Ampere: berrikuspenen arteko aldeak
Testuaren zuzenketa eta orrazketa batzuk egin ditut. |
No edit summary |
||
1. lerroa: | 1. lerroa: | ||
{{Unitate |
{{Unitate infotaula}} |
||
[[Fitxategi:Ampere-o-meter-vintage-HDR-0h.jpg|thumb|Ampereak neurtzeko gailua. [[Amperemetro]] zaharra.]] |
|||
'''Ampere''' deritzo, nazioarteko SI unitate-sisteman, korronte elektrikoaren intentsitateari dagokion unitateari. Unitate honen izena [[André-Marie Ampère]] (1775-1836) fisikari frantziarraren ohorez eman zitzaion. Unitatearen izena —euskaraz ampere, alegia— letra xehez idazten da, izen arrunta baita.<ref>{{Cite web|url=https://zthiztegia.elhuyar.eus/terminoa/eu/ampere|izenburua=Zientzia eta Teknologiaren Hiztegi Entziklopedikoa|sartze-data=|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=eu|formatua=}}</ref> |
'''Ampere''' deritzo, nazioarteko SI unitate-sisteman, korronte elektrikoaren intentsitateari dagokion unitateari. Unitate honen izena [[André-Marie Ampère]] (1775-1836) fisikari frantziarraren ohorez eman zitzaion. Unitatearen izena —euskaraz ampere, alegia— letra xehez idazten da, izen arrunta baita.<ref>{{Cite web|url=https://zthiztegia.elhuyar.eus/terminoa/eu/ampere|izenburua=Zientzia eta Teknologiaren Hiztegi Entziklopedikoa|sartze-data=|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=eu|formatua=}}</ref> |
||
23. lerroa: | 24. lerroa: | ||
== Definizioa == |
== Definizioa == |
||
<br /> |
|||
=== Lehenengo unitate estandarra, ''nazioarteko amperea'' === |
=== Lehenengo unitate estandarra, ''nazioarteko amperea'' === |
||
51. lerroa: | 51. lerroa: | ||
== Erreferentziak == |
== Erreferentziak == |
||
{{erreferentzia zerrenda}} |
{{erreferentzia zerrenda}} |
||
== Kanpo estekak == |
== Kanpo estekak == |
23:31, 19 otsaila 2020ko berrikusketa
Ampere | |
---|---|
Azpiklasea | MKSA unitate-sistema |
Neurtzen du | korronte elektrikoaren intentsitatea, magnetic scalar potential (en) , indar magnetoeragilea eta magnetic tension (en) |
SI sistemarako konbertsioa | 1 A |
Honen izena darama | André-Marie Ampère |
Ikurra | A, А, A eta A |
Ampere deritzo, nazioarteko SI unitate-sisteman, korronte elektrikoaren intentsitateari dagokion unitateari. Unitate honen izena André-Marie Ampère (1775-1836) fisikari frantziarraren ohorez eman zitzaion. Unitatearen izena —euskaraz ampere, alegia— letra xehez idazten da, izen arrunta baita.[1]
Ampere unitatearen sinboloa da. Amperea SI sistemako oinarrizko zazpi unitateetako bat da, metro (), kilogramo (), segundo (), kelvin (), mol () eta kandela () unitateekin batera. Praktikan, amperearen definizioa erlazionaturik dago segundo batean gainazal bat zeharkatzen duen korronte elektrikoan pasatzen den karga elektrikoarekin; alegia, karga elektrikoaren desplazamenduarekin (fluxuarekin).
Historia
Elektrizitatearen aurkikuntza ez zen iritsi XVII. mendea iritsi arte. Eta are geroago hasi zen korronte elektrikoa sortzen eta neurtzen. Atal honetan, arlo horretan emandako hasierako pausoak aipatuko dira.
Antzinako Greziako filosofoek ezaguna zuten magnetismoa
Antzinako filosofo greziarrek konturaturik zeuden ezen, igurtzitako anbarezko materialek erakarri egiten zituztela gorputz arinak, hala nola txirlorak eta hautsa, eta gainera magnetita izeneko mea edo minerala gai zela burdina erakartzeko. Beraz ezaguna zuten magnetismoa.
Fenomeno elektriko eta magnetikoen azterketa fisikoaren abiapuntua
Bi mila bat urte geroago, William Gilbert-ek fenomeno elektrikoak eta magnetikoak izendatu eta bereizi zituen De Magnete (1600) izeneko liburuan. Bertan, elektrizitateari buruzko lehenengo aipamenak egin zituen.
Ondoko bi mendeetan, asko garatu zen fenomeno elektriko eta magnetikoei buruzko ezagutza:
- Jadanik XVIII. mendean bazekiten iparrorratzak perturbatu egiten zirela tximisten eraginez. Horrek elektrizitatearen eta magnetismoaren arteko loturaren bat adierazten zuen, baina oraindik ezin zuten lotura hori ulertu, ez eta egoera hori esperimentu batean birsortu.
- Charles-Augustin Coulomb-ek (1737-1806) enuntziaturiko elektrizitatearen eta magnetismoaren legeek bereizi egiten zituzten bi arlo horiek, nahiz eta forma matematiko berbera izan.
