaren politika berriaren pertsonifikazioa. Bere osagai autoritarioak eta espainiar aberriaren balio katolikoekiko fideltasunaren berme mauristak bere lehentasun guztiak erakarriko lituzkete. Melo aita santuak, orduan euskal ideologia ulertzeko ahaleginik txikiena ere egin gabe, harreman onak izan zituen euskal burgesiako kide nabarmenekin. Madrilgo elizbarrutira lekualdatu zuten, 1917an Leopoldo Eijo y Garay euskal egoitza okupatu zuen. Unibertsitate Gregorianoko ikasle bikainak hiru doktoretza lortu zituen Gasteizera iritsi aurretik. 36 urterekin elizbarruti deseroso batean sartu zen. Izugarrizko zalaparta sortu zuen Euzkadi egunkari ez hain katolikoaren zuzendari katolikoaren aurka 1923ko maiatzean botatako eskomunioak. Arrazoia, Belloch kardinalaren diskurtsoaren zentsurak eragin zuen, Estibalizko Ama Birjinaren koroatzea zela eta, non aita santuak interes erlijiosoak monarkikoekin identifikatzen zituen.

Diktadura eta II Errepublika

Nortasun eta originaltasun handiko gotzainek beteko dute Gasteizko egoitza urte hauetan. Lehena, Zacarias Martinez Nuñez agustinarra, 1923ko uztailean iritsi zen, hirurogeigarren urteurren bihurtzeko zorian. Bere sentsibilitate zientifikoak -zientzian doktoretza bat zuen - Diziplina enpirikoen aldeko ekimen mota guztiak sustatuko zituen elizbarrutiaren bihotzean, seminarioan. 1920. eta 1930. urteen artean, etorkizuneko euskal apaizen ikasketa-planak euskal gramatika, psikologia esperimentala, paleontologia, geologia, etnografia eta paleontologia ikasketekin aberastu eta zabaldu behar ziren. Era berean, ikasketa teologikoen orientazio askoz pastoralagoak misionologia, ekintza katoliko soziala eta pedagogia kateketikoa bezalako irakasgaiak sartzen zituen. Aldaketa horren aitzindariak izan ziren gaur egun euskal ikasketen patriarka den Martinez, Jose Migel Barandiaran, eta Manuel Lekuona. Bi iturburu agortezin horietatik sortu ziren Eusko-Folklore Elkartea, euskal hizkuntza eta literaturaren katedra, Kardaberaz Akademia, Gymnasium aldizkaria. Bestalde, gotzain berriaren sentimendu monarkikoak agerian geratu ziren 1926ko otsailean Urolako trenbidearen inaugurazio solemnean, Espainiako Erregeen aurrean emandako hitzaldian.


Frai Zacariasek oraingoan eta beste batzuetan euskal nazionalismoari egindako jazarpenak, bere kleroaren zati bat desegiten zuen, temati eta gogor, Primo de Riveraren erregimenaren legitimitatea zalantzan jarriko zuena. Apaiz parrokiak derrigorrean lekualdatzen hasi ziren, eta aktibismo politikoaren salaketaren bat izan zuten. Apaiz hauek ez zuten inolako laguntzarik espero beren artzainarengandik, salaketaren erregimenari sinesgarritasuna emateko hain joera handia baitzuten, primorriverismoak sustatua. 1928ko udan elizbarrutiko lehen gotzain euskeroparlante bezala Mateo Múgica Urrestarazu ekarri zuen. Bere aitasantutzak bat egin behar zuen euskal nazionalismoaren indar harrapatzailearekin. Jose de Aristimuño -Aitzol bezalako apaizen hitza eta luma klero nazionalistaren orrialdea pasatzera zihoazen. 1930eko irailean, euskal elizako agendari bere dinamismo erlijiosoaren sinbolorik onena gehitu zion, hau da, Alfontso XIII.ak bere seminarioaren eraikin handiaren inaugurazioa. Eta 1931tik aurrera egun zailak biziko zituen Mugikak ez ezik, euskal elizbarruti osoak ere. Maiatzaren 17an bere elizbarrutia utzi behar zuen, Maura ministro katolikoaren aginduz.

Erbesteratuak Hendaiara, Angletera, Poitiersera, Bugedora eramango zuen. 1933an bere egoitzara itzuli zen. Egunkarietako gerrillak, Ezquiogako agerpenak, Konfesio eta Kongregazio Erlijiosoen Legea, euskal apaizen aurkako atentatuak, 1934ko iraultza, Bilboko El Liberalek euskal Elizaren aurkako errezelo publikoak, nazionalistak ezkerrera hurbiltzea, 1936ko hauteskundeak, horizonte beligerantea udaberrian, uztailaren 18an lehertua. Heriotza mehatxuak, beldurrak, gotzainaren bigarren erbesteratzea, Burgosko gobernuak Gasteizko seminarioaren itxiera tramitatzea bere zortziehun seminario ingururekin. Don Mateoren erbestealdia 1947an Zarautzera itsu-itsuan itzuli zenean amaituko zen. Berriz joatea egokitu zitzaion, elizbarruti bikaina utziz 2.150 apaiz sekularrekin, espainiar osoaren% 6; 1.549 erlijioso, Espainia osoaren% 12, eta 5.123 erlijioso, herrialdeko guztien ia% 11.


Erritualismoa eta konfrontazioa

(1950-1968). 1950eko hamarkadan Espainia osoan izandako gizarte-aldaketarekin, Eliza ere garatzen hasi zen. Aukera horiek nabarmengarriak ziren Euskal Autonomia Erkidegoan, 1955etik 1975era bitartean biztanleria% 59,95 handitu baitzen, Espainiako biztanleriaren batez besteko hazkundea% 22,91koa izan zen bitartean. Erritualismo erlijioso nagusitik erlijiotasun etiko batera pasa behar zen. 1953ko Konkordatoak, botere zibil eta erlijiosoaren arteko osmosia kanonizatzen zuenak, ez eta hierarkiak ere, erlijioa integrazio-faktore gisa erabiltzearekin gustukoa zenak, ezin zuen jada geldiarazi keinu erretoriko erlijiosoen erorketa. "Nerbioiko misioa" deiturikoak Bilbo Handiko eremu osoa astintzen zuen ildo horretan, 1953. urtearen amaieran hain zuzen ere. Eta garai berriekin klerikoen belaunaldi berriak agertzen ziren, 1936ko gerra eta banaketa manikeoa ezagutu ez zutenak. Euskal elizako hiru barrutiak ilusioz eta konpromisoz bidean jarri ziren. Gasteiz bezalako elizbarruti batek, gutxi industrializatua, 1961ean herrialde osoko apaiz bokazioen portzentajerik altuena zuen, behin gehiago: 33 abade-emaile 10.000 biztanleko.

Beste biek, Bilbok eta Donostiak, industrialak, 8 eta 10 abeltzain eskaintzen zituzten, hurrenez hurren, 10.000 biztanleko. Hiru elizbarruti berriek beren parrokiak berrantolatzen zituzten bitartean, beste batzuk irekitzen zituzten, beren mintegiak inauguratzen edo indartzen zituzten bitartean, Euskal Herri osoan katolikoen taldeak agertzen ziren, administrazio bakar gisa antolatutako Eliza batekin apurtzen zutenak. 1955. eta 1956. urteetan, Gasteizko eta Bilboko orri hierarkikoa bikoizten zuten. Bueno Monreal Sevillako artxidiozesira eramaten zuten, Segura kardinalak hainbeste aldiz egindako gehiegizko keinu profetikoak neutralizatzeko. Peralta Ballabriga aragoiarrak ordezten zuen, 1976ra arte Gasteizkoa baino gotzain egoitza gehiago jaso gabe erretiro aurreratua hartuko zuena. Bestalde, Zaragozara transferitutako Morcillo gotzaina, Gúrpide nafarra eta Beope ordezkatuko lituzke, honen buru hil baitzen, bere kudeaketaren balantze lausengari bat eman gabe.


Egia esan, 1960ko gertaerek, 339 euskal apaizek Vatikanora, nuntziora eta apezpiku berengana zuzendutako maiatzeko idazkiak, Derioko Seminario Nagusiko gertaerek adibidez, batez ere Bizkaiko elizbarrutiaren nagusitasuna aldarrikatzen bazuten, Gúrpide gero eta ezgaitasun handiagoa adierazten zuen, bere kleroaren konpromisoa bideratzean. 1968ko abuztuan, zalantzarik gabe Frantziako maiatzean kutsatuta, 40 apaiz bere apezpikuaren bulegoak okupatzen ari ziren, apezpikuaren jarrera pasiboaren aurka protesta egiteko, errepresio frankistaren ondorioz (salbuespen egoera, isunak, apaizen atxiloketa arbitrarioak). Anekdota "kategoria" bihur daiteke, gure herriko Elizaren historian apaiz-talde batek eraikin erlijioso bat hartzen zuen lehen aldia baitzen. Astebete iraungo lukeen itxialditik talde bat aterako litzateke, Gogorkeriaren aurka, gogortasuna (zapalkuntzaren indarraren aurka, gogortasuna) leloarekin identifikatuta. Gogorreko apaizak elizbarrutiko kolektiborik erradikalena izango ziren beren euskal aldarrikapen nazionalean.

Gerra eta gerraostea

(1936-1949). Mendebaldeko Euskal Herria Burgosko gobernuaren esku erori zenean, apaiz nazionalista askok, exekuzio laburtua zuten 18 fusilatuez gain, nolabaiteko ondorioak jasan zituzten Mugimendu Nazionala deritzonaren aurka egindako benetako edo irudimenezko jarduerengatik. Euskal apaizek idatzitako txosten batek garaipenaren ondorengo errepresioaren biktima izan ziren 715 apaizez hitz egiten zuen. Euskal apaizen talde handi baten argazki esanguratsu batek, Carmonako espetxean dagoen Julian Besteiro sozialista inguratuz, munduari bira emango lioke. Bitartean, ordena politiko berriaren garaian, Gasteizko elizbarrutia -Nafarroa Olaechea gotzaina buru zuela- Vatikanoak Javier Lauzurica, Valentziako gotzain laguntzailea, izendatzen zuen, administratzaile apostoliko gisa. Bertatik, Franco jenerala iritsi zen esatera: "Apezpiku bat dut Gasteizerako. Jainkoari buruz hitz egingo duen gizona da, Espainiari buruz hitz egingo duena ".


Eragin horien ondorioz, Francok apezpikuak aurkezteko pribilegioa berreskuratu zuen Egoitza Santutik, Juan Carlos I.ak uko egin zion arte; izan ere, 1943an, Carmelo Ballester paulak bere Leongo elizbarruti lasaia Gasteizko egoitzatik aldatu zuen. Ballester, beste bederatzi pregoilarirekin batera, lehen Gorte frankistetan eserita, euskal elizgizon eta elizgizonak erregimen berriari men egin eta harekin elkarlanean ari zirela zirudien. Baina komeni da aipatzea Euskal Herriko egoera orokorretik kanpoko ezer ez dagoela, non kontzientzia karlo-integrista eta bere kleroaren bokazio kontserbadorea gaiztotu egiten baitzen berrogeiko hamarkadako totalitarismo falangistarekin. 1944ko azaroaren 25eko gutun bera, Vatikanoari euskal apaizek zuzendua, frogatzera datorkigu. Gerrak eragindako harrapaketak salatzeaz gain, eskatzen zuten Estatuak Elizan duen ingerentzia oro arbuiatzea, kontsiderazio politikoengatik kargutik kendutako apaizak berrezartzea eta hizkuntza indigenen erabilera indarrean jartzea.

Dena den, Vatikanoaren inguruan Francoren makineria politiko-erlijiosoak indargabetu zuen salaketa-gutuna. 1949. urteak euskal katolizismoari ezusteko berriak ekarri zizkion. Izan ere, Gasteizko elizbarrutia sortu zenetik ehun urte bete ez zirenean, urte hartako azaroan, bulda pontifize batek Bizkaitik eta Gipuzkoatik banatzen zuen, bi egoitza berri eratzeko, Casimiro Morcillo bilbotarra eta Jaime Font Andreu donostiarra buru zirela, aldi berean José María Bueno Monreal aragoarra matrizeaz arduratzen zelarik. Pastoral izaerako arrazoiek, alde batetik, elizbarruti hau zatitzea aholkatu zuten, baita izaera historikokoak ere, hau da, probintzien muga zibilak eta eliz mugak bat etortzea. Baina, bestalde, Gasteizko egoitza boteretsua zatitzen zen, eta, horrela, bere seminarioaren amesgaiztoarekin amaitzen zen, tradizioz nazionalista izandakoa. Zatiketa horrek, baina, ez luke eragotziko euskal Elizak lan globala egitea Vatikanoak Ekuadorreko Ballesterretik esleitu zion misio eremu batean. "Ibaien misioa" deiturikoak, historikoki, bere garrantzia hartzen du, elizbarruti bakar bat ere ez baitzuen agindu Vatikanoak misio lurralderen bat korporatiboki artatzeko.

Paradoxikoak hirurogeiko hamarkada

Luis Dadaglio iritsi zenean, 1967ko urrian, Madrilera nuntzio gisa, Vatikanoaren jarrera ofiziala askoz kontestazionarioagoa izango zen erregimen frankistarentzat, Riberi neutroarena eta Antoniutti kolaborazionistarena baino. Izan ere, Erromako Aita Santuak eta haien ereduak ere aldatu egin ziren. Eliza eta Estatuaren arteko eztiak pitzatuz joan ziren Pio XII.a hil zenetik, 1958ko urrian, Joan XXIII.a gozo bihurtutako Angel Jose Roncalli aita santuaren igoerarekin. Vatikanoko II. Kontzilioaren inaugurazioak, 1961ko urrian, beste edozein gertakizunek baino ondorio handiagoak izango zituen beharbada bizitza nazionalaren eremu guztietan. Aita Santu zaharraren "pacem in terris" entziklikak berak, hil baino bi hilabete lehenago aldarrikatuak, gutxiengo baten askapen izaera osoa hartuko luke hemen. Inoiz ez da gehiegi garestituko Ekintza Katolikoak eta haren adar espezializatuek (HOAC, VOJ, Joc, JACR) bide kritiko horietan izango duten garrantzia, 1961 baino lehen, bereziki Nafarroan. Euskal gotzainek atoiontzirik gabe babestuko dute Ekintza Katolikoko talde ezberdin horiek martxan jartzea, katoliko militante horiek erradikalizatu ahala haien jarrera izoztuz. Hirurogeiko hamarraldiak ilusio eta buruhauste berriak ekarriko zituen. Euskal Herriko 500 apaizek sinatutako dokumentua nabarmentzen da, Ignacio Larrañaga gotzain misiolariak Vatikanoko II. Kontzilioko Idazkaritzan aurkeztua.


Donostiako elizbarrutiak 1963an Sigüenzatik zetorren Lorenzo Bereciartuarekin gotzain berria jasotzen zuen bitartean, euskal apaizak gero eta interpelatuagoak sentitzen ziren egoera soziopolitiko berriaren aurrean. 1964tik aurrera, "Aberri Eguna" urtero ospatzeak pertsonaren eta herrien eskubideak gutxi errespetatzen zituen erregimenaren aurka egiteko aukerarik onena ematen zuen. Alde batetik, Gasteizko katedral zaharberrituaren inaugurazioak gotzainari bide ematen bazion Francori zerbitzatzeari utzi ez zion sektore handi baten esker on osoa adierazteko, beste alde batetik, militante katoliko konprometituenak talde hertsiki politikoetan nahastea. ETA-JARC topaketa erabakigarria izango da euskal erlijio-munduaren pixkanakako sekularizazioan, García de Cortazarrek dioenez. Horregatik, apezpikuek gero eta gutxiago inguratuta, euskal apaizek erresistentzia handieneko bideak aukeratuko dituzte beren konpromisoetan.

Derioko apaiztegiko 60 apaizen bigarren entzierroak, Gurpide gotzainaren dimisioa eskatzen duenak, dramatismo handiagoko kotak eskuratuko ditu, bere gotzain hilzorian dagoenak emandako "a divinis" etendurarekin, eta, ondoren, 1968ko azaroaren 18an hil zen apaiz itxialdi betean. Arazoa enbridatuko luke Jose Maria Cirarda Santanderko gotzainak, orain Vatikanoak izendatuta, zuzenean Bilboko administratzaile apostolikoak. Bereciartua egun beretan hil zen kointzidentzia hutsagatik, bere ibilbidean zehar Vatikanoko II. Bakarrik, heriotzaz gaixorik, eta ahuleziatik indarrak aterata, erregimen frankistaren harrapaketak salatzera iritsiko zen, salbuespen egoeraren aplikazioan. Aldi berean, Mateo Mugica — 1937ko Gutun Kolektiboa sinatu ez zuen gotzaina — Zarauzko erretiroan hil zen. 1947tik erbesteratua zeraman bere aberrian, "Cinnako gotzain" titulu xumearekin, Gasteizko dimisionarioa indarrez.

Diktaduraren gainbehera

Euskal Elizako gertakizunak halako moldez gertatuko ziren, non jada albiste izateari utziko baitzioten eta munduko aktiboenetako bat bihurtuko baitzuten. Bereciartuaren heriotzarekin Jacinto Argaya nafarra Donostiara joaten zen, euskal hierarkian beste talante irekiago bat baieztatuko zuena. 1968ko abuztuan, Gobernua eta Vatikanoa ados jarri ondoren, Zamorako "espetxe konkordarioa" inauguratu zen ehun elizgizon baino gehiagoren homiliak eta idazkiak itotzeko eta zigortzeko. Euskal kleroak, jada geldiezina, euskal mugimendu abertzale guztien estaldura zuen, ETArena barne. 1970eko amaieran 16 euskal abertzaleren aurkako Burgosko prozesuak espainiar apezpikua zatitu zuen. Bere osagaien artean, kontserbadoreenek, 23k, dokumentu batean, Elizak bertan eginiko edozein interferentzia gaitzesten zuten. Akusatuen artean bi apaiz zeudenez, gobernuak ateak itxita egin nahi zuen epaiketa, eta horren aurka agertu ziren Argaya eta Cirarda, ohar bateratuan, gobernuari gogoraraziz ETAren indarkeria ez ezik instituzionala ere bazegoela. Euskal literatura klerikalean balio-judizio horien erreferentzia etengabea izango litzateke gerora.

1971 amaitu zenean, Cirarda, Bizkaiko elizbarrutiaz Antonio Añoveros nafarra arduratu zen, baina ez bere apaizen protesta eta desonespenik gabe, bere sartze-homiliatik goarnizioak berehala inguratu zituenak, euskal herriaren zerbitzuari, justizia sozialaren sustapenari eta berataz gabetutako apaizen askatasunarekiko kezkari erreferentzia eginez. 1969tik aurrera, Arturo Tabera klaretiarra, Iruñeko artzapezpikua, kardinal aukeratua zen, eta 1972an, Vatikanoak, Argayaren bitartez, bere laguntzaile bezala Jose Maria Setien adimentsua jartzea lortu zuen, ondoren Donostiako egoitzaren titularra zena. Francoren aroa lau aldeetatik igarotzen zen heinean, Elizaren eta Estatuaren arteko egoera gatazkatsuena Añoveros gotzainak sortuko zuen, 1974ko otsailaren 24an Bizkaiko elizetan irakurritako homilia batean euskal herriaren "askatasun justua" ziurtatuko zuen "antolaketa soziopolitikoa" eskatzen zuenean.

Baina larruazaleko nerbioek nazio osoan zehar jauzi egin zutenean, Bilboko gotzainak, borobilki, bere egoitza uzteari uko egin zion, gobernuak nahi zuen bezala. 1975eko Bizkaia eta Gipuzkoaren aurkako salbuespen-egoerek apaizen atxiloketen balantze ikusgarria egiten zuten. Argaya eta Añoverosen jarrera "bi aldeen indarkeria" salatuz, okerra iruditzen zitzaion euskal kleroaren sektore erradikalizatuenari. Bi etakide eta FRAPeko hiru kide fusilatu zituzten, eta Pablo VI.ak hiru aldiz esku hartu zuen. Horrek sumindura sortu zuen herrialde osoan zehar, eta Eliza haserretu eta erregimena herrialde askoren aurrean deskalifikatu zuen. Azaroaren 20an Franco hil zenean, Setienen agur lakonikoak, zeinaren homiliak bi minutu irauten zuen, zalapartak eragiten zituen Artzain Onaren katedralaren barruan eta kanpoan, muturreko sektoreek eta erregimeneko egunkariek dimisioa eman zezaten eskatuz. Franco hila zen, baina Francok nahi izan zuen Eliza, Regoren esaldi batean, zerbait lehenago hila zen.


Frankismo osteko krisia

Euskal Elizak, erregimenaren aurkako euskal borroka politikoan konprometituta, oso prezio altua ordaindu behar zuen bere beligerantziagatik. 1968tik aurrera, apaiz-sekularizazioak sarriago egiten ziren egunez egun. Espainia osoak bizi zuen seminarioak, nobizionatuak eta etxe erlijiosoak eraistea izango da, zalantzarik gabe, etorkizuneko euskal elizako ikertzailearentzat fenomeno liluragarrienetako bat. Frankismo osteko lehen urte hauetan, Eraren terrorismoaren aurrean begiak ixtea eta "bere ardurak bere gain" ez hartzea leporatuko zaio euskal hierarkiari. Baina euskal gotzainek, aspaldidanik, behin eta berriz eta zorrotz gaitzesten dute indarkeria oro: ordena publikoko indarrena eta ETAko kideena. Eusko Jaurlaritza 1980an eratu zen, eta euskal hierarkiak gogor areagotzen zituen terrorismoaren aurkako gaitzespenak; izan ere, adierazpen horiek gaizki interpretatu ohi dira, edo beste ikuspegi politiko batzuetatik desitxuratzen dira.


Euskal gotzainen edozein adierazpen bateratu edo isolatuk iritzi hauts handiak altxatuko ditu, ezberdinenak eta aurkitutakoak. Esate baterako, otsailaren 23ko estatu-kolpe akastuna eta, horren ondorioz, armadak Euskal Herrian duen presentzia indartua direla eta, euskal gotzainen adierazpena, Espainiako prentsaren zati handi batek, botere espiritualaren irentsi lotsagabetzat joko du politikarian. Antzeko algarabia politikoa pizten zuten berriro euskal gotzainek 1982ko uztailean, Prozesu Autonomikoa harmonizatzeko lege organikoaren proiektuaren inguruko pastoral bat argitaratzearekin batera. Esku sartze desegokiaren balizko salaketetatik aterata, euskal gotzainek aitortzen zuten ez zutela "inola ere LOAPAren alderdi tekniko eta juridikoetan sartu nahi". Adierazpen horren edo drogaren arazoari buruz emandakoaren aurkako kazetaritza-zalapartak, ia guztien aurka bezala, Elizak bere herriaren behar zehatzak sortzen dituen horiekiko konpromiso-izaera nabarmena erakusten du beste behin ere.

Kristau taldeak



Kristautasuna historian zehar hainbat taldetan banatu da, bai giro kulturalak hala aginduta, baita fede kontutan izan diren bereizketak direla eta. Kristautasunaren baitan, eta Erreforma Protestantetik aurrera, hiru adar nagusi egon dira:

  • Katolizismoa: 1000 milioi bataiatu baino gehiago ditu. Bere baitan adar garrantzitsuena Eliza Katoliko Erromatarra da, baina badaude beste talde erlijioso batzuk, Ekialdeko Elizak deitzen direnak. Doktrinan Erromarekin bat egiten dute, baina ohitura eta liturgia kontuetan bereizten dira.
  • Eliza ortodoxoa: 240 milioi bataiatu ditu. Bere baitan Ekialdeko Eliza Ortodoxoa, Ekialdeko Eliza Ortodoxoak eta Ekialdeko Asihriako Eliza daude.
  • Protestantea: Erreforma protestantetik sortutako taldeak, gaur egun 600 milioi bataiatu baino gehiago dituzte. Bertan kokatzen dira luthertarrak, anglikanoak, baptistak kalbindarrak, metodistak, adbentistak eta mendekostalak, besteak beste.
  • Bestelako taldeak: talde hauek Erreformaren ondoren banatu ziren Eliza Katolikotik: Eliza Katoliko Zaharra, Eliza Katoliko Apostoliko Brasildarra eta Lefevre artzapezpikuaren jarraitzaileak, esaterako. Euren buruak katolikotzat dituzte, baina ez dute egungo katolizismoaren doktrina ofizialarekin bat egiten, arrazoi desberdinak direla eta.

Banaketa hau ez dute talde guztiek onartzen: anglikano askok beren burua katoliko eta protestanteen arteko via media bezala ikusten dute eta, beraz, beste atal batean kokatzen dute beren burua. Beste batzuek (Jehovaren lekukoak, mormoiak, etab.) ez dute banaketa hori inola ere onartzen eta, gainera, beste taldeak ez dituzte kristautzat hartzen.

Erreferentziak

  1. ↑ Christian theological tradition. (Third edition. argitaraldia) ISBN 9781317349587. PMC 918841316. (Noiz kontsultatua: 2019-09-12).
  2. ↑ Benko, Stephen, 1924-. (1984). Pagan Rome and the early Christians. Indiana University Press ISBN 0253342864. PMC 10506610. (Noiz kontsultatua: 2019-09-12).
  3. ↑ Eg 7:59
  4. ↑ Eg 12:2
  5. ↑ Potter, D. S. (David Stone), 1957-. (2004). The Roman Empire at bay : AD 180-395. Routledge ISBN 0415100577. PMC 52430927. (Noiz kontsultatua: 2019-09-12).
  6. ↑ Barnes, Timothy David.. (1981). Constantine and Eusebius. Harvard University Press ISBN 0674165306. PMC 7459753. (Noiz kontsultatua: 2019-09-12).
  7. ↑ «Christian Persecution, Martyrdom, and Orthodoxy - 2006, Page iii by G. E. M. De Ste. Croix, Joseph Streeter, Michael Whitby. | Online Research Library: Questia» www.questia.com (Noiz kontsultatua: 2019-09-12).
  8. ↑ «Western North African Christianity: A History of the Christian Church in Western North Africa» web.archive.org 2001-07-30 (Noiz kontsultatua: 2019-09-12).
  9. ↑ «History of Christianity in Africa» web.archive.org 2010-11-16 (Noiz kontsultatua: 2019-09-12).
  10. ↑ Cheetham, Samuel. (1905). History of the Christian church during the first six centuries. London : Macmillan (Noiz kontsultatua: 2019-09-12).
  11. ↑ «Middle East :: Armenia — The World Factbook - Central Intelligence Agency» www.cia.gov (Noiz kontsultatua: 2019-09-12).
  12. ↑ Time almanac, 2007 : with Information please. Time Home Entertainment 2006 ISBN 193340549X. PMC 70766085. (Noiz kontsultatua: 2019-09-12).
  13. ↑ Van Lint, Theo Maarten. (2010-01-01). «The Formation Of Armenian Identity In The First Millenium» Religious Origins of Nations? (BRILL) ISBN 9789004173750. (Noiz kontsultatua: 2019-09-12).
  14. ↑ Harris, Jonathan,. Constantinople : capital of Byzantium. (Second edition. argitaraldia) ISBN 9781474254656. PMC 956501998. (Noiz kontsultatua: 2019-09-12).
  15. ↑ «Internet History Sourcebooks Project» sourcebooks.fordham.edu (Noiz kontsultatua: 2019-09-12).
  16. ↑ Burbank, Jane.. (cop. 2010). Empires in world history : power and the politics of difference. Princeton University Press ISBN 9780691127088. PMC 780841056. (Noiz kontsultatua: 2019-09-12).
  17. ↑ «Our Common Heritage as Christians» web.archive.org 2006-01-14 (Noiz kontsultatua: 2019-09-12).
  18. ↑ The Oxford illustrated history of Christianity. ISBN 0198229283. PMC 20992284. (Noiz kontsultatua: 2019-09-12).
  19. ↑ Cameron, Averil.. (2010). The Byzantines. Wiley-Blackwell ISBN 9781405198332. PMC 429601392. (Noiz kontsultatua: 2019-09-15).
  20. ↑ Browning, Robert, 1914-1997.. (1992). The Byzantine Empire. (Rev. ed. argitaraldia) Catholic University of America Press ISBN 9780813220321. PMC 844260253. (Noiz kontsultatua: 2019-09-15).
  21. ↑ Gillett, Andrew.. (2003). Envoys and political communication in the late antique West, 411-533. Cambridge University Press ISBN 0511120451. PMC 252482632. (Noiz kontsultatua: 2019-09-15).
  22. ↑ a b c d e Wickham, Chris.. (2014). El legado de Roma : una historia de Europa de 400 a 1000. Pasado & Presente ISBN 9788494289019. PMC 932809973. (Noiz kontsultatua: 2019-09-15).
  23. ↑ Engel, Pál, 1938-2001.. (2001). The realm of St. Stephen : a history of medieval Hungary, 895-1526. I.B. Tauris ISBN 1860640613. PMC 46570146. (Noiz kontsultatua: 2019-09-15).
  24. ↑ Padberg, Lutz von.. (2009). Die Christianisierung Europas im Mittelalter. (2., überarb. und aktualisierte Aufl. argitaraldia) Reclam ISBN 9783150186411. PMC 488673347. (Noiz kontsultatua: 2019-09-15).
  25. ↑ Koch John T.. (2006). Celtic culture : a historical encyclopedia. ABC-Clio ISBN 1851094458. PMC 727744405. (Noiz kontsultatua: 2019-09-15).
  26. ↑ (Ingelesez) Białous, Mirosław. (2016-12-01). «Religion of the Proto-Slavs» Elpis 0 (18): 145–152.  doi:10.15290/elpis.2016.18.20. ISSN 1508-7719. (Noiz kontsultatua: 2019-09-15).
  27. ↑ a b c d González, Justo L.. (2010). The story of Christianity. (Rev. and updated, 2nd ed. argitaraldia) HarperOne ISBN 006185588X. PMC 667271365. (Noiz kontsultatua: 2019-09-15).
  28. ↑ Mullin, Robert Bruce,. A short world history of Christianity. (Revised edition. argitaraldia) ISBN 9781611645514. PMC 903955856. (Noiz kontsultatua: 2019-09-16).
  29. ↑ Gibbon, Edward, 1737-1794.. (1995). The decline and fall of the Roman Empire. Modern Library ISBN 0679601481. PMC 28053413. (Noiz kontsultatua: 2019-09-15).
  30. ↑ «Internet History Sourcebooks Project» sourcebooks.fordham.edu (Noiz kontsultatua: 2019-09-15).
  31. ↑ (Gaztelaniaz) La peregrinación a Santiago de Compostela. (Noiz kontsultatua: 2019-09-15).
  32. ↑ «The Great Schism: The Estrangement of Eastern and Western Christendom» orthodoxinfo.com (Noiz kontsultatua: 2019-09-19).
  33. ↑ Duffy, Eamon.. (2009). Saints & sinners : a history of the popes. Folio Society PMC 370728213. (Noiz kontsultatua: 2019-09-19).
  34. ↑ Riché, Pierre.. (1976). Education and culture in the barbarian West, sixth through eighth centuries. (1st ed. argitaraldia) University of South Carolina Press ISBN 087249330X. PMC 2346221. (Noiz kontsultatua: 2019-09-16).
  35. ↑ Rudy, Willis. (1984). The universities of Europe, 1100-1914 : a history. Rutherford [N.J.] : Fairleigh Dickinson University Press ; London ; Cranbury, N.J. : Associated University Presses (Noiz kontsultatua: 2019-09-16).
  36. ↑ Verger, Jacques. (1999). Culture, enseignement et société en Occident aux XIIe et XIIIe siècles. Presses universitaires de Rennes ISBN 286847344X. PMC 421630716. (Noiz kontsultatua: 2019-09-16).
  37. ↑ a b Gonzalez, Justo L.. (1984). The Story of Christianity: The Early Church to the Dawn of the Reformation. Harper Collins Publishers, New York (Noiz kontsultatua: 2019-09-16).
  38. ↑ Asbridge, Thomas S.. (2010). The Crusades : the war for the Holy Land. Simon & Schuster ISBN 9780743268608. PMC 260207381. (Noiz kontsultatua: 2019-09-16).
  39. ↑ Riley-Smith, Jonathan, 1938-2016.. (2002). The Oxford history of the Crusades. Oxford University Press PMC 978062981. (Noiz kontsultatua: 2019-09-16).
  40. ↑ MacCulloch, Diarmaid.. (2010). Christianity : the first three thousand years. (1st American ed. argitaraldia) Viking ISBN 9781101189450. PMC 680284693. (Noiz kontsultatua: 2019-09-19).
  41. ↑ Telushkin, Joseph, 1948-. Jewish literacy : the most important things to know about the Jewish religion, its people, and its history. ISBN 0688085067. PMC 22703384. (Noiz kontsultatua: 2019-09-19).
  42. ↑ (Gaztelaniaz) Ruano, Eloy Benito. (2000). Tópicos y realidades de la Edad Media. Real Academia de la Historia ISBN 9788489512801. (Noiz kontsultatua: 2019-09-19).
  43. ↑ Armstrong, Alastair.. (2002). The European reformation 1500-1610. Heinemann Educational ISBN 0435327100. PMC 49651304. (Noiz kontsultatua: 2019-09-21).
  44. ↑ The encyclopedia of Christianity. Wm. B. Eerdmans 1999-2008 ISBN 0802824137. PMC 39914033. (Noiz kontsultatua: 2019-09-21).
  45. ↑ A Fun, Animated History of the Reformation and the Man Who Started It All | Short Film Showcase. (Noiz kontsultatua: 2019-09-21).
  46. ↑ Novak, Michael.. (1989). Catholic social thought and liberal institutions : Freedom with justice. (2nd ed. argitaraldia) Transaction ISBN 0887387632. PMC 18321470. (Noiz kontsultatua: 2019-09-20).
  47. ↑ Religion and the State in Russia and China : Suppression, Survival, and Revival. Bloomsbury Academic 2011 ISBN 9781441102294. (Noiz kontsultatua: 2019-09-20).
  48. ↑ Adappur, Abraham, 1926-. (2000). Religion and the cultural crisis in India and the West : an ecumenical inquiry. Intercultural Publications ISBN 8185574472. PMC 48517009. (Noiz kontsultatua: 2019-09-20).
  49. ↑ Religion und Nation : Katholizismen im Europa des 19. und 20. Jahrhunderts. Kohlhammer 2007 ISBN 3170199773. PMC 185038732. (Noiz kontsultatua: 2019-09-20).
  50. ↑ «CATHOLIC ENCYCLOPEDIA: Ultramontanism» www.newadvent.org (Noiz kontsultatua: 2019-09-20).
  51. ↑ Heimann, Mary.. (1995). Catholic devotion in Victorian England. Clarendon Press ISBN 019820597X. PMC 35657786. (Noiz kontsultatua: 2019-09-20).
  52. ↑ Dittrich, Lisa.. (2014). Antiklerikalismus in Europa : Öffentlichkeit und Säkularisierung in Frankreich, Spanien und Deutschland (1848-1914).. Vandenhoeck & Ruprecht ISBN 9783647310237. PMC 890980994. (Noiz kontsultatua: 2019-09-20).
  53. ↑ (Ingelesez) Palmer, Jason. (2011-03-22). 'Extinction threat' to religion. (Noiz kontsultatua: 2019-09-20).

Ikus, gainera

Kanpo estekak

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Kristautasun&oldid=7732752"(e)tik eskuratuta