Zaldibarko zabortegiaren hondamendia: berrikuspenen arteko aldeak

Wikipedia, Entziklopedia askea
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
478. lerroa: 478. lerroa:


=== Airearen parametroen zaintza ===
=== Airearen parametroen zaintza ===
[[Fitxategi:Zaldibarko zabortegiko hondamendiak zabaldutako dioxina, 20 kilometroko erradioan.jpg|thumb|Zaldibarko zabortegiko
hondamendiak zabaldutako dioxinaren eragin-eremua, 20 kilometroko erradioan.<ref>{{Erreferentzia|izena=Lander Arbelaitz|abizena=Mitxelena|izenburua=Herrian zabortegiak debekatzetik, hamarkadako krisira|hizkuntza=eu|data=2020-02-18|url=https://www.argia.eus/albistea/herrian-zabortegiak-debekatzetik-hamarkadako-krisira|aldizkaria=Argia|sartze-data=2020-02-18}}</ref>]]
{{sakontzeko|Aire kutsadura Zaldibarko zabortegiaren hondamendian}}
{{sakontzeko|Aire kutsadura Zaldibarko zabortegiaren hondamendian}}
Hasieran, Administrazioak sutearen inguruan eginiko airearen kalitatea ona zela zabaldu zuen.<ref name=":32" /> [[Zaldibarko zabortegiaren hondamendia#Otsailaren 14a: bigarren larrialdia|Otsailaren 14an, berriz, dioxina eta furanoen emaitzek larrialdiko egoera]] eragin zuten: sei egunez, zabortegiaren inguruko herriguneetako biztanleei aire librean ariketa fisikorik ez egitea eta etxeko leihoak ixtea eskatu zitzaien. Otsailaren 18an Jaurlaritzak badaezpadako babes-neurriok bertan behera laga zituen, sua itzalitzat jota.<ref name=":96">{{Erreferentzia|izena=Iker|abizena=Rioja|izenburua=El Gobierno vasco da por "sofocado" el fuego en Zaldibar e insiste en que nunca ha habido riesgo por la contaminación con dioxinas y furanos|hizkuntza=es|abizena2=ueza|url=https://www.eldiario.es/norte/euskadi/Gobierno-prohibicion-productos-agricolas-Zaldibar_0_997050602.html|aldizkaria=eldiario.es|sartze-data=2020-02-18}}</ref> Halere, zenbait adituk ohartarazi zuten dioxina eta furano mailak<ref>{{Erreferentzia|izena=TAI GABE DIGITALA|abizena=SL|izenburua=Los niveles de furanos y dioxinas registraron el sábado un pico de 1.200 femtogramos en Ermua|hizkuntza=es|data=2020-02-20|url=https://www.naiz.eus/eu/actualidad/noticia/20200220/los-niveles-de-furanos-y-dioxinas-registraron-el-sabado-un-pico-de-1-200-femtogramos-en-ermua|aldizkaria=naiz:|sartze-data=2020-02-20}}</ref> ez zirela gutxietsi behar, etorkizunean izan zitzaketen eraginarengatik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dioxinek eta furanoek "zabortegiaren ingurukoen osasun arriskuak areagotu dituzte"|hizkuntza=eu|data=2020-03-01|url=https://www.eitb.eus/eu/albisteak/gizartea/osoa/7068002/dioxina-eta-furanoek-zabortegiaren-ingurukoen-osasun-arriskuak-gehitzen-dituzte/|aldizkaria=Euskal Irrati Telebista|sartze-data=2020-03-02}}</ref><ref name=":163" />
Hasieran, Administrazioak sutearen inguruan eginiko airearen kalitatea ona zela zabaldu zuen.<ref name=":32" /> [[Zaldibarko zabortegiaren hondamendia#Otsailaren 14a: bigarren larrialdia|Otsailaren 14an, berriz, dioxina eta furanoen emaitzek larrialdiko egoera]] eragin zuten: sei egunez, zabortegiaren inguruko herriguneetako biztanleei aire librean ariketa fisikorik ez egitea eta etxeko leihoak ixtea eskatu zitzaien. Otsailaren 18an Jaurlaritzak badaezpadako babes-neurriok bertan behera laga zituen, sua itzalitzat jota.<ref name=":96">{{Erreferentzia|izena=Iker|abizena=Rioja|izenburua=El Gobierno vasco da por "sofocado" el fuego en Zaldibar e insiste en que nunca ha habido riesgo por la contaminación con dioxinas y furanos|hizkuntza=es|abizena2=ueza|url=https://www.eldiario.es/norte/euskadi/Gobierno-prohibicion-productos-agricolas-Zaldibar_0_997050602.html|aldizkaria=eldiario.es|sartze-data=2020-02-18}}</ref> Halere, zenbait adituk ohartarazi zuten dioxina eta furano mailak<ref>{{Erreferentzia|izena=TAI GABE DIGITALA|abizena=SL|izenburua=Los niveles de furanos y dioxinas registraron el sábado un pico de 1.200 femtogramos en Ermua|hizkuntza=es|data=2020-02-20|url=https://www.naiz.eus/eu/actualidad/noticia/20200220/los-niveles-de-furanos-y-dioxinas-registraron-el-sabado-un-pico-de-1-200-femtogramos-en-ermua|aldizkaria=naiz:|sartze-data=2020-02-20}}</ref> ez zirela gutxietsi behar, etorkizunean izan zitzaketen eraginarengatik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dioxinek eta furanoek "zabortegiaren ingurukoen osasun arriskuak areagotu dituzte"|hizkuntza=eu|data=2020-03-01|url=https://www.eitb.eus/eu/albisteak/gizartea/osoa/7068002/dioxina-eta-furanoek-zabortegiaren-ingurukoen-osasun-arriskuak-gehitzen-dituzte/|aldizkaria=Euskal Irrati Telebista|sartze-data=2020-03-02}}</ref><ref name=":163" />

=== Informazio politika ===
=== Informazio politika ===
[[Fitxategi:200219-coliseo-zaldibar.jpg|thumb|Otsailaren 19ko agerraldi ofiziala Eibarko Coliseo Antzokian.]]
[[Fitxategi:200219-coliseo-zaldibar.jpg|thumb|Otsailaren 19ko agerraldi ofiziala Eibarko Coliseo Antzokian.]]

10:06, 26 martxoa 2020ko berrikusketa

Zaldibarko zabortegiaren hondamendia
Irudia
Map
Motahondamen
Data2020ko otsailaren 6a
KokalekuEitzaga
HerrialdeaEspainia
Pertsona hilak1
Pertsona desagertuak1
Hashtag#ZaldibarArgitu

Zaldibarko zabortegiaren hondamendia 2020ko otsailean gertatutako ezbeharra izan zen, batzuen ustez azken 40 urtean Euskal Herrian izandako hondamenik larriena.[1] Egun horretan, Bizkaiko ekialdean dagoen Zaldibar herrian, Verter Recycling 2002 S.L. enpresaren zabortegian luizi batek bi langile eta AP-8 autobidea azpian harrapatu zituen; horrekin batera, hondakin artean zegoen amianto kantitate handi bat agerian geratu zen; eta hurrengo orduetan zabor multzoak sua hartu zuen.[2]

Kokapen geografikoa

Egoarbitza mendiaren ikuspegia (Indalecio Ojanguren, ca. 1949)

Zabortegia Egoarbitza mendiaren magalean dago, Zaldibarko Eitzaga auzoan, baina Elgeta, Ermua eta Eibar ondoan: Elgetako hirigunetik 4 km, Ermukotik 3 km eta Eibarkotik 3,5 km, gutxi gorabehera.[3] Zaldibarko hirigunea, berriz, 6 bat kilometrora dago; alabaina, tartean zenbait auzo ditu, hurbilago, Sallabente (Ermua/Zaldibar) eta Olaerreaga (Eibar) auzoak, besteak beste.[4]

Harana geografikoki Deba ibaiaren arroan dago, Ego ibarra deritzon ibaiadarrean: Ariola (Aixola) errekako urek Eitzaga auzoan Ego ibaiarekin bat egiten dute, gero Deba ibaira isurtzeko. Zabortegiaren hondakinen isuri likidoek, beraz, ibilbide hori egiten dute.

2020ko otsailaren 5ean auzoan amaitu zen manifestazio batean, bertako bi bizilagunek hitza hartu zutenean eskatu zuten hondamendia salatzeko goiburutzat, «Zaldibar argitu» barik, «Eitzaga argitu!» erabili behar zela:[5] «Zaldibar urruti dago, mendien bestaldean», adierazi zuten. Hala ere, hedabideetan, erakundeen erantzunean eta protestako mobilizazioetan Zaldibar udalerriaren izena gailendu da hondamendiaren kokapena adierazteko.

Aurrekariak

Zabortegiaren onarpenaren historia

Zaldibarko Eitzaga auzoa.

Zabortegi hau irekitzea 20 urte lehenagotik zetorren proiektua zen, eta Zaldibarko Udalak alde eta kontrako faseak igaro zituen, korporazioen osaketaren arabera:[6]

  • 1990 hamarkadan, Eitzagan zabortegi bi zeuden; haietako baten jabeak (Jose Luis Aizpiri Lejardi[7]) beste bat eraikitzeko tramiteak hasi zituen, eta baimena lortu zuen; baina auzokideen protestak piztu ziren.[8] 1995ean Aizpiri berriro saiatuko zen, lortu barik;[7] gero Verterren akzionistetako bat izango zen.
  • 1996ean, Blanca Onaindia (EAJ) alkatearen ekipoa (PSErekin koalizioan) Udala zabortegi berri baten proiektua tramitatzen hasi zen. Oposizioak kontra egin zuen, eta EAJko zinegotzi batek (Pedro Bildosola, Eitzagakoa) ere kontrako bozka partikularra eman zuenez, proiektua atzera bota zen. Are, Osoko Bilkurak zabortegi gehiago ez egitea erabaki zuen, Arau Subsidiarioetan ere aldaketa eginez.
  • 1997an, berriz, EAJren eta PSEren taldeak aurreko erabakiak baliogabetzea lortu zuen (oraingoan Bildosolaren aldeko botoarekin).
  • 1998ko maiatzean, Blanca Onaindia alkatea (EAJ) eta Angel Martin alkateordea (PSE-EE) Saharan bidaian zirela, HB-k mozioa aurkeztu zuen Eitzagan, Olaerreagan eta Sallabenten herri erreferenduma bultzatzeko; Grupo Independiente eta Pedro Bildosola jeltzaleak mozioa babestu zuten, eta Onaindia eta Martinen faltan, mozioa aurrera atera zen. Baina galdeketa hau ez zen sekula burutu.[8]
  • 2002an, Igor Barrenetxea-Arando (EAJ) alkatearen korporazio berriak zabortegiaren proiektuari berriz heldu zion, pausoz pauso lortu arte: arau subsidiarioak aldatu zituzten; promotoreak zuen irregulartasun curriculumari ez zioten garrantzirik eman; Verter Recycling enpresari lanak hasteko baimena eman zioten.
  • 2004an aurkeztu zuen Zaldibarko Eitzaga auzoan zabortegia ezartzeko ingurumen-eraginaren azterlana,[9]
  • 2007ko urtarrilaren 22an baimena eskuratu zuen,[10] Jaurlaritzako Ingurumen Sailburua Esther Larrañaga (EA) zela.
  • Zaldibarko Udalaren aldetik, ez zuten Jaurlaritzak baimendutako aktibitate bati uko egiteko eskumenik; baina bai “emendakin zuzentzaileak” aurkezteko aukera, eta “alegazioak hartzeko epe bat” irekitzeko derrigorra, aktibitateari lizentzia eman aurretik. Azken pauso hau ez zen bete.[11]
  • 2011an, lan-arriskuen prebentzio estudioa Einber Prevenalia enpresak egin zuen; enpresa honek Jaurlaritzarentzat ere lan egiten zuen.[12]
  • 2011ko urtarrilaren 25ean, zabortegiak onespena jaso zuen eta aktibitatearekin hasi zen,[13] Jaurlaritzako Ingurumen Sailburua, Pilar Unzalu (PSE-EE) zela.
  • 2011ko maiatzaren 6: Idoia Mendiolagarai (EAJ) Zaldibarko alkate zela, haren Udal Gobernu Batzordeak aktibitate lizentzia sinatu zuen.
  • Handik 16 egunera, 2011ko maiatzaren 22an, EAJk alkatetza galdu zuen eta gehiengoa Arantza Baigorrik (Bilduk) eskuratu zuen. Ordurako jada zabortegia martxan zegoen.

Ingeniaritza

Verter Recyclingek baimenak eskuratzeko proiektu bat erabili zuen, baina gero jatorrizko proiektua “ia erabat” aldatu zuen:[11][14]

  • Jatorrizko proiektua LKS enpresak egin zuen (MCC) 2004 urtean. Proiektu honetan, adibidez, Eitzagatik zihoazten errekastoak seinalatzen ziren, eta indusketen mugak seinalatu ziren, ur filtrazioek zabortegiaren funtzionamendua oztopatu ez zitzaten. Datu xelebre bezala, enpresak inguruaren potentzial arkeologikoa ere aztertu zuen, eta lan hori egiteko arduraduna Eliseo Gil izan zen. LKSren proiektuarekin batera, Zaldibarko Udalaren dokumentu bat aurkeztu zen, zabortegiak orube horietarako aurreikusitako erabilpen baldintzekin bat egiten zuela adieraziz. Hauxe izan zen Jaurlaritzako Ingurumen Sailean aurkeztu zen dokumentazioa.[15]
  • 2004-2005ean, Jaurlaritzak espedientea aztertu zuen eta enpresari informazio gehigarria eskatu zion. Ur-iturriei buruzko zenbait alegazio aztertu eta gero, 2007ean proiektua onartua izan zen;[16] EAEko Buletin Ofizialean ingurumen inpaktu deklarazioaren eta Ingurumen Baimen Bateratuaren (IBB) onarpena argitaratu ziren.
  • 2007 urtean, Jose Inazio Barinagak LKS enpresarekin lan egiteari utzi zion, haien proiektua “bideraezintzat” hartzen zuelako. Orduan, zabortegia eraikitzerako orduan beste enpresa bat hartu zuen: Geyser HPC.
  • LKSren proiektuaren baimena eskutan, Geyser HPC enpresak “ia proiektu osoa” aldatu zuen. Haien hitzetan,[17] proiektu berriaren helburua “zabortegiaren obra eta geroko esplotazio eta klausura optimizatzea” zen. Enpresa berriak “obra zuzendaritza” eta zabortegiaren esplotazioaren “alderdi teknikoa” ere eraman zituen; 2002ko otsaileko hondamendia gertatu zenean, oraindik ardura hori zeraman.
  • Adituen arabera, Geyser HPCk eginiko aldaketak hain izan ziren handiak, ezen ingurumen inpaktu deklarazio berria egitea eskatzen zuten; baina ez zen horrelakorik egin. Halere, Verter Recycling enpresako bozeramaileak erantzun zuenez, Jaurlaritzak bazuen aldaketa hauen berri baina esan zien “ez zela baimen berririk behar, proiektu bien artean ez zeudelako alde esanguratsurik”. Geyser HPCk Euskal Herriko beste zabortegi askotan ere lanak egin zituen, hala nola Goiain, San Marko (Orereta), Sasieta (Beasain), Epele (Bergara), Artigas (Bilbo), Bermeo, Bakea-Tellaetxe (Barakaldo), Los Milanos (Urduña), Igorre, Galdakao edo Ibarra.[18]
  • Verterren zabortegia 2011an martxan hasi zen, urte horretako martxoan Jaurlaritzak proiektuan eginiko aldaketak ontzat eman eta gero.[19]
  • Luizia gertatu baino 17 egun lehenago, Lurtek injenieritza enpresak zabortegiaren egonkortasuna baieztatu zuen, hitzez hitz: “zabortegiaren gaur egungo egitura egonkorra da, bai orokorrean, bai haustura borobilen aurrean, bai oinarrizko ahultasunak baldintzatutako multzokako hausturen aurrean”.[20]

Zabortegien araudiari buruz

Zaldibarren "arriskurik gabeko zaborra" onartzen zen, eta horren barruan amiantoa. Kontraesankorra dirudien honen azalpena hauxe da: amiantoa material arriskutsua den arren, segurtasun baldintza egokietan gordetzen bada, "material ez arriskutsuen" zabortegietan gorde daiteke.[21] Hori zen Zaldibarko kasua; 2020ko otsailaren 6ko istripuan gordetze segurtasun baldintza horiek hautsi ziren arte.[22]

Zabortegi bat ezarri ahal izateko, orubeari zenbait baldintza eskatzen zaizkio (49/2009 dekretuaren arabera, EAko Esther Larrañaga sailburuak sinatua): haien artean hiriguneetatik aparte egotea, iragazgaiztasuna eta azterketa hidrogeologikoa egin izana. Baldintza hauek betetzen diren edo ez ebaztea URA Agentziaren eta Ingurumen Sailaren esku dago.[23]

Zabortegien kontrolari buruz:[24]

  • Jarduera baimena ematea Udalen ardura da; Ingurumen Baimen Bateratua ematea eta betetzen dela kontrolatzea, Autonomi Erkidegoen ardura.[25]
  • Beraz, Eitzagan isurtzen zen zamaren kontrola Eusko Jaurlaritzaren eskumena zen; halere, hura fiskalizatzea eta txostenak egiteko ardura enpresaren gain uzten zuen.[26]
  • Inspekzioak 1-3 urtetik behin burutzen dira, aktibitatearen arriskuaren arabera; Zaldibarren, azken 5 urteetan 3 kontrol izan ziren.
  • Prozedura ongi zehaztua zegoen: “IKS-eeM” deritzona da tresna zen garrantzitsuena, eta horren arabera ekoizleak zaborraren izaera eta kantitatea telematikoki deklaratu behar zuen; ostean, zabortegiak deklarazio paralelo bat egin behar zuen; inspektoreek, bi deklarazioak bat datozela egiaztatu behar zuten; gainera, kamioetan laginketak egin behar ziren, eta emaitzak atxiki. Baina kasu batzuetan, prozedura hau ez zen zorrotz bete izan.[21][27]

Zaldibarko zabortegiaren ezaugarriak

Zaldibarko zabortegia, Eitzagatik ikusita, 2020ko otsailaren 13an.

Luizia gertatu zenean, zabortegian material hauek zeudela uste zen:[19]

  • %23a lurra.
  • %22a biogas balorizazio zentralen hondakina.
  • %17a papergintzako lokatzak.
  • %13a siderurgiako zepa.
  • %10a eraikuntza eta eraisketa hondakina.
  • %0,57 amiantoa (16.148 tona edo 1.468 kamioikada) (beste batzuetan %0,16 aipatu da[28]). Batez ere obra hondakinak, berrienak zabortegiaren "gain aldean", eta zaharrenak gune sakonetan, luiziaren sektoretik gertu. Hauek 2012koak ziren (urte horretan 337 tona jaso zituen; 2019an, 4.258 tona).[29]

Istripuaren aurreko bi urteetan, Verter Recyclingen 500.000 tona hondakin sartu ziren; konparazioa egiteko, Gipuzkoan 2018an 325.000 tona hiri hondakin sortu ziren, eta haietatik 141.000 tona joan ziren zabortegietara edo Zabalgarbi erraustegira.[30]

2007an eskuratutako Ingurumen Baimen Bateratuak (IBB) 137.259 metro karratutako eremua zehazten zuen, 2.744.975 metro kubikotako kapazitatearekin; "munstro bat", geologian adituen arabera,[31] herriguneen ondoan kokatutako altuera handiko instalakuntza batentzat. Zabortegiak 182 metrotako altuera zuen, eta baimenean 35 urtetako bizitza erabilgarria ematen zitzaion; halere, aurreikusitako kopurura 13 urtetan iritsi zen.[32] Luizia gertatu zen unean, zabortegia bere kapazitate teorikoaren %75an zegoela kalkulatu zen,[33] eta EAE-n hondakin gehien hartzen zuen instalazioa zen.[34]

Verterren zabortegiak, bere tamaina handiarengatik, sarrera bi zituen, bata bestetik kilometro bi eta erdira: bat Eitzagan, aspaldi erabili gabea; bestea Ibur Erreka industrigunean.[35]

2013an, IBBa berritu zuen aldaketa esanguratsuekin: batetik, zabortegiak ordura arte debekatuta zituen hondakin mota batzuk hartzeko baimena eskuratu zuen (amiantoa tartean, oraingoan esplizituki [36]); eta bestetik, metalak eta konposatu metalikoak zabortegian bertan birziklatzeko baimena ere eman zioten. Bi aldaketa hauek "ez zirela funtsezkoak" ebatzi zuen Ingurumen Sailak (adituek ukatu dute hori[37]) eta ondorioz, ez zuten beste IBB bat emateko prozesua berrabiarazi (horrek ekarriko zukeen erakusketa publikoa eta alegazioetarako aukera ekidinez). Gainera 2013ko IBB hau ez zen publiko egin Euskal Herriko Agintaritzaren Aldizkarian, 2007koa bezala.[38] Adituek publikotasun falta hau faktore susmagarritzat seinalatu zuten.[39]

Otsailaren 24an, oraindik ez zegoen argi zein hondakin mota hartzen ziren Verter Recyclingen. Komunikabide gehienetan "eraikuntzatik eta industriatik etorritako inerteen" baimena aipatzen bazen ere, Ingurumen Ikuskaritzaren Txosten batean “inerteak kenduta beste hondakin mota guztiak hartzeko baimena" zuela aipatzen zen, "egunean 10 tonatako" mugarekin. EAE-ko Buletin Ofizialeko 2007ko baimenean, berriz, zabortegiak "hondakin ez arriskutsuak" hartu zitzakeela adierazten zen, eta zabor motak zehazten diren zerrendan inerteak aipatzen ziren, baita nekazaritza, arrantza, ehiza, baso lan, eta elikagai industrietatik etorritako hondakinak ere.[40]

Irregulartasunak

Istripuaren aurretik hainbat irregulartasunen berri zegoen:

  • Urte eta erdi lehenago, Verter Recyclingen zabortegian istripua gertatu zitzaion Joaquin Beltranen semeari. Mendi zati bat behera erori zitzaion, zabortegia handitzeko maldari hondeamakinarekin hozka ari zitzaiola; makina harrapatu zuen, hura estaliz eta irauliz. Mutila bizirik atera zen, eta larrialdi zerbitzuek ez zuten interbenitu.[30] Sindikatuek ere deklaratu zuten aurretik luiziak izanak zirela, finkatze-lanen gabeziaren ondorioz, baina ez zirela jakinarazi.[41]
  • Jaurlaritzaren aldetik:
    • Baimendutako eremu osoa hamahiru hektareakoa bazen ere, zabortegiari emandako IBB-ak hektarea batera mugatzen zuen jarduteko eremua: «Zabortegia ustiatuko da bermatuz euri urek zuzenki eragin dezaketen gehieneko eremua ez izateko 10.000 metro koadro baino gehiago». Hau da, hektarea bat gehienez egon zitekeen hondakinak isurtzeko;[42] baina, halere, enpresa sei-zazpi hektarea erabiltzen ari zen horretarako.[43]
    • Adituek salatu dutenez, Zaldibarko zabortegian zeuden irregulartasunei aurre egiterako orduan Jaurlaritzak malguago jokatu zuen beste zabortegiekin baino: Bergarako Epele zabortegian, adibidez, arauak askoz ere zorrotzago betearazi izan dira;[44] eta, Alderdi Popularraren arabera, antzerako zabortegiei buruzko 45 txostenekin alderatuz, Zaldibarrekoarekin askoz ere malguago jokatu zen arauak betearazteko orduan.[45]
    • Ingurumen Sailak zenbait irregulartasunen berri bazuen: 2018an zabortegi horretan egoteko baimenik ez zuten 64.500 tona hondakin pilatu zirela, tartean hiri-hondakinak eta hondakin arriskutsuak; legez birbalorizatu behar diren materialak ez zirela berreskuratzen.[38]
  • Metanoa: zabortegian gas hau neurtzeko gailuak egoera txarrean zeuden; horregatik, ez zekiten zenbat metano sortzen zen.[46]
  • Amiantoa:
    • Ingurumen Sailetik Verterrek amiantoa jasotzeko baimena 2007tik zuela adierazi zen arren, 2011ean eskuratu zuen Verterrek hura sartzeko baimena, baina "isiltasun administratiboa" baliatuz[36] (legez kanpoko prozedura, adituen arabera[37]). Zabortegia 2012an hasi zen amiantoa hartzen.
    • Bestalde Lander Arbelaitz kazetariak konprobatu zuen Ingurumen Saila LER kodigoen epigrafeak nahasten ari zirela (atalen izenburuak / baimendutako hondakinak) eta amiantoa jasotzeko legezko baimena 2013an eman zela.[47]
    • Dena den Verterren, amiantoa ez zen baldintza egokietan jaso, ez baitzen bereizten eta sailkatzen.[44] Gainera, langileek ez zuten babes material egokirik erabiltzen.[41]
  • Metala: 2013ko IBB-aren arabera zabortegiak urteko 70.000 tona metal har zitzakeen. 2018an, 154.326 tona hartu zituen. Faktore honek ere egonkortasuna kaltetu zuela uste da.[48]
  • Baimendu gabeko materialen isurketa:
    • 2011an Zaldibarko zabortegian beste substantzia arriskutsu bat ere sartu zen: poliklorobifeniloak (PCB).[44] Urte horretan bi isurketa egin ziren, eta Alkargo enpresari (MCC) 60.000 eurotako isuna ezarri zitzaion PCBak "Ingurumen Organuari abisua eman gabe" isurtzeagatik.[49][50] Verter Recyclingek ere 30.000 eurotako isuna ezarri zitzaion; honek argudiatu zuen hondakin horiek Hera Tratesa enpresak eginiko presioarengatik hartu zituela.[51] PCB-ak hidrokarburoak kloroarekin nahastuz sortzen dira, eta obretan-eta zigilatzaile gisa eta elektrizitate instalazioetan isolatzaile gisa erabili izan zirenak, minbizia sortzen dute, eta 1987an guztiz debekatu ziren. EAEko Justizia Auzitegi Nagusiaren 2015eko epai batek ohartarazi zuen Eitzagako zabortegian poliklorobifeniloen isurketa deskontrolatuaz.[52] Artean Pilar Unzalu (PSE-EE) zen Ingurumen sailburua.[7]
    • Garbiguneetako material birziklagarriak.[53]
    • Plastikoak eta zura.[54]
    • "El Español" komunikabidearen arabera, otsailaren 6an desagertuko zen langileetako batek familiari ere esana zion zabortegian deklaratutakoak baino material arriskutsu gehiago bazirela.[55]
    • Baimendu gabeko material hauek zabortegiak pilatzen zuenaren %10 zirela kalkulatzen da.[48]
    • Hiri hondakinak: Jose Ignacio Asensio Gipuzkoako Ingurumen diputatuak jakinarazi zuen herrialdeko mankomunitate batzuk hiri hondakinak eramaten aritu zirela Zaldibarko zabortegira (11.000 tona inguru).[56]
  • Legeak zabortegiak lurrazala estaltzera behartzen ditu, hektarea bat izan ezik (lantzen ari den gunea, alegia). Halere, Verterren zabortegia estali barik zegoen. Adituen arabera, faktore honek luiziak erraztu ditzake. Hipotesi baten arabera, enpresak hau nahita egingo zukeen, Elgoibarko araztegira bideratzen zuen lixibiatuak disolbatzeko.[21][39]
  • Langileek aitortutakoak:
    • Obra hondakinen kudeaketa desegokia: materialak zabortegira eraman aurretik, teoriaz eraikin eta eraispen hondakinen (RCD) plantara eraman behar dira, ongi bereizi eta berreskuratzeko moduan dagoena jasotzeko eta birmerkaturatzeko; gainontzekoa da zabortegira eraman behar dena. Zaldibarren, sailkatze eta bereizte prozedura hau ez zen behar bezala betetzen (kamioiek 5 minutu baino gutxiago behar izaten zituzten ekarritako zama hustutzeko[35]). Kontrolik gabe jarduteko modu hori izan da zabortegiaren ezaugarrietako bat. Hori dela eta, sektorekoek eta hara hondakinak eraman izan dituzten garraiolariek “zuloa” esaten zioten.[44]
    • Egunero 240 bat kamioi sartzen ziren; kamioi bakoitzak 40 tona inguru eramateko baimena izan ohi duen arren, langileek baieztatu dute askotan enpresek 50-60 tonatako karga sartzen zutela, Ertzaintzaren kontrolak saihestuz; astero, zabortegiak 3 bat metroko altuera irabazten zuen.[30]
    • Zaldibarko zabortegian aritutako zenbait langilek Zaldibarko zabortegiaren ohiko prozedurak azaldu zituzten. "A" langilearen enpresak beste enpresa eta partikularrei zaborra hartzen zien, tona bakoitzeko dirua kobratuz; zabortegiek ere jasotako tona kopuruaren arabera kobratzen zuten. Kamioia bete, eta zabortegian isuri; inolako sailkapenik gabe ez zela egiten adierazi zuen langile honek, gehienetan bidaiak Zaldibarko zabortegira izaten zirela argituz. Amiantoaren trataerari buruz, espresuki aipatu zuen Zaldibarren sailkatze prozedura ez zela "inoiz" betetzen. Are, enpresa horretako langileak amiantodun materialen gainean ibiltzen ziren kamioiekin, plakak puskatuz, eta zamalanak esku hutsez egiten zituzten. Enpresak muzin egiten zien langileen eskariei, babes-ekipoz hornitzeko. Verter Recycling enpresaren "zulo" izaerari buruz, langile honek baieztatu zuen beste zabortegietan gai arriskutsuren bat hartu nahi ez zietenean, Zaldibarrera etortzen zirela; han dena hartzen baitzieten, inongo kontrolik gabe.[30] "B" langileak, berriz, adierazi zuen banatzen zen material bakarra txatarra metalikoa zela.[57] Hain zuzen ere, Ertzaintzari eginiko deklarazioetan, zenbait langilek konfirmatu dute zaborra bereizteko baldintza ez zela betetzen; are, inspekzioak egin aurreko asteetan materialak erosten zituztela adierazi dute, baldintza hori betetzen zutela irudikatzeko. Horrela, inspektoreak etortzen zirenean material desberdinez osatutako multzoak prestatzen zituzten, zaborra bereizten zela irudikatzeko.[58][38]

Halere, Verter Recyclingek irregulartasun hauetatik gehienak espreski ukatu ditu.[59]

Luiziaren aurrekariak

  • 2017az geroztik, urteroko topografia txostenek Zaldibarko zabortegian "mugimendu esanguratsuak" detektatzen ari ziren, eta normaltzat jotzen ziren arren hauek hiru hiletik behin bijilatzea gomendatzen zen; Eusko Jaurlaritza jakinaren gainean zegoen.[60]
  • 2018an, egonkortasun txostena egin zuen Geyser HPC enpresak; ondorioen atalean ez zen ezer aipatzen.[60]
  • 2019ko urrian, ingeniaritza txosten batek zabortegian hobetu beharreko zenbait puntu seinalatzen zituen, hala nola hondakinak babestea ur filtrazioak ekiditeko, eta aldapan dauden lurzatiak egonkortzeko.[61]
  • 2019ko ekainean, Jaurlaritzako Ingurumen Saileko inspekzio batek zabortegiak segurtasun baldintzen betetasun maila "baxua" zuela ebatzi zuen, Ingurumen Baimen Bateratua berresteko irregulartasunok zuzendu behar zituela seinalatuz. Enpresari irailean jakinarazi zitzaion, baina txostena azaroan tramitatu zen.[62] Istripua gertatu zenean Eusko Jaurlaritzaren Ingurumen sailetik Verter Recycling enpresa "zigortzea aztertzen ari zirela" adierazi zuten.[63]
  • Otsailaren 3an, Joaquin Beltran langileak arrakalen berri eman zion enpresari, horrekiko zuen kezka handia adieraziz[64] eta hondakin gehiago ez sartzeko espreski eskatuz. Halere hondakin deskargak ez zuen etenik izan: besteak beste, arrain usteleko kamioi bat eta egurra zekarten beste zenbait sartu ziren.[54] Beste langileen arabera, zoruan "zaratak" ere entzun zitekeen. Enpresa Beltran lasaitzen saiatu zen, eta Infotop enpresari ikerketa topografikoa eskatu zion.[65]
  • Otsailaren 4, 5 eta 6ean enpresak hondakin multzoa pitzatzen ari zela baieztatu zuen, baina ez zuen aktibitatea gelditu.[65]
  • Otsailaren 5ean topografoek ikerketa abiatu zuten, irekitzen ari ziren arrakaletan sentsoreak ezarriz.[65]

Langileak

2020ko otsailaren 6an, zabortegian 10[66] behargin ari ziren lanean, haietatik 7[67] luizia gertatu zen gunean. Besteak beste:

  • Alberto Sololuze (Eibar, 1958). Markina-Xemeinen bizi zen. 25 urtetik gora zeramatzan Jose Inazio Barinagarentzat lanean, Eibarko Ford eta Peugeot kontzesionarioetan; Automoviles Kondia enpresako apoderatua izana zen, eta Barinagak traspasatu zuenean, jabe berriak langileak subrogatu zituen arren, Sololuze Barinagarekin zabortegira joan zen. Ezkondua, alaba batekin,[8][68] aitona ere bazen.[69]
  • Joaquín Beltrán (El Burgo, Málaga, 1969). 9 urte zituela gurasoekin eta 7 anai-arreba gazteagorekin etorri zen Euskal Herrira, eta Zallan bizi zen. "Excavaciones Joaquín Beltrán" enpresaren jabea 2014tik. Otxaran auzoan bizi zen. Emaztea eta 3 seme-alaba zituen.[54][70] Beltranek lanaldi osoa Eitzagako zabortegiarendako egiten zuen: bere zazpi langileak Verterren beste 3 langilerekin elkarlanean aritzen ziren.[40]
  • Henrike Arriaga (Markina-Xemein, 1982).[71] Ofizioz egur artisaua, 2019an lanbide hori utzi zuen Zaldibarko zabortegian aritzeko.[72] Luizia gertatu baino ordu erdi lehenago arte, zabortegiko baskulan zegoen; Alberto Sololuzek eskatu zion lanpostua une batez aldatzea.[73]
  • Jose Maria Vera (El Burgo, Málaga, 1995). Joaquin Beltranen lehengusua. Kamioi gidaria. Belauneko eta kolumna zerbikaleko lesioekin atera zen.[74]ç
  • Joaquin Beltranen 17 urteko semea. Luiziaren ostean anbulantzia batean artatua izan zen.[69]
  • Txisko Beltrán. Joaquinen anai gazteagoa, 20 urtean zehar berarekin lan egindakoa.[75]
  • Rodolfo Martín,[76] Joaquinen laguna eta konfiantzazko enplegatua, 20 urtean zehar berarekin lan egindakoa.[75]

Gertakariak

Luizia

Luiziaren planoa

Luizia otsailaren 6ko 16:15etan gertatu zen.[77] 800.000[67] bat metro kubiko hondakin mugitu ziren (mendi hegi oso bat),[78] Montia izeneko zonaldean, Altzola eta Motatxo izeneko parajeetan behera.[40] 330 metro luze eta 160 metro zabaleko lur jausia eraginez; guztira 2.780 metro koadroko eremu bat hartuz.[79] AP-8 autobidean ere sartu ziren.[80]

Momentu horretan zazpi[67] langile ari ziren zabortegian lanean, tartean Joaquin Beltran (hondeamakinan), 17 urteko semea[69] eta Jose Maria Vera. Gertatuko zena aurreikusiz, Beltranek inguruan zebiltzan langileei ihes egiteko gaztigatu zituen.[81] Vera ere telefonoz abisatu zuen, "lurra bazetorrela". Hau luiziak ekiditeko ezpondak eraikitzeko lurra eramaten ari zen: «Kamioi ondoko arrakala batek bi metroko zabalera hartu zuen, ni xurgatu beharrean. Erretrobisoretik, atzeko bidea hausten ikusi nuen. Atea ireki eta salto egin nuen, kamioia iraultzen ari baitzen».[74]

Rodolfo Martín, hondeamakinan lanean ari zen beste beharginetako bat, lehenengo oinez ihes egiten saiatu zen; ezinezkoa zela ikusita, atzera makinara igo zen; barruan aldapan behera erori zen, "surfean bezala", 100 metro beherago geldituz.[73] Txisko Beltrán ere maldan behera 200 metro erori zen, lesio larririk egin gabe.[73]

Alberto Sololuze baskulan lanean ari zen, eta uste dute Joaquin Beltran harenganantz zihoala, luiziak biak azpian harrapatu zituenean.[54][70] Izan ere, hurrengo minutuetan, langileak elkar bilaka hasi zirenean, denak lokalizatuak izan ziren Beltran eta Sololuze izan ezik. Hondakinen artean, Beltranen kotxea aurkitu zuten, motorra martxan[74] eta klaxona jotzen; hondeamakina bat hartuta libratu zuten, baina barruan inor ez zegoela ikusiz.[75]

Egun horretan, Jose Inazio Barinaga zabortegiko jabea bertan izan zen, eta kazetariekin hitz egin zuen, ugazaba zela esan gabe, "Alberto eta Joaquin bere lagunak zirela" esanez.[8] Gauean, Ertzaintzak deklaratzera deitu zuen bi langileren heriotzaren erantzukizuna argitzeko.[69]

Bi langile desagerturik

Lehen uneetan, luiziak sei langile harrapatu zituela uste zen. Halere, haietako lau telefono mugikorrez lokalizatzea lortu zituzten, bi falta zirela ohartuz:[82]

Autobidea

Luiziaren zati txiki bat N-634 errepidean eta AP-8 autobidean sartu zen, eta galtzadaren erdia blokatu zuen. Hondakin multzo horrek 4 bat tona zuen, 30 metro inguruan zabaldurik, 4 bat metroko altuerarekin.[83] Zirkulazioa bi norabidetan moztua geratu zen, eta bertaratutako lehen pertsonen artean Ermuko Udaltzaingoaren kideak zeuden; handik gutxira ailegatu ziren Bizkaiko Foru Aldundiko suhiltzaileak eta Ertzaintzako kideak.[73] Hasierako uneko informazioen arabera uste zuten sei edo zazpi langile zirela hondakin multzoaren azpian; haien bilaketa esku hutsez, palaz eta arrasteluz abiatu zuten.[84] Babes Zibileko beste indarrak ere laster ailegatu ziren; guztira 45 pertsona aritu ziren lan horretan,[85] eta Unai Rementeria Bizkaiko Ahaldun Nagusiak bidea libratzeko lanak Trafiko Kontrol Zentrutik jarraitu zituen.[86] Baina otsailaren 6tik 7rako gaueko 01:00etan, ustekabean, erreskate taldeek hondakinen artean amianto kantitate handia aurkitu zuten.[22] Babeseko ekiporik ez zutenez, lanak eten zituzten. 03:00etan, amiantoarekin lan egiteko baimena duen Sopelako (Bizkaia) enpresa batek errepidearen garbiketa lanekin jarraitu zuen 03:00, eta 07:00 alderako ireki zuten ingurabide bat AP-8an[83]

Amiantoa eta beste gai toxikoak

Amianto arriskuaren berri, Zaldibarko zabortegian, erdara hutsean.

Otsailaren 6ko arratsalde-gauean lanean aritutako erreskate taldeei ez zitzaien han zeuden amianto kantitate handien berririk eman. OSALAN lan segurtasuneko agentziak biharamunean eman zuen abisua, autobidean pausua ireki ostean.[87] Honen ondorioz, lanak eten zituzten.[88]

Jaurlaritzaren Ingurumen Sailaren arabera, Verter Recycling enpresak Europako araudia betetzen zuen produktu arriskutsu hori biltzeko: azken 3 urtean 10.000 tona jaso ziren Zaldibarren, hortik 4.235 tona 2019an.[63] Halere, amianto hau ez zen beste zaborretatik bereizten.[44] Verterren 16148 tona amianto zeudela kalkulatzen da (hondakin guztien %0,57a).[89]

Otsailaren 8an, Ekologistak Martxan taldeak Zaldibarko zabortegian lindanoa izatearen susmoa adierazi zuen.[90] Otsailaren 9an, Jaurlaritzatik lindanoaren presentzia gezurtatu zuten.[52]

2011an Zaldibarko zabortegian beste substantzia arriskutsu bat ere sartu zen: poliklorobifeniloak (PCB).[44] EAEko Justizia Auzitegi Nagusiaren 2015eko epai batek ohartarazi zuen Eitzagako zabortegian poliklorobifeniloen isurketa deskontrolatuaz, eta materiala ateratzera eta lurra garbitzera derrigortu zuten Verter.[52]

Sutea

Suhiltzaileen helikopteroak, Zaldibarko hondakindegiko sutea amatatu guran, 2020ko otsailaren 9an.

Otsailaren 8ko goizaldean zabortegiaren zati batek su hartu zuen. Jaurlaritzaren arabera sua espontaneoki piztu zen, zabortegietan ohikoa den era batean, eta metanoari egotzi zitzaion. Suhiltzaileen ibilgailuak suak hartutako gunera sartu ezin zirenez (zoruaren egonkortasuna zela eta), Kantabriari laguntza eskatu zitzaion suari airez aurre egiteko: otsailaren 9an, handik etorritako helikopteroak 21 hegaldi egin zituen, guztira 21.000 litro ur isuriz sutearen gainean.[91] Halere, berriro ere luizi berriak sortzearen arriskua zela eta, ez zen ur isurketarekin jarraitu.[92].[93]

Keak izua zabaldu zuen Ermuan eta Eibarren zehar. Eusko Jaurlaritzak bidalitako Airearen Kalitatearen Kontroleko Sareko unitate mugikor batek kutsadura maila "parametro normaletan" zegoela adierazi zuen. Otsailaren 10ean suteak jarraitu zuen, kea Ermua eta Eibarko atmosferan barreiatuz. Egun horretan, Jaurlaritzako ingurumen sailetik adierazi zuten zabortegiak eten gabe isurtzen zuela metanoa, eta lehen 14 tximiniatatik egiten bazen ere, istripuaren unean tximinia hauek ez zeudela martxan; horregatik ari zela kontrolik gabe ateratzen.[94] Zenbait auzokideren esanetan, ez zen Zaldibarko zabortegian sua ikusten zuten lehen aldia.[95]

Otsailaren 13an, hondakin multzoa egonkortu ostean haren gainean pista batzuk eta segurtasun aldapak eraikitzea aurreikusten zen, sua dagoen eremura segurtasunez hurbildu eta lurra isuriz itzali ahal izateko.[96]

Uraren kutsadura

Ego ibaia Olaerreaga auzoan, zabortegiaren lixibiatuak kaltetutako zonan.

Otsailaren 6ko luizian ez ziren zabortegiaren lixibiatu eta dekantazio baltsak hondatu (honek hondamendia larriagoa bihurtuko baitzuen), bai ordea eroritako sektoreetatik baltsa horietara zihoazen ubideak.[97]

Eitzagako zenbait baserritako iturri propioetan uraren kutsadura detektatu zen; beste baserrietako iturrietako eta Zaldibarko, Ermuko eta Eibarko sare orokorreko uraren parametroak ontzat eman baziren ere, otsailaren 11an Jaurlaritzako osasun teknikariek Eitzaga eta Sallabente auzoetako biztanleei iturriko urik ez erabiltzea gomendatu zieten: ez edateko, ez sukalderako, ez animalientzat.[98][99]

Larrialdien kudeaketa

Otsailaren 6: lehen larrialdia

Zaldibarko zabortegiko sutea.
  • Istripuaren ondorengo lehen uneetan nahasmena izan zen nagusi; leku askotatik kritikatu zen Administrazioaren lehen egunetako "anabasa informatibo eta operatiboa".[100][101][102][103][104]
  • Larrialdi zerbitzuak eta txakurrak ailegatu zirenean, langileei galdezka galdetuz jakin zuten non bilatu behar zen. Enpresako arduradunek ez zuten planorik ekarri lehen une hartan.[75]
  • Bizkaitik Derioko, Iurretako, Basauriko eta Artazako suhiltzaileak joan ziren, Bizkaiko Aldundiak bidalita. Gipuzkoako Aldundiak ere bidali zituen lehen txandan Eibar eta Oñatitik. Operatiboa koordinatzen “BZ” gisa ezagutzen dituzten Babes Zibileko teknikari bat ari zen. BZ-k suhiltzaileei zortzi maskarilla eskatu zizkien, palak eskuetan hartuta zuloak egiten ari zirenek ezin zutela arnasa hartu ziotelako.[105]
  • 16:40etan, Verter Recyclingeko arduradunek Jaurlaritzako Ingurumen Sailari istripuaren berri eman zioten; 16:48etarako Moreno Sailburuordea eta Beltran de Heredia Barne Sailburua jakinaren gainean zeuden.[19]
  • Josu Erkoreka Jaurlaritzako bozeramailearen arabera, Eusko Legebiltzarreko plenoaren amaieran, Estefania Beltran de Heredia Barne Sailburuak ezbeharraren berri eman zion Iñigo Urkullu EAEko lehendakariari; berehala, Urkulluk krisi-mahai bat osatzea agindu zion, eta arratsalde eta gau horretan Beltran de Heredia bera istripuaren gunera bertaratu zen.[106] Krisi-mahaia Interbiak errepide-kontroleko zentroan bildu zen. Bertan parte hartu zuten Beltran de Heredia Sailburuak, Josu Zubiaga Barne Sailburuordeak, Unai Rementeria Bizkaiko Ahaldun Nagusiak, Imanol Pradales Azpiegituretako Diputatuak[107] eta Larrialdietako Zuzendariak.[77]
  • Lurren ezegonkortasuna zela eta, bi familia baserrietatik atera zituzten (bat Olaetxea[108]) eta geologo bat mobilizatu zuten, egoeraren azterketarako.[82]
  • Administrazioak bere erregistroetan amiantoaren berri bazuen, baita Jose Ignacio Barinaga zabortegiaren arduradunak ere (istripuaren osteko lehen orduetan zabortegian egon zena). Halere, ez zuten horren berririk eman eta, karteletan “hondakin ez arriskutsuak” zeudela adierazten zenez, AP-8 autobidea irekitzeko lanetan ari ziren beharginek ekipo egokirik gabe jardun zuten,[109][105]
  • Lanak gelditu zituzten ilundu zuelako eta lurra desegonkor zegoelako, berriz ere zabor-luizia gertatzeko arriskuarekin. Ertzainekin batera, lehen txandako suhiltzaileak zakurrek markatzen zituzten puntuetan zuloak egiten aritu ziren. Gainera inguruan argiztapena jartzen aritu ziren, gauez lana egin behar bazen ere. “Ordenen zain geunden, zer egin begira”.[105]
  • Guztira 60 bat lagun ibili ziren lehen egun hartan ongi prestatu gabe amianto artean erreskate lanetan: 30 bat suhiltzaile, 30 ertzain eta erreskate zakurrak dituzten bolondresak.[105]
  • Otsailaren 6tik 7rako gaueko 01:00etan amiantoa aurkitu zuten;[22] Segituan, OSALANeko teknikariek bilaketa lanak uzteko agindu zuten;[110] halere, errepidea garbitzen ari ziren beharginek lanarekin jarraitu zuten.[105]
  • Gauean zehar, geologoek Madriletik prezisiozko topografia instrumentuak ekarri zituzten.[111]
  • Amiantoarekin lan egiteko baimena duen IGR[112] enpresarekin (Sopela, Bizkaia) jarri ziren harremanetan, eta errepidearen garbiketa lanekin jarraitu zuten 03:00 aldera.[83] Errepidea garbitzen aritu ziren langileek babeseko jantziak lehengo arropen gainean jantzi zituzten.[40] Otsailaren 7ko 07:00 alderako ireki zuten ingurabide bat AP-8an.[83]
  • Istripuaren lehen orduetan (otsailaren 6ko arratsaldea edo 7ko goiza, Espainiako Gobernuaren eta EAEkoaren arabera, hurrenez hurren), Jesus Loza EAEko Espainiako Gobernuko Ordezkaria (handik egun gutxira Denis Itxasok ordezkatuko zuena) Eusko Jaurlaritzako Barne Sailarekin kontaktuan jarri zen, beraien baliabideak bilaketa lanetarako eskainiz, tartean hondamendietan aritzeko Larrialdi Unitate Militarra (LUM). Eusko Jaurlaritzak eskaintza eskertu zuen, onartu barik; ezetzaren arrazoia, “lanetan ez zela hain garrantzitsua pertsona kopurua, eta bai ordea hondakin multzoaren egonkortasuna” izan zen, “bilaketarako makina edo teknologia bereziren batena” izatera, onartu izango zuketela zehaztuz.[113] Dena den, eskaintza ez zen maila ofizialean egin, Espainiako Defentsa Ministro Margarita Roblesek baieztatu zuenez.[114]
  • Otsailaren 7an, 07:45etan Barne Sailburuordeak egoeraren berri eman zuen. 9:30etan, Jaurlaritzako Barne, Ingurumen eta Osasun Sailak; Osalan, Lan Ikuskaritza, Larrialdiak eta Foru Aldundiko ordezkariak osatutako krisi-mahaia Txurdinagan bildu zen.[77]
  • Otsailaren 8an, krisi-mahaiaz gain, Iñigo Urkullu Lehendakariak erakunde arteko goi mailako mahai bat deitu zuen (Ingurumen, Segurtasun, Lan, eta Osasun sailburu eta sailburuordeak eta Gobernuaren bozeramailea; Bizkaiko Ahaldun Nagusia, Azpiegituren Foru Diputatua eta Zaldibarko, Ermuko eta Eibarko alkateak). Lehendakaritzako idazkari nagusia (Jesus Peña) erakunde arteko mahai horren koordinazioan eta antolaketan lanean hasi zen.[77]
  • Otsailaren 9an:
    • Ordurako, inguruko herritarren artean larritasuna zen nagusi[115], eta kexu ziren 4 egunez arduradun politiko nagusiek ez zutelako oraindik ez azalpenik ez erantzukizunik adierazi.[116] Urkulluren isiltasuna are deigarriagoa egin zen, beste hondamendien aurrean (Ondarroako luizia, Notre Dameko sutea…) adierazpen publikoak lehen unetik egin zituenean.[117]
    • Desagertutako langileen senideek ere haiekiko desatentzioa salatu zuten,[118][119] eta sare sozialetan arduradun politikoekiko haserrea nagusitu zen.[120]
    • Erakunde arteko mahaiaren lehen bilera izan zen, 09:30etan. Larrialdi egoera bideratzeko neurriak hartzeaz gain, mahai tekniko bat eratzea adostu zen; geologia, topografia eta ingenierian zentratua, egunero txandaka bilduko zena Eibarren, Ermuan eta Zaldibarren; ostean, egoeraren berri prentsaurreko batean emango zuena.[77] Elena Moreno Jaurlaritzako Ingurumen Sailburuordeak eta Josu Zubiaga Barne Zuzendariak lehen aurkezpen publikoa egin zuten.[2][121]

Verter Recycling enpresak, berriz, lehen uneetan ez zuen interbenitu.[122] Erkoreka Jaurlaritzaren bozeramaileak enpresaren jarrera gaitzetsi zuen, lan eta ingurumen arloetan kolaboratzen ari ez zela egotziz.[123] Halere, enpresak Erkorekak esandakoa ukatu zuen:[124] lehen unetik, hondamendiari aurre egiteko, enpresak krisi egoeren gestioan espezializatutako enpresa bat kontratatu zuen.[101]

Otsailaren 14a: bigarren larrialdia

Aire neurgailua, Eibarko Untzaga Plazan.

Otsailaren 14ean:

  • Goizean, Onda Cerori emaniko elkarrizketan, Erkoreka Jaurlaritzako Bozeramaileak Zaldibarko zabortegiaren inguruan airearen eta uraren kalitatea "oso ona" zela adierazi zuen.[125]
  • Eitzagako biztanleek (30 bat lagun) neurketak auzoan ere egitea eskatu zuten (hiriguneetan bakarrik egin beharrean).[126]
  • Elgetako Udalak neurketen hasieraren berri eman zuen.[127]
  • Komisio teknikoak gune kaltetuen lurzorua, belarra, barazkiak eta frutak gainbegiratzeko ekimena abiatu zuen EJ, BFA, Neiker, Hazi eta Elika erakundeen elkarlanarekin. Bitartean, produktu hauen kontsumoa eta salmenta prebentiboki debekatu zuen.[128]
  • Arratsaldean, presazko prentsaurreko baten bidez,[129] Jaurlaritzako Osasun Sailak adierazi zuen CSIC Espainiako Zientzia Ikerketen Kontseilu Nagusiak egindako azterketan dioxina eta furano maila handiak topatu zituztela zabortegiaren inguruko airean. Otsailaren 9ko neurketen emaitzen arabera, dioxina eta furano tasak zentro urbano batean egon ohi direnak baino 40-50 aldiz handiagoak ziren. Osasun Saileko arduradunek lasaitasun mezua zabaldu zuten baina inguruko herrietako herritarrei kanpoan kirolik ez egiteko eta etxeetako leihoak itxita mantentzeko aholkuak eman zizkieten,[130] gauez bereziki (inbertsio termikoa zela eta[131]); eta Airearen Kalitatearen Kontroleko Sareko unitate mugikorrek dioxina eta furanoak ere neurtzen hasiko zirela iragarri zuten.[132][133]
  • Gauean, honen eraginez Bizkaiko Foru Aldundiak,[134] Eibarko Multikirolak[135] eta futbol ligak[136] eskualdeko kirol ekintzak bertan behera utzi zituzten. Azken honek (Eibar-Erreala partidua bertan behera geratzeak) arazoaren perzepzioa biderkatu zuen, futbolariek 180 minutuz jasatea kaltegarritzat jotako aire hori baitzen haiek egunean 24 orduz arnasten ari ziren aire berbera.

Krisiaren bideraketa

Administrazioaren ekimenak

Iñigo Urkullu, Eusko Jaurlaritzako Lehendakaria istripua gertatu zenean.

Krisia aurre egiteko foro operatibo desberdinak eratuz joan ziren:[107]

  1. Krisi-mahaia: Urkullu lehendakariak adierazitakoaren arabera, ezbeharraren egunean bertan eratu zen Krisi-mahaia, autobidea libratzeko eta desagertuak aurkitzeko lehentasunarekin.[77]
  2. Erakundeen arteko mahaia: otsailaren 8an deitu zen, goi mailako Administrazioko ordezkariak eta inguruko alkateak bilduz, Lehendakaritzako idazkari nagusiak koordinaturik.[77]
  3. Mahai teknikoa: otsailaren 13an eratu zen izen horrekin,[56] geologo, topografo eta ingeniariekin, egunero bitzeko eta ostean, egoeraren berri prentsaurreko batean emateko.[137][77] 20 kidek osatu zuten, Jaurlaritzako 5 saileko ordezkaritzarekin. Ez zen ikerketa edo politika gaiez arduratzen; ez zituen erabakiak hartzen (hori erakunde-arteko mahaiaren eskumena zelarik; eta erabakiok larriak izan ezkero, politikarien eskumena).[138] Organo hau astero txandaka Zaldibarko, Ermuko eta Eibarko udaletan bilduko zela iragarri zen. [137]

Otsailaren 10ean:

  • Zabortegiko langileak adierazi zuten, luizitik 4 egunera, oraindik deskoordinazioa zela nagusi; oraindik haiek ibili beharra zuten erreskate taldeei baskularen kokapena erakusten.[75]
  • Goizean Iñaki Arriola eta Estefanía Beltran de Heredia Jaurlaritzako Ingurumen eta Barne Sailburuek prentsaurrekoa eman zuten.[139] Gertatutakoaren gaineko ikerketa iragarri zen, baita enpresari dagokion erantzukizun eskaria ere.[140]
  • 13:30etan Ingurumen Batzordea elkartzekoa zen Eusko Legebiltzarrean. Oposizioak Arriolari eskaini zion batzordean azalpenak ematea, baina hark uko egin zion, "goizegi zela" argudiatuta. [56]
  • 16:00etan, Urkullu Lehendakariak prentsaurrekoa deitu zuen. Zaldibarko krisiari buruzko adierazpenen bat itxaroten bazen ere, gaia hauteskundeen aurrerapenera mugatu zen.[141] Gara egunkariko kazetari baten galderaren aurrean, halere, Urkulluk zabortegiaren arazoaren gainean zegoela argitu behar izan zuen (izan ere, prentsaurrekoaren ostean, erakundeen arteko mahaiaren bileran parte hartu zuen[56]) baina sare sozialetan eginiko presio kanpainen aurrean ez zela makurtuko adieraziz.[142]

Otsailaren 11n, Jose Luis Maiztegi Zaldibarko alkateak (EAJ) krisiari aurre egiteko laguntza eskatu zuen, egoera Udalaren ahalmen teknikoa gainditzen ari zelako.[143][144]

Otsailaren 12an, Urkullu Lehendakariak, Arriola eta Beltran de Heredia Sailburuak eta Ernesto Martínez de Cabredo URA Agentziako buruak zabortegiari lehen bisita egin zioten.[145] Bisita horretan desagertutako langileen senideekin ere bildu ziren; baina hauek "are haserreago" utziz, desagertutakoen bilaketa lanen kontura. Arratsaldean, Jaurlaritzak Verter Recycling enpresaren kontrako isun-espedientea abiatu zuela[146] eta laguntza berezietarako funtsa baten prestaketa iragarri zuen.[147][148]

Otsailaren 13an:

  • Ingurumen Sailak operazioen koordinazioaren kontrola hartu zuen, Arriola Sailburuaren aginduz.[149]
  • Eusko Jaurlaritzako Ingurumen, Osasun, Segurtasun, Lan eta Justizia Sailek eta Bizkaiko Foru Aldundiak osatutako mahai teknikoaren bilera Zaldibarren. [137]

Otsailaren 14an, Elgetako Udalaren kexuaren berri azaldu zen: herria zabortegiaren mugan egon arren, koordinazio mahaitik kanpo baitzeuden, eta aire-neurketen berri ofizialik ez zirelako jasotzen ari;[3] hurrengo astean ere egoera berdin mantendu zen;[150] lehen komunikazio ofiziala otsailaren 20an ailegatu zitzaien.[151] Egun berean, koordinazio mahaiak Jaurlaritzako teknikoek hitzaldiak emango zituztela iragarri zuten (Eizaga, Ermua, Eibar eta Zaldibarren), herritarren kezkei erantzuteko.[128]

Otsailaren 15ean, Gipuzkoako Foru Aldundiak bere errekurtsoak krisiaren bideraketareko publikoki eskeini zituen.[152] Urkullu lehendakaria, berriz, Zaldibarko krisi-mahaiaren bileran egon zen ordu erdiz, mahaiari "babesa emanez" eta "kanpoko zaratak eta zalaparta politikoak bilaketa lanak baldintza ez zitzaten" eskatuz.[153]

Otsailaren 16ean, Urkullu Lehendakaria zabortegira hurbildu zen lanen jarraipena egitera. Han, kasualitatez, desagertuen senideekin aurkitu zen eta elkarrekin hitz egin zuten.[154]

Otsailaren 18an mahai teknikoaren bilera izan zen, CSIC-eko Begoña Jimenez (dioxina eta furano neurketen arduraduna) eta Elikako Amaia de Ariñoren partehartzearekin.[155] Egun berean, Jaurlaritzak Legebiltzarrean azalpenak emateko agerraldia egin zuen, otsailaren 13an erabaki bezala.

Otsailaren 18an, baita ere, Moreno Osasun Sailburuordeak biharamunean Verter Recyclingeko ordezkariekin biltzekoak zirela iragarri zuen.[156]

Hurrengo egunetan, mahai teknikoak eguneroko bilerak egin zituen operazioen jarraipen eta koordinaziorako: otsailaren 19an Zaldibarren,[157] 20an Ermuan,[158] 21ean,[159] 22an Bilbon[160] eta 24ean Ermuan,[161]

Otsailaren 26ean, berriz, erakundeen arteko koordinazio-mahaiaren bilera egin zen Txurdinagan. Positiboki baloratu zuen luiziaren ostean egindako koordinazio, jarraipen eta komunikazio-lan guztia, eta bere lana amaitutzat eman zuen, aurrerantzean egonkortzera eta desagertutako langileen bilaketara zuzendutako obra zibila Ingurumen eta Segurtasun sailek osatutako batzorde tekniko batek koordinatuko zuela iragarriz.[162] Une honetara arte egunero eginiko agerpen publikoen erritmoa apaldu zen.[163]

Otsailaren 28an, BFA-k xedapen-espedientea ireki zion Verter Recycling enpresari, errepideei eginiko kalteekin “ibilbidearen segurtasuna arriskuan jartzeagatik”.[164] Honen arabera, ibilbideei egindako kalteengatik, enpresari 10.000 eta 200.000 arteko isun bat ezartzea aurreikusten zen.[165]

Martxoaren 6an Jaurlaritzak eta desagertuen familiek bilera bat izan zuten, bilaketa operazioen jarraipenerako. Bilera hau ez zitzaien komunikabideei jakinerazi.[166]

Martxoaren 13an:

  • Jaurlaritzak Verter Recycling enpresari bilaketa lanetan laguntzea agindu zion (enpresak erantzun zuen jada ari zirela laguntzen[167]). Egun honetan, Urkullu Lehendakariak eta Beltran de Heredia Sailburuak zabortegiko lanak bisitatu zituzten; bertan desagertutakoen senideekin bildu ziren, eta hauei bilaketa lanekin jarraitzeko konpromisoa berretsi bazieten ere, [168] politikarien eta Beltranen senideen arteko bilera haserre amaitu zuten.[169][170]
  • Koordinazio bilerak telematikoki egiten hasi ziren COVID-19 pandemia zela eta.[171]

Apirilaren 24an, Jaurlaritzako Gobernu Kontseiluak Zaldibarko larrialdietarako bi kontratu premiazko prozedura bereziaren bidez esleitzea onartu zuen: bata baliabide materialak desamiantatzeko ardura zuen IGR enpresarentzat (8.916,25 euro);[172] bestea transmisio eta bideo ekipoetarako, Ertzaintzak droneekin egiten zuen lanari laguntzeko (81.917 euro).[173]

Babes neurriak

Eibarko Industria Ingeniaritza Teknikoko Unibertsitate Eskola, neurri prebentiboak ezarri zuten ikastetxeetako bat.

Otsailaren 14ko airearen larrialdiaren ostean, zabortegi inguruko biztanle asko herrietatik alde egiten hasi ziren.[95] Otsailaren 15ean, Iñaki Berraondo Osasun Sailburuordeak ez zuen beharrezkoa ikusi Zaldibarko zabortegiaren keak kutsatutako herriguneen ebakuazioa.[174] Fernando Morillo abokatuak, berriz (Madrilgo amiantoaren biktimen elkartea) zonaldetik prebentiboki alde egitea gomendatu zuen.[175]

Otsailaren 17an, zabortegi inguruko Haur Hezkuntza eta Lehen Hezkuntzako ikastetxeek umeak errekreoan kanpora ez ateratzeko erabakia hartu zuten; EHUk, berriz, haurdun eta edoskitzen zeuden Eibarko Industria Ingeniaritza Teknikoko Unibertsitate Eskolako irakasleei ikastetxera ez joateko eskatu zien.[176] Egun berean eginiko informazio ekitaldian publikoko jendeak adierazi zuen familia asko jada ez zirela umeak ikastetxeetara bidaltzen ari.[177]

Otsailaren 18an:

  • Eibarko Udalak Eguen Zuriko ospakizunak bertan behera lagatzea erabaki zuen; gainontzeko Aratuste ospakizunak, Jaurlaritzak emandako osasun parametroen informazioaren arabera ospatu edo ez erabakiko zela iragarriz.[178]
  • Eibarko Armeria Eskolako arduradunek eraikinaren ur-korrontea prebentiboki moztu zuten, uraren kalitatea ziurtatu arte.[179]
  • Ermuko Udalak Aratusteetako ospakizunak bertan behera laga zituen.

Otsailaren 20an, Durangoko Landako Eskolako Gurasoen Elkarteak Zaldibar, Ermua, Eibar eta Mallabiko haurrei gonbidapena luzatu zien, otsailaren 21etik aurrera Durangon antolatuko zituzten ospakizunetan parte hartuz atseden har zezaten.[180]

Otsailaren 21ean eginiko elkarrizketa batean, ikastetxeetako arduradunek baieztatu zuten prebentzio neurriei buruzko agindurik ez zirela jasotzen ari Administraziotik, eta haien kontura koordinatzen ari zirela.[181]

Otsailaren 24ean:

  • Luiziaren gunea bisitatu zuten sindikatuetako ordezkariek lanean ari ziren beharginen baldintzak ikuskatu zituzten. Besteak beste, seinalatu zuten bazkaltzera deskontaminatu barik joaten zirela; eta hondakinen karga-deskargan babesik gabe aritzen zirela.[182][53] Egun berean, beharginotako batek idazki anonimo bat bidali zion LAB-i, lan baldintza desegokiok baieztatuz.[183]
  • Egun berean, Jaurlaritzak luiziaren gunean erreskate eta egonkortze lanetan ari ziren langileen babes neurriak azaldu zituen, besteak beste amianto-zuntz mailen kontrola eta deskontaminazio unitate bat, hiru eremutan banatua: bata arropa kontaminatuak uzteko; bestea garbiketarako; bestea arropa berriak janzteko.[184]

Otsailaren 25ean, euriak hastearekin batera (luizi berrien arrisku handiagoa) Foru Aldundiak Eitzagan sirenak instalatu zituela jakin zen, auzoan banatutako esku-orri batzuetan haiek piztu ezkero, Ermurantz ihes egiteko aholkatuz.[185] Parking bat ere hustu zuten, luizi berri bat haraino ailegatzeko prebentzio neurri bezala (luiziaren gunea eta parking honen artean AP-8 autobidea zegoela).[35]

Otsailaren 28an, BBNNetan eginiko galderei erantzunez, Pradales Azpiegitura Diputatuak esan zuen “bai enpresek bai Foru Aldundiko langileek higiene eta segurtasun neurriak zorrotz betetzen ari zirela, arrisku-prebentzio zerbitzuen begiradapean”.[164]

Luiziaren kontrola

Otsailaren 9an, Barne Sailak Europako Espazio Agentziaren “Copernicus” programaren laguntza eskatu zuen, zabortegiko mugimendua denbora errealean kontrolatzeko.[186]

Otsailaren 12an, Administrazioko arduradunekin batera, Richard Gronert geologoa bertaratu zen.[97] Gronert Afvalzorg Herbeheretako enpresa publiko/pribatuko kidea da, zabortegietako arazoetan aditua.[145] Moreno Sailburuordearen arabera, geologo hau krisiari aurre egiteko lan taldean arituko zen.[187] Lan hauetan Verter Recycling enpresako ordezkari tekniko bat ere parte hartzekoa zen.[96]

Otsailaren 17an argitaratutako informazioen arabera, luizia gertatutako gunean monitorizatutako sektorean arrakala berriak detektatuak ziren, batzuek metro 1eko zabalerakoak. Hondakin multzoa egonkortzeko ezinbestekotzat jotzen zen aldez aurretik gas toxikoen isurketa kontrolpean egotea; egonkortze lan hauek 6 hilebeterako aurreikusten ziren.[78]

Otsailaren 20an, mahai teknikoaren osteko agerraldian, Andoni Alkortak (Interbiak erakundearen geologo buruak) adierazi zuen une horretan ez zegoela luizi berriak gertatzeko arriskurik.[158][188]

Luiziaren gunea 19 balizaz markaturik gelditu zen; otsailaren amaierara arte 7 zmtako desplazamentua neurtu zen (adituen arabera, hondakinen asentamentu tasa normala; Ondarroako hondamendian lehen 30 orduetan lurra 10 zm mugitu zen).[189]

Desagertutako langileen bilaketa

Alberto eta Joaquinen aldeko eskaintza, Ibur errekaren ondoan, Verter Recyclingen sarrera parean. Luizitik hilebetera eginiko prentsaurrekoan ezarria.

Beltran eta Sololuze erreskatatzeko lanak luizia gertatu eta gutxira hasi ziren[52], eta goizaldera arte luzatu ziren. Otsailaren 7ko goizean, baina, OSALANen aginduz lanak eten ziren, amiantoaren arazoa zela eta; material horrekin lan egiteko prestatutako lan taldeek 15:00ak aldean berrekin zioten erreskate lanari. Otsailaren 8an, hondakinen azpian zenbait ibilgailu aurkitu zituzten, desagertutako langileenak izan zitezkeenak.[190] Goizean hasitako lanak, halere eguerdian eten behar izan zituzten, euria eta hondakin multzoaren ezegonkortasuna zirela eta. Otsailaren 9an, lanei berrekin zitzaion hondeamakinak erabiliz.[2] Otsailaren 10ean, Arriola eta Beltran de Heredia Sailburuek bilaketa lanen etena iragarri zuten.[139] Erabaki hau geologoek emaniko aholkuari jaramon eginez hartu zen, hondakin multzoaren ezegonkortasunaren aurrean.[140]

Otsailaren 13an, gorpuen bilaketa lanei berrekin zitzaien geoteknia espezialista gehiagoren laguntzarekin.[191] Operazio honetan, hondakin multzoa egonkortu ostean haren gainean pista batzuk eta segurtasun aldapak eraikitzea aurreikusten zen, langileak egon zitezkeen eremura segurtasunez hurbildu ahal izateko.[96] Lan horietan lixibiatuak bideratzeko ubideen prestaketan aritu ziren.[192]

Otsailaren 14ean, Vocento taldeko komunikabideen arabera, erreskate taldeek langileak egon zitezkeen eremua lokalizatu zuten.[193] Egun horretan, zona gorri bat mugatu zen (baskularen ingurua, desagertuen gorpuak aurkitzeko probabilitate handienekoa), eta otsailaren 15ean jada hondeamakinak eta 23 metrotako beso mekaniko bat[194] lan eremuaren gainera ailegatu ziren, gorpuak zeudekeen gunera ailegatuz.[195] Beste zona laranja bat ere mugatu zen, zabortegiaren ezker aldean, baserrien inguruan.[128] Hondeatze lanok kontuz egin beharra zegoen, hondakinak ahal denik eta gutxien mugituz (eta hondakin artean egon zitezkeen gai arriskutsuak ustekabean ez haizatzeko).[196] Data berean, Auzitegi Medikuntzako Euskal Institutuak eta Ertzaintzako Polizia Zientifikoak hondamen handien protokoloa abiatu zuten, EAEren historian estrainekotz. 2018an sinatutako araudi honen arabera, desagertutako langileen bilaketarako pauso batzuk zehazten ziren:[197]

  • Talde berezi bat eratzea (2 polizia zientifiko + 2 forense), guardian zeuden profesionalekin batera aritzeko.
  • Gorpuak aurkitzean talde hau Zaldibarrera joatea.
  • Bi karpa in situ ezartzea: bata gorpuak deskontaminatzeko; bigarrena gorpuak zigilatutako kutxetan sartzeko.
  • Identifikazioetarako, senideen laguntza eskatzea informazio odontologikoa, DNA edo informazio medikoa eskuratzeko.
  • Autopsiak bertan burutzea.
  • Ostean, gorpuak tanatoriora zuzenean eramatea, eta seguraski inzineratzea.

Otsailaren 17an argitaratu zenez, halere, beharginen bilaketarekin jarraitzeko ezinbestekotzat jotzen zen hondakin multzoa egonkortzea (lanok 6 hilebeterako aurreikusten zirelarik).[78]

Otsailaren 19an:

  • Bi hondeamakinak baskula inguruan (B1 gunea[198]) bilaketa lanetan aritu ziren.[199]
  • Mahai teknikoa Zaldibarren bildu osteko prentsaurrekoan Ertzaintzako erreskate operazioetako kide Asier Urrutiak ordura arte eginiko lanak azaldu zituen, ateratzen ari ziren hondakinak (egunero 40 kamioi, edo 1000 tona) eskuz bahetzen ari zirela, agertu zitekeen aztarnei adi.[200]
  • Pedro Anituak (Barne Saileko Larrialdiei Aurre Egiteko eta Meteorologiako Zuzendariak) azaldu zuen bilaketak baskula inguruan zentratzen ari zirela (B1 gunea[198]), Sololuze hango kasetan egon zitekeela uste dutelako (kasu horretan gorpua bertan egon zitekeen) luiziak handik biderantz ihes eginez harrapatu bazuen, berriz, geologoen ustez gorpua 30-70 m beherago egon zitekeen; Beltranen kasuan ere lan-hipotesi horrekin ari ziren.[201]

Otsailaren 22an, lehen gunean eginiko bilaketa lanak amaitutzat eman ziren, eta bigarren gunera ailegatzeko pistaren prestaketa hasi zen.[160]

Otsailaren 23an, bilaketa lan guneen mapa zehatza argitaratu zen.[202][198]

Otsailaren 25ean, Beltranen autoa agertutako gunea (B4[203]) bahetzen ari ziren, eta Anitua zuzendariak lanak "erritmo onean" adierazi zuen, apropos eraikitako orrazi-makina berriari esker.[204] Bilaketa guneen azalpen eguneratua ere argitaratu zen.[205][206]

Otsailaren 28an, B4 eremuko bilaketa lanekin jarraizen ari ziren, eta B2 eremukoei berrekin zitzaien. Ordura arte guztira 5.525 tona mugituak ziren, horietatik 3.825 B4 eremuan, Beltranen autoa agertutako zonan alegia.[207] Gainera zabortegiaren ezkerraldean sartzeko pistak eraikitzen ari ziren, eta baskularen goiko aldean hondakinak ateratzen. Honen helburua B1 baskulako eremuan egonkortasuna hobetzea zen (non ordura arte 425 tona bakarrik erretiratu ahal izan ziren[207]), han bilaketari berrekin ahal izateko. Bulldozer gehigarri bat ere sartu zen, zabortegiaren goiko aldearen geometria eta egonkortasuna hobetzeko, ur-pilaketa guneen sorrera ekiditeko.[208]

Martxoaren 2an, bigarren orrazi-makina bat lanera sartu zen, bilaketa erritmoa azkarragotzeko asmoz.[209]

Martxoan 4an Jaurlaritzak adierazi zuen B4 eremutik 7.500 m3 hondakin mugituak zituztela; B3 eremua egun biren barruan hustuko zutela; B2 eremuan 80 m3 material bahetu ostean lixibiatuen kutxatila aurkitzea aurreikusten zutela; B3-1 guneko lanei ekiteko pista eraikitzen ari zirela; eta egonkortzeko lanei eta argiztapen-dorreei esker eguneko lan ordu kopurua handitu zutela (06:00-23:00 artera).[210]

Martxoaren 6ean, B1-B3 zonetaraino iristeko pista prest zegoela iragarri zen. B4 zonan, berriz, jada 10.600 m3 erretiratuak zirela jakinarazi zen.[211]

Martxoaren 8an, hondakinak lekuz aldatzeko eta gorpuen bilaketarako lanek aurrera jarraitu zuten, eta Eitzagaetxebarria baserri inguruan logistika erraztuko zuen intendentzia kanpaleku bat eraikiko zela iragarri zen.[212] Iluntzerako, B3 eremuko hondakina (AP-8 autobideraino ailegatu zena) guztiz hustu zutela iragarri zen, desagertuen aztarnarik aurkitu barik.[213]

Martxoaren 10ean, La Sexta TB kateari emaniko elkarrizketa batean, Marta Álvarez, Joaquin Beltranen koinatak, adierazi zuen Administraziotik "agian gorpuak ez zituztela aurkituko" esana zietela. Era berean, kexu azaldu zen LUM-aren laguntza eskatu ez izanarengatik.[214]

Martxoaren 11an, Jaurlaritzak informatu zuen une horretan zabortegian 100 bat pertsona ari zirela zabortegian, "obra zibileko eta segurtasuneko" lanetan.[215]

Martxoaren 13an, Jaurlaritzak adierazi zuen ordura arte 41.800 m3 hondakin mugituak zituztela langileen bilaketan.[216] Halere, lanotan parte hartzen ari diren Beltranen senideek datu hau gezurtatu zuten.

Lanen jarraipena egiten ari ziren Beltranen senideek salatu zuten, iragarritakoaren kontra, bilaketa lanak 7:00-15:00 artera mugatu zirela,[217] eta lan txanden arteko deskoordinazioa, egunero ordu desberdinetan amaituz.[218] Seinalatu zuten, baita ere, behin lixibiatuak, autobidea eta sua kontrolpean izanik, desagertuen bilaketa Jaurlaritzarentzat ez zela lehentasuna, eta bai ordea negozio handia Construcciones Moyua enpresarendako.[219]

Martxoaren 22an, Urkullu Lehendakariak adierazi zuen bilaketa lanen egoerak eta hondakinen egonkortasunak desagertuen ustezko lekura hurbiltzea ahalbidetzen ari zirela, eta hurrengo astean (eguraldiak lagundu ezkero) bertan erritmo bizkorragoan sakontzeko aukera izango zela.[220] Une horretan, lanok Ertzaintzaren Brigada Mugikorreko beltzen zaintzapean egiten ari ziren (12 agente goizez, 12 arratsaldez eta 2 gauez),[221] 100 bat langilek osatutako operatiboaren baitan (larrialdi teknikari, injeniari, obra arduradun, erauzketa eta miaketa makinista eta operarioekin batera).[172]

Verterreko hondakinen kudeaketa

Erreskate taldea.

Otsailaren 9an, Eusko Jaurlaritzako Ingurumen Sailak zakartegia garbitzeko hilabeteetako lanak aurreikusi zituen, hondakinak inguruko beste zabortegietara mugituz.[222]

Otsailaren 10ean, ordura arte erretiratutako materialak (19 kamioikada) luiziaren ondoko gune batean pilatzen ari ziren, EAEko beste zabortegietara aldatzeko asmoz (amiantoa hartzeko baimena duten bakarrak;[94] Mallabiako zabortegia kudeatzen duen Betearte enpresa 2018an Merkatu eta Konpetentzia Komisio Nazionalaren isuna jaso zuen[223]). Halere, Lemoako[224] eta Zallako[225] Udalak horren kontra agertu ziren. Gasteizko Udalak, berriz, Gardelegiko zabortegia eskaini zuen,[226] zeinak Jaurlaritzaren aldetik ingurumen-baldintzak ez betetzearengatik ohartarazpenak ere jaso izan dituen.[227] Halere, otsailaren 13an Moreno sailburuordeak argitu zuen EAEko zabortegien aukera baztertu zutela, gai arriskutsuak isurtzeko baimenik ez baitzuten.[96]

Otsailaren 16an, Gipuzkoako Foru Aldundiak hondakinen kudeaketaren etorkizunari buruzko bilera bat igarri zuen Mankomunitateen eta eragile ekonomikoen artean. Epele (Bergara), Lurpe (Mutiloa) eta Zaldibarko zabortegietan isurtzen ziren zabor industrialekin zer egin erabakitzeko.[228]

Otsailaren 19ko mahai teknikoaren bilera ostean, Moreno Sailburuordeak jakinarazi zuen[28] bilaketa lanetan erretiratzen ari ziren hondakinak behin-behinean pilatzeko, handik hurbileko lursail batean eginiko zelda bat baliatuko zutela.[199] Zelda honetan 100.000 tona gordetzeko lekua izatea aurreikusten zen.[200] Kareharrizko harrobi batean (ez lekurik egokiena, harri mota honen iragazkortasuna dela eta[229]).

Luizitik 15 egunera, larrialdi egoera kontrolpean geratu ahala, lanon ardura injeniarien esku geratu zen. José Tesán EAE-ko injeniari zibilen dekanoak lanen planifikazio estrategia posible bat seinalatu zuen:[67]

  1. Zabortegiaren azpiegitura aztertu (lixibiatuen ubideak, drainatze bideak eta polietileno iragazgaitzezko geruza) eta behar bezala konpondu.
  2. Hondakin multzoaren karakterizazioa: egonkor ziren material arriskutsuak (amiantoa, adibidez) egoera egongaitzera pasatu diren aztertu. Analisi hori egiteko, aukera bi:
    • Zabortegian bertan gune berezi bat prestatu.
    • Materialak EAE-tik kanpora bidali.
  3. Hondakinak Verter Recyclingen zabortegian birkokatu, gasen eta lixibiatuen kudeaketarako behar diren egiturekin; eta segurtasunezko egoeran bertan zigilatu.

Martxoaren 2an, B4 gunean mugitutako hondakinak pilatzeko gune berri bat egokitu zen.[209]

Martxoaren 3an jakin zen Jaurlaritzak 300.000 m3 hondakin biltzeko bi biltegi eraikitzeko dekretua onartu zuela, Verter Recyclingen[230] eta Eitzagaetxebarria baserriaren jabetzako lurretan, eta horretarako desjabetze prozesua abiatu zuela Arriola Sailburuaren proposamenez.[163] Biltegiok Lurren iragazgaiztea, gasen irteera, eta uren drainatze eta bilketa egokia ziurtatzekosistemak izan o zutela adierazi zen, aurreikusitako edukierara heltzen direnean zigilatuz.[231] Ingurumen Sailak zehaztu zuenez, salbuespenezko egoera tarteko, biltegiok eraikitzeko proiektu horretan ez zituzten halakoetan ohikoak diren ingurumenaren gaineko eraginaren eta lurzoruaren kalitateari buruzko azterketarik egingo, "legek horretarako aukera ematen du eta". Udal lizentziarik ere ez zuten beharko. Dena dela, Sailak azpimarratu zuen "egokitasun azterketa" bat egin zutela.[230] Obraren kostuari buruz, Jaurlaritzak ez zuen diru partidarik horretara bideratu, baina asmoa horren kostua Verterri ordainaraztea zela adierazi zuen.[232] Lehen biltegiaren eraikuntzarako (140.000 m3) 4.900.000 eurotako aurrekontua egin zen, eta Lurgintza Ingenieria Geológica SL enpresari enkargatu zitzaion.[233]

Martxoaren 9an, Zaldibar Argitu plataformako kideek eskatu zuten hondakinen karakterizazioa (zabortegian benetan zer dagoen argitzea, alegia) ez bakarrik Administrazioak egitea, baizik eta eragile sozialek eta sindikalek gainbegiratua izatea.[234]

Sutearen kontrola

Zaldibarko zabortegiko sutea, 2020ko otsailaren 10eko goizaldean, AP-8 autobidetik.

Otsailaren 8tik 14ra, suak ez zuen etenik izan, eta zabortegiaren beste sektore batzuetara zabaldu zen.[126] Ordura arte, zabor multzoaren ezegonkortasunak ez zuen uzten sutearen foko nagusietara ailegatzen, eta lanak haraino ailegatzeko azpiegiturak ezartzera zuzendu ziren: pista egonkorrak, makina astunak hurbildu ahal izateko.[128] Otsailaren 15ean, hondeamakinak lurra isurtzen hasi ziren sutearen zenbait fokoren gainean.[235] Biharamunean suhiltzaileak sutearen goiko sektorera ailegatzea lortu zuten,[236] hura itzaltzeko lurra isurtzen hasiz.[78] Makinaria astuna aseguraturik lan egiten ari zen, balizko luizi berriengandik babesteko.[196] Otsailaren 18an sutea itzalitzat eman zen,[237] eta 19an tximiniak operatibo ezartzeko lanean ari ziren.[28] 20an, Arriola Sailburuak zabortegia bisitatu zuen, eta sutea geldiarazi zuten langileei (Moyua enpresakoak eta Saitec injenieritzakoak, zabortegiko urjentziako lanetarako kontratatuak) eskerrak eman zien.[238] Baina 22:00ak aldean sua berpiztu egin zen,[239][240][241] eta gauean makinek ezin zutenez lanik egin, otsailaren 21ean lanei berrekin zitzaion, 15:00etarako amatatutzat emanez.[242]

Otsailaren 23tik aurrera, bidez bits zigilatzailea (biofor A) jaurtitzen hasi zen sua hartzeko arriskuko guneetan.[243] Lehen egunetan Helitrans Pyrénées enpresaren (Andorra) helikoptero batekin,[244] eta gero lurretik, suhiltzaileek ezarritako isurketa sistemekin eta su-fokoetatik hurbil apropos eraikitako ur-baltsa batekin.[245][203] Izan ere, kamera termikoek zabortegiaren goi aldean su ezkutua zegoela baieztatu zuten, eta hura ez berpizteko bits isurketa arratsaldero egiten hasi ziren.[246]

Martxoaren 12an, herritarren artean alarma piztu zen zabortegian kea ikustean. Halere, Jaurlaritzatik ezeztatu zuen sua zenik, hondakinak mugitzen ari ziren makinek altxatutako hautsa eta lurruna zela argituz.[247]

Erreskatean babes gabe aritutakoen arreta

Behargina amiantodun materialak manipulatzen eraisketa-obra batean, norbera babesteko ekipamendu egokiarekin (AEB, 2011)

Ertzaintza: ERNE sindikatuak Barne Sailak lehen uneetan eginiko kudeaketa txarra salatu zuen, erreskatean aritu ziren ertzain, suhiltzaile eta osasun zerbitzuetako kideak babesik gabe aritzen uztean.[248] SiPE sindikatuak ere lehen egunean 8 orduz babesik gabe lanean aritu ziren ertzainentzat osasun kontrola eskatu zuen, eta negligentziarengatik erantzukizun legalak eskatu zituzten; era berean, Ertzaintzaren Ingurumen Unitatearen baliabide eskasak -EAE osorako 8 agente- salatu zituen).[249]

CCOO sindikatutik argitu zuten, luiziaren lehen gauean bilaketan ari ziren brigaden lanak eten baziren ere, ez zela horrela gertatu autobidea garbitzen ari zirenekin: hauek hiru orduko etena egin zuten bakarrik, babeseko jantziak etorri arte; orduan jantziok kutsatutako arropen gainean ezarri zituzten, eta lanean jarraitu zuten[40] otsailaren 7ko 07:00 aldean AP-8 autobidean ingurabidea irekitzea lortu zuten arte.[83] Autobidea libratzeko lanetan Bizkaiko Foru Aldundiak 45 behargin eta makinaria astuna mobilizatu zituen, hainbat enpresarenak; gauean aritu ziren 6 hondeamakinetatik 3 Bycam eraikuntza enpresarenak ziren (Moyua taldekoa). Hortaz gain zamaketa pala 1, 12 kamioi-bainuontzi eta 5 dumper erabili ziren; baita trailer pintzadun 1 zuhaitzak kentzeko, argiztapen dorre 1, eskobatzeko makinak, ureztatzeko makinak, eta 6 basomutil.[40]

Suhiltzaileak: Iurreta, Eibar eta Oñatiko baseetatik[109] joandako suhiltzaileen artean ere haserrea zabaldu zen, lehen ordu haietan beraien lankideek igarotako arriskua zela eta.[87] Zentzu horretan, Bizkaiko Administrazioak pertsona hauen azterketa eta superbisio protokoloa abiatu zuen.[250] Gipuzkoan, berriz, kexak izan ziren lurralde honetatik etorritako lau suhiltzaile-kamioiei (bi Oñatikoak eta bi Eibarkoak[248]) ez zitzaielako horrelako protokolorik ezarri.[251] Jesus Uzkudun sindikalistak, amiantoaren kaltetuen defentsan aritutakoa, langile hauentzat bizitza osorako kontrolak aurreikusi zituen.[110]

Otsailaren 19an, Osalanek El Correo egunkariari adierazi zion langile hauen kontrola egitea edo ez bakoitzaren enpresaren esku lagatzen zuela. Honenbestean, Jaurlaritzak gainbegiratze berezia egiteari uko egiten zion, "esposizioa esporadikoa izan zelako, eta printzipioz beharrezkoa ez dela" iritzita. Guztira, 200 pertsonatik gora aritu ziren (suhiltzaile, polizia, osagile eta autobideko langileak). Kontuan hartu behar da langile hauei urteroko probak egiten zitzaizkiela (odol eta txiza analisia, auskultazioa eta espirometria) eta, Osalanen esanetan, torax erradiografiak periodikoki egitea -horrek lekarkeen erradiazio handiarekin- ez zukeela zentzurik izango. Erabaki hau gai honi buruz eginiko hirugarren bileran hartu zen. Horrekin batera, langile hauetan bi talde egitea gomendatu zen:

  • Zabor artean ibili zirenak eta arnas gaixotasun aurrekariak zituztenak. Talde honetako langileen historia klinikoan Zaldibarko intzidentzia errejistratuko zitzaiekeen.
  • Zaborretik aparte aritu zirenak (trafikoa zuzentzen, esate baterako).

Osalanek adierazi zuen ezin zituela langileok kontrolak egitera "derrigortu", eta haiek eskatu beharko zutela probak egitea, nork bere enpresan.[56] Tekniko batek gogoratu zuen osasuna kaltetzen duen faktorea esposizioaren luzera dela (bost urte, gutxi gora behera); hortik behera arriskua oso txikia da.[252] Dena den, otsailaren 24ean Osalanek ez zuen oraindik erabaki honen berri ofizialki eman.[40]

Autobidearen segurtasuna

Otsailaren 10ean, Bizkaiko Foru Aldundiak AP-8 autobidearen segurtasuna bermatzeko 6 x 50 metrotako harresi bat eraikiko zuela iragarri zuen.[253] Oinean 10 metrotako lodiera, buruan 4 m. Kostua 200.000 euro, Bycam enpresari esleitua.[250]

Otsailaren 17an, BFA-ren Azpiegitura Sailak hondakin multzoa sare metalikoz aseguratuko zela iragarri zuen, euriarekin etor zitezkeen erorketak ekiditeko. Egitura bi hauek (harresia eta sarea) 7.700 m3ri eusteko ahalmena izatea aurreikusten zen (otsailaren 6an autopistan sartutako hondakin multzoaren bikoitza). Era berean, balizko luizien aurrean jokatzeko trafiko-desbideraketa protokoloa jakinarazi zen.[254]

Otsailaren 20an, Interbiak foru sozietateak erdiko banaketa berriaren instalazioa iragarri zuen, gauean zirkulazioa erabat etetera derrigortuko zuena otsailaren 20tik 28ra arte.[255]

Luiziak ekiditeko murrua "Negro Markina" motako 42 kare harri bloke erabiliz osatu zen.[256]

Uraren zaintza

Aixolako urtegia; zabortegi azpitik igarotzen den Aixola erreka baino gorago egotean, otsaileko luiziaren ondorioz ez zen kutsatu

Otsailaren 11an Ego ibaian ura zuri agertzen hasi zen.[257] Adituen esanetan, honek zabortegian hondatutako ubideekin lotuta egon zitekeen, baina ez lixibiatu eta dekantazio baltsa nagusiekin (hauek ez baitziren otsailaren 6ko luizian hondatu).[97] Egun honetara arte egindako emaitzek kutsadura erakutsi zuten, baina ez oso maila altuan.[258]

Otsailaren 17an, informeek adierazi zuten Aixola errekara eta Ego ibaira[259] ez zela lindano aztarnarik iritsi, bai ordea amonioa, disolbagarri organikoak, hidrokarburoak, kadmioa, nikela eta selenioa, eta lixibiatu isuria igotzen ari zela, baina 3 l/s baino gutxiagokoa zela.[260]

Zabortegitik etorritako lixibiatuak biltzeko biltegi bat eraikitzeko asmoa zegoen, araztegira bideratzeko. «Aixolako ubideko uraren kalitatea bikaina da, amonioaren kantitatean izan ezik. Hori ahalik eta azkarren jaso behar da». [261]

Otsailaren 19an, URA Agentziatik, adierazi zuten zabortegi azpiko ubideak bi astetan berregiteko esperantza zutela; eta, dena den, honek ez ziola eragiten edateko uraren kalitate onari,[262] hau Aixolako urtegitik hartzen baita (Aixola erreka eta Ego ibaia baino garaiera altuagoan).[263] Gipuzkoako Basozainen Elkarteak, berriz, uraren afektazio maila ikusteko euri denboretara itxaron beharko zela ohartarazi zuten.[264]

Otsailaren 20an:

  • Zaldibarko eta Berrizko Udalek iruzurgile batzuen gaineko abisua eman zuen: herrian zebiltzaten, uraren kalitate-neurketak eta filtroak saltzen, Osakidetzaren izenean.[265][266]
  • URA Agentzia lixibatuak kamioi xurgatzaileen biltzen hasi zen, gero saneamendu sarera isuriz.[267] Hau behin betiko soluzio bezala abiatu zen, ubideak konpondu artean Aixola erreka eta Ego ibaira ailegatzen zen kutsadura gutxitzeko.[268]

Otsailaren 26ean:

  • URAk eginiko neurketen emaitzek[269] kutsadura parametroen igoera esanguratsua adierazi zuten (zianuroa, kromoa, selenioa, kadmioa, beruna).[270]
  • Halere, otsailaren 20tik aurrera Ego errekan gora eginiko laginketek ere amonioak OEB5-eta OEK-" kontzentrazio altua erakutsi zuten; beraz, ondorioztatu zen parametro hauen igoera ezin zela lotuta egon Aixola errekatik behera zetozen Eitzagako lixibiatuekin, baizik eta lehendik "kolektore nagusiarekin lotzeko dauden hiriko hondakin-uren isurketarekin". [267]
  • Egun honetara arte punpaketa kamioiek 615 m³ lixibiatu jasoak zituzten, Elgoibarko araztegira bideratuz.[246]

Martxoaren 2ra arte, URA Agentziak 1.093 m³ lixibatu jaso zirela jakinarazi zuen.[271]

Martxoaren 5ean, Pedro Luis Ariasek (injeniari katedraduna, eta Eusko Jaurlaritzaren Unibertsitate eta Ikerketa Sailburuordea Patxi Lopezen lehendakaritzan[272]) iragarri zuen lixibatuek denborarekin lurra kutsatzen amaituko zutela, eta ondoren lurpeko urak.[273]

Martxoaren 6ean, Zaldibar Argitu plataformak ur analisiak agentzia independiente baten esku uztea eskatu zuen, URA Agentziari parte interesatua izatea egotziz.[274] Egun honetan, URAk Aixola errekan bi lixibatu-foku berri aurkitu zirela adierazi zuen, aurreko egunetako euriarekin lotuak.[275]

Martxoaren 11an:

  • Martxoaren 11n, B2 eremuan lixibiatuen kutxatilaren estalkiaren bilaketan eta lixibiatuak kanalizatzeko sistema berri baten eraikuntzan aritu ziren.[215]
  • Elgoibarko EH Bilduk San Antolingo ur araztegiaren inguruko biztanleen kexen berri eman zuen: "bazirela egunak urak tratatzeko azpiegituratik gasak ateratzen zirela, arnasa hartzeko zailtasunak zituztela, begiak gorrituak dituztela, ahotsa hausten zitzaiela, eztarriak behartuz". Hori zela eta, hainbat informazio eskatu zuten: ea araztegia arriskutsuak izan zitezkeen substantziekin lan egiteko egokituta zegoen, ea araztegian sartzeko eta irteteko kontrolak zeuden, ea araztegiak zerbitzurik ematen ez dien beste udalerri batzuetako urak har zitzakeen, ea aldian-aldian airearen eta uraren kalitatearen kontrolak egiten ziren", baita "araztegiko uren sarrera- eta irteera-kontrolen emaitzak, inguruko airearen kalitatearen kontrolen emaitzak eta Deba ibaiko uraren kalitatea aztertzea". [276]
  • URA Agentziaren analisiek merkurioa detektatu zuten Eitzagaetxebarria baserriaren inguruan.[277]

Martxoaren 12ra arte 2.748 m3 lixibatu jasoak ziren.[278] Martxoaren 23ra arte, 5.210 m3.[279]

Airearen parametroen zaintza

Hasieran, Administrazioak sutearen inguruan eginiko airearen kalitatea ona zela zabaldu zuen.[135] Otsailaren 14an, berriz, dioxina eta furanoen emaitzek larrialdiko egoera eragin zuten: sei egunez, zabortegiaren inguruko herriguneetako biztanleei aire librean ariketa fisikorik ez egitea eta etxeko leihoak ixtea eskatu zitzaien. Otsailaren 18an Jaurlaritzak badaezpadako babes-neurriok bertan behera laga zituen, sua itzalitzat jota.[280] Halere, zenbait adituk ohartarazi zuten dioxina eta furano mailak[281] ez zirela gutxietsi behar, etorkizunean izan zitzaketen eraginarengatik.[282][273]

Informazio politika

Otsailaren 19ko agerraldi ofiziala Eibarko Coliseo Antzokian.

Zaldibarko hondamendian Jaurlaritzak izan zuen komunikazio-politika, krisi-egoera batean egin behar ez denaren eredu bezala jarri izan da.[283]

Otsailaren 9an, sutearen inguruan airearen kalitateari buruzko neurketak egin ostean, Jaurlaritzako Ingurumen Sailak eta Erkoreka Bozeramaileak behin eta berriz azpimarratuko zuten "airearen kalitate ona".[135]

URA Agentziaren[284] eta IHOBE sozietatearen[285] webguneetan Zaldibarko zabortegiaren jarraipen atalak prestatu zituzten. Halere, Ekologistak Martxan taldeko kideek uraren jarraipen metodologia kritikatu zuten.[286]

Otsailaren 13an, herritarren izuaren aurrean,[287] Zaldibarko Udala uraren eta airearen kalitateari buruzko informazio eguneratua publiko egiten hasi zen,[288] eta "leihatila bakar" bat martxan ipiniko zutela iragarri zuten, Zaldibarko hondamendiari[289] lotutako gaiei buruzko kezkak erantzuteko.[290]

Otsailaren 14an:

  • Goizean, Ingurumen Sailak IHOBEren bidez eguneroko buletin bat argitaratuko zuela iragarri zuen.[128]
  • Arratsaldean, presazko prentsaurreko baten bidez,[129] bigarren larrialdia deklaratu zen. Osasun Saileko arduradunek lasaitasun mezua zabaldu nahi izan zuten, baina batetik herritarrei kanpoan kirolik ez egiteko eta etxeetako leihoak itxita mantentzeko aholkuek,[130] eta bestetik Juan Jose Aurrekoetxea Osasun Publikoko Zuzendariak ipinitako adibide batek (Viktor Justxenko Ukrainako lehendakari ohia dioxinaz pozoitu zutela) ez zuten asko lagundu.[291] Dena den, Airearen Kalitatearen Kontroleko Sareko unitate mugikorrek dioxinak eta furanoak ere neurtzen hasiko zirela iragarri zuten.[132][133]

Egun horretan gertatutakoaren harira, ingurumen-adituak kritiko agertu ziren aurreko egunetan azken atalari buruzko informazioa gutxiesteaz (ezaguna baita dioxina eta furano kopurua handitu egiten dela zabor organiko eta kloratua kontrolik gabe erretzen denean[292] [293][294]). Dena den, Saioa Ferro Jaurlaritzako aire zaintzaren arduradunaren esanetan, konposatu hauek ez dira beti neurtzen, dioxinak eta furanoak "suteak edo su artifizialak" bezalako konbustio guneetan ere sortzen direla, "baina ez dira neurtzen".[295] Zentzu horretan, Eitzaga inguruko zenbait biztanleen artean Administrazioaren neurketekiko mesfidantza zabaldu zen, neurketen eta segurtasun neurrien ardura zientzialari independenteen esku uztea aldarrikatuz.[296]

Otsailaren 15ean, Iñaki Berraondo Osasun Sailburuordeak babes neurriak bereziki seinen eta haurdunen gainean aplikatzea gomendatu zuen;[174] maskarillen erabilpena beharrezkoa ez zela espreski adierazi zuen (sutearen lekuan lanean ari ziren brigadak kenduta).[153][297] Egun berean, Miguel de los Toyos Eibarko alkateak, berriz, herritarrei lasaitasun mezua bidali zien, sutea asteburuan itzali ezkero airearen kalitatea hobetzeko esperantzan, eta arduradun politikoei informazio fidagarria emateko dei egin zien.[298]

Ermuko alkate Juan Carlos Abascalek krisian erabilitako komunikazio politika desegokia gaitzetsi zuen, besteak beste otsailaren 14ko prentsaurrekoetan Justxenko lehendakari ohiaren adibidea aipatuz.[299]

Otsailaren 17an, herritarrei zuzendutako bilera informatiboen erronda bat hasi zen: teknikoz osatutako mahaiak (arduradun politiko barik), herritarren kezkei erantzuteko konpromisoarekin.[35] Egun horretan izan zen lehena, Ermuko Antzokian.[300] Parte hartu zuten: Jesús Peña Martinez, Jaurlaritzako lehendakaritzako idazkari nagusia (azken interbentzioak zuzentzen ari zena); Iñaki Berraondo, Jaurlaritzako Osasun sailburuordea; Arkarazo Zabalaga, Ingurumen teknikaria; Joseba Bidaurrazaga epidemiologoa, Jaurlaritzako Osasun Publikoko zuzendari-ordea; Iñigo Elosegi, Gipuzkoako Ur kontsortzioko zuzendari gerentea; Saioa Ferro Jaurlaritzaren Aire arduraduna; Josu Perea Uraren (ibaiena) kalitatearen euskal agentziako kidea; Iñaki Arrate, Jaurlaritzaren Planifikazio arduraduna eta Hipolito Bilbao, Ingurumen Baimen Bateratuen zerbitzuen arduraduna. Agerraldia Peñak zuzendu zuen; halere, azalpenen pisua Berraondok eraman zuen. Baina ez zuten egoera argitzea lortu, herritarren egonezina areagotuz eta komunikazio politika desegokiaren beste hainbat adibide emanez:[301][302][156][177]

  • "Lehen emaitzetan, teknikoen interpretazioa ohiko sute batena izan zen: ez zuten aurreikusten hainbeste dioxina aterako zenik. Horregatik luzatu zen analisiaren emaitza, eta horregatik ez dira orain arte neurriak hartu. Baina maila hauek normalak dira kutsatutako eremuetan". "Zigarroa errez gehiago barneratzen zirela" ere esan zuten.
  • "Zenbat amianto dago zabortegian?" galderari, Peñak isilune luze baten ostean "Ez dakit horren erantzuna" esan zuen; eta Osasun Saileko ordezkari batek "zabortegian dagoenaren %0,6a" erantzun zuen. Ostean, amianto/asbesto mota desberdinak direla azaldu zituen, Zaldibarko kasuan "arnasetik sartzen ez den amiantoa" ikusi zela adieraziz, eta beraz maskarak ez zirela beharrezkoak.
  • Bidaurrazagak adierazi zuen dioxinen %95a elikaduratik jasotzen dituela gorputzak, eta %3 airetik "nahiz eta horrelako suteen ondorioz, airetik jasotzen den portzentajea handitu egiten den". Kopuruak hirietako kutsadura baino 50 aldiz handiagoak izanda ere, "oso kantitate txikiak dira" esan zuen, eta denbora luzean zehar pilatzea dela arriskua nabarmendu zuen, urteetan dioxinak arnastuta gantzetan pilatzen direlako, eta bi aste denbora gutxi dela. "Ez dago frogatuta orain arnastuko diren dioxinek minbizia eragingo dutenik zuzenean. Beste hainbat faktorek eragingo dute. Noski, hemendik urteetara minbizia duena, sute honekin gogoratuko da, gaixoek joera dutelako errua zerbaiti botatzeko".
  • Berbaro handia sortu zuen beste esaldi bat Elosegik bota zuen: "gainera orain lasaitu txiki bat hartu dezakezue, haizea beste norabide batean doa-eta".

Otsailaren 18an, mahai teknikoaren bilera ostean, prentsaurrekoa egin zen CSICeko Begoña Jimenezen (aire kalitateari buruz)[303] eta Amaia de Ariño, Neiker eta Elika elikagaien kalitate teknikoaren aldetik.[304] Bertan azaldu zen[155] dioxina eta furanoen balioei buruz: “justifikaziorik gabeko, eta agian premiarik gabeko alarma sortu zela, toxina maila normalaren gainetik egonik ere, oso baxua zelako”; hartutako neurriak (leihoak ixtea, kirolik ez egitea) “egokiak zirela” baina “kontrako efektua” ekarri zutela, eta “izuarekin kontuz” ibili behar zela.[305]

Otsailaren 19rako, Eibarko Coliseo Antzokian arduradun teknikoen beste agerraldi bat egin zuten, herritarrei zuzendua.[306][307] Bertan, besteak beste:[308]

  • Moreno Sailburuordeak Zaldibarren "hondakin arriskutsurik ez dagoela" baieztatu zuen, publikoaren irriak, txaloak eta txistuak eraginez.[309]
  • Publikoaren haserrearen aurrean, Peña idazkariak jendeari "ez entzutea eta ez sinestea" egotzi zion.
  • Hainbat galdera erantzunik gabe geratu ziren, eta mahaikideek idatziz bidaltzea eskatu zioten jendeari, denborarekin erantzuteko.

Mallabian aire kalitateari buruzko informazioa ematekoa zen batzarra bertan behera geratu zen[310] mahai teknikoaren erabakiz. Hasieran bilera atzeratu zela adierazi zen, osasun teknikarien presentziarekin egin ahal izateko;[158] baina barneko iturrien arabera "teknikariek oso gaizki pasatzen zutelako" izan zen.[35] Ez ziren bilera informatibo gehiago egin.

Otsailaren 20ko mahai teknikoaren bilera ostean, agerraldia egin zen Andoni Alkortaren (Interbiak erakundearen geologo burua) partehartzearekin; honek azaldu zuen ez zela luizi gehiago gertatzeko arriskurik ikusten.[188]

Oi bezala, aste batzuetara hondamendia foku mediatikoaren erdigunetik atera zen.[35] Larrialdi publikoa eragin zuten faktoreak kontrolpean (airearen eta uraren kalitatea), martxoa hastean fronte aktiboak autobidearen segurtasuna, desagertutako langileen bilaketa eta Verterreko hondakinen berregokitzea ziren.

Martxoaren 2an, Zaldibarko Udaletik Ingurumen Sailari herritarrei zuzendutako agerraldi informatiboa egitea erreklamatu zitzaion.[311] Martxoaren 6ean, 150 bat herritarrek horixe eskatzeko beste horrenbeste eskari ofizialki errejistratu zituzten.[312] Martxoaren 12an, Juan Mari Uriarte alkateordeak berretsi zuen "teknikariak prest zeudela azalpenak emateko baina ez bilera zalapartatsuetan parte hartzeko".[313]

Verter Recycling enpresaren jarduna

Verter Recycling enpresak zabortegian ezarritako kartelak, erdara hutsean.

Istripuaren lehen uneetan, enpresak krisi egoeren gestioan espezializatutako Consejeros del Norte enpresa kontratatu zuen.[101] Enpresa hau Eusko Jaurlaritzarentzat behin baino gehiagotan lan egindakoa zen, hala nola Ingurumen Profila osatzeko edo frackingaren irudi publikoa hobetzeko.[314]

Otsailaren 12an Jaurlaritzako kideak Verter Recycling enpresako ordezkariekin bildu ziren, enpresak berak hala eskatuta;[187] bilera honetan, enpresako arduradunek ekintza-plana abiatu zutela adierazi zuten,[315] beraien aldetik kolaborazio osoa aginduz; halere, istripuan dokumentazio asko galdu zutela argitu zuten.[316] Jaurlaritzak haien kontrako isun-espedientea abiatu zuen.[146]

Otsailaren 13an, gorpuen bilaketa lanei berrekiteko Verter Recycling enpresako ordezkari tekniko bat ere izendatu zen.[96] Enpresak bere talde tekniko espezializatua Ingurumen Sailaren zerbitzura jarri zuen.[122]

Hontaz gain, enpresako teknikoek haien defentsarako zenbait argudio aipatu zituzten:[33]

  • Zabortegiaren egoera inspektore tekniko askok ikusi zutela, haren segurtasuna berretsiz.
  • 2019ko azaroko euriek hondakin multzoaren egonkortasunari eragin ziotela.

Otsailaren 14tik, enpresaren webgunean komunikatuak argitaratzen hasi ziren.[317]

Martxoaren 17an, Jaurlaritzak emandako "laguntzeko agindua"ren aurrean, Verterrek berretsi zuen lan horretan ari zirela.[167]

Ermuko sahiesbidearen faktorea

Otsailaren 13an, Vocento taldeak argitaratu zuen Verterrek luizia Ermuko sahiesbidearen eraikuntzari egozten ziola.[33] Verterrek espreski ukatu du informazio hau haiengandik atera denik.[318] Halere, zenbait geologok sahiesbide honen eraikuntza ikertu beharreko faktoretzat seinalatu zuten.[46] Handik gutxira, EAE-ko Geologoen Elkargotik gai honi buruz ez hitz egiteko eskatu zien elkargokideei.[319]

Obra hau 2016 eta 2018 artean burutu zen, 1.000.000 m3 lur inguru mugituz, eta honen erdia baino gehiago obran bertan berrerabiliz.[33]

Luizitik 15 egunera agertutako datuen arabera, hipotesi honek indarra galdu zuen.[320]

Hondamendiaren arrazoiak

Otsailaren 6ko hondamenditik 15 egunera, ezagutzen ziren datuen arabera adituek hiru hipotesi zerabiltzaten:[320]

  • Ermuko sahiesbidearen obrek zabortegiaren horma desegonkortu izana; inprobableena.
  • Zabortegiaren egituraren akatsak; krisiaren bideraketa lanek erakusten ari ziren egiturak egoera onean zeudela.
  • Zabortegiaren ustiapen akatsak: zigilatze-baldintzak ez zirelako betetzen ari (hondakinak eta materialak txandakatzea, geruza iragazgaitzez estaltzea...), eta baimendu gabeko hondakinak hartzen zirelako.

Hondamenditik 3 astera, hirugarrena zirudien probableena,[229] luiziak errazago gertatzen baitura ongi trinkotu gabeko hondakin multzoetan.[321]

Amildu zenean, luiziaren behe aldeko lurra gogorra zen; erdi aldekoa, berriz, nabarmen bigunagoa. Krisiaren lehen orduetan han izandako lekuko batek anomalia bat antzeman zuen: «Erdi aldean lokatza zegoen, oso urtsua». Gune horretan ez zukeen urik egon behar, drainatze sistemak eragotzita.[35] Bestalde, 2013ko IBB-aren arabera zabortegiak baimendutakoa baino metal gehiago hartzen zuen (bikoitza baino gehiago), hau ere egonkortasunaren kaltetan.[48]

Eragin politikoa

Lotura pertsonalak

Iñaki Arriola, Eusko Jaurlaritzako Ingurumen Sailburua istripua gertatu zenean

Hondamendiaren inguruan ardurak dituzten politikari eta enpresarien arteko hainbat korrelazio seinalatu dira:

  • Jose Inazio Barinagak, Verter Recycling enpresaren sozio nagusietako batek, adiskidetasun eta familia-loturak zituen PSE-EE alderdi politikoarekin.[322][149]
  • Barinagaren hiru senide (haietatik bi Verter Recyclingeko sozioak) Miguel Lazpiur eta bere alabarekin lotura profesionalak izan zituzten (Lazpiur Confebask, Adegi eta CEOE patronalen direktiboa izan zen, eta Teknikerren patronatuko kidea).[323]
  • 2006ean, Barinagak lursail baten "eroste-aukera" erosi zuen; 2007an, "eroste-aukera" hori Teknikerri saldu zion 1.000.000 euro ingururen truke. Teknikerren patronatuan Eibarko Udala, Gipuzkoako Foru Aldundia eta Eusko Jaurlaritza daude; eta bere inguruan Verter Recyclingekin lotura duten hainbat pertsona.[324]
  • Ernesto Martínez de Cabredo URA Agentziaren buruak eta Jose Inazio Barinagak higiezinen promozio enpresa bateko sozioak ziren.[325]
  • Iñaki Arriolak, Ingurumen Sailburu izan baino lehen, higiezinen promozio enpresekin, erakunde desberdinetako buruekin eta Jose Inazio Barinagarekin izandako loturak seinalatu dira,[149] PSE-EEko zenbait alderdikiderenekin batera.[326] Ingurumen Saileko beste arduradun tekniko batzuk ere (zabortegiaren ikuskaritza eta kontrolarekin zerikusia dutenak) izendatutako pertsonekin interesak eta loturak partekatzen dituzte eraikuntza enpresekin.[327]
  • 2009 inguruan, Eibarko Udalak Txonta auzoan plan urbanistoko bat bultzatu nahi izan zuen. Oso kritikatua izan zen, hainbat irregulartasun zirela eta; azkenean bertan behera geratu zen. Plan horretan Iñaki Arriola, Ernesto Martínez de Cabredo, Grupo Amenabar eta Ibargest SL inmobiliaria nahastuak ziren (azken hau, Verter Recyclingen 3 akzionistek eramandako enpresa).[328][329]
  • Javier Sanchez, Iñaki Arriolaren idazkari 2006 arte izandakoa. 2008tik aurrera, Sanchezek Verter Recyclingen