- Ondoren, 1820an, Hans Christian Ørsted-ek (1777-1851) fenomeno berezia behatu zuen esperimentu batean: korronte elektriko jarraitua zeraman kable zuzen batek desbideratu egiten zuen ingurura hurbildutako iparrarrorratza.
- Urte berean, 1820an, André-Marie Ampère-k (1775-1836) agerian jarri zituen korronte elektrikoen eta efektu magnetikoen arteko erlazioa, eta ondorioztatu zuen ezen iman oro korronte elektrikoek sortuak zirela.
Gauzak horrela, XIX. mendearen erdialdetik aurrera, elektromagnetismoaren eta elektrotekniaren garapenarekin batera, ohikoa izan zen korronte elektrikoaren unitatea Ampère-k proposaturiko bidetik definitzea. Baina definizioa ez zen uniformea, eta lurralde bakoitzak bere unitate estandarra zeukan.
Definizioa
Lehenengo unitate estandarra, nazioarteko amperea
Nazioartean, korronte elektrikoaren unitatea definitzeko lehenengo estandarra 1983an Chicagon buruturiko Nazioarteko Kongresu Elektrikoan ezarri zen. Unitate hori finkaturik geratu zen handik hogeita bost urtera Londresen 1908an eginiko Nazioarteko Konferentzian. Bertan, era honetan definitu zen nazioarteko amperea:
«Nazioarteko amperea da korronte elektriko jakin baten intentsitatea, zeinak zilarraren deposizio elektrolitikoa eragiten duen zilar nitratoaren disoluzioa batean zehar pasatzean, zehazki kantitatean».
Izatez, nazioarteko ampereak balio zuen.
Amperearen definizio modernoa
Pisu eta Neurrrien Nazioarteko Batzordeak era honetan eman zuen amperearen definizioa 1948an:
«Ampere bat da korronte konstante baten intentsitatea, zeinak, espazio hutsean metro bateko distantziara dauden eta luzera infinitu eta sekzio zirkular baztergarriko bi eroale lerrozuzenetatik pasatzean, balio duen indarra sortzen baitu eroale horietako metro bakoitzeko.»
Oinarrizko unitatea izanik, ampereak ez du beste ezein oinarrizko unitateren menpekotasunik, Aldi berean, oinarrizko magnitude fisikoa korronte elektrikoa da.
Definizio hau eman aurretik, zalantza egon zen oinarrizko magnitude fisikotzat karga elektrikoa hartzea, korronte elektrikoa hartu ordez. Karga elektrikoaren unitatea coulomb izenekoa da, eta zuzenki erlazionaturik dago ampere unitatearekin, era honetan hain zuzen: . Izan ere, bazirudien logikoagoa zela oinarrizko magnitudetzat karga elektrikoa hartzea, elektroien kantitatea adierazten baitzuen; baina, praktikotasungatik, korronte elektrikoa aukeratu zen, askoz errazagoa baita esperimentalki neurtzeko.
Amperearen birdefinizioa, 2019tik aurrera
Fisikaren eta teknologiaren arloetan izandako aurrerapenak direla eta, 2011-14 bitartean izandako bileretan, Pisu eta Neurrien Nazioarteko Batzordearen (frantsesez, Comité international des poids et mesures, CIPM) azpibatzorde baten proposamena kontuan harturik, oinarrizko zazpi unitateen definizioa zazpi konstante unibertsalen bidez ematea erabaki zen 2018ko 26. Batzar Orokorrean. Horren arabera, honako aldaketa hauek egitea erabaki zen, 2019ko maiatzetik aurrera indarrean jartzeko:
«Betiere oinarrizko zazpi unitateak (segundoa, metroa, kilogramoa, amperea, kelvina, mola eta kandela) bere horretan gorderik, unitate horiek birdefinitu egin dira beraien balioak zazpi konstante fisiko unibertsalen bidez zehaztuz. Definizio berriek hobetu egin dute SI sistema, unitateen balioa aldatu gabe.»
SI sistema zehazten duten zazpi konstante unibertsalak honako hauek dira:
- Zesio-133 atomo ez-perturbatuaren oinarrizko egoeraren trantsizio hiperfinaren frekuentzia da,
- Argiak hutsean duen abiadura da,
- Planck-en konstantearen balio numerikoa da,
- Oinarrizko karga elektrikoaren balioa da,
- Boltzmann-en konstanteak balio du,
- Avogadroren konstantearen balioa da,
- -eko erradiazio monokromatikoaren argi-eraginkortasunaren balioa da.
Zazpi oinarrizko unitateak goiko taulan adierazitako moduan daude birdefiniturik zazpi konstante unibertsal horien bitartez.
Ondorioz, aurretik zeukan balioa aldatu gabe, 2019ko maiatzetik aurrera, amperearen definizio ofiziala era honetan ematen da:
«Amperea da korronte elektrikoaren intentsitatearen unitatea. Beraren sinboloa A da, eta beraren balioa definiturik geratzen da oinarrizko karga elektrikoaren balio numeriko zehatza denean unitatetan ematean.»
Zer esanik ez, amperea definitzean aldi berean definitzen da baita karga elektrikoaren unitatea ere, coulomb izenekoa, zeren, definizioz, baita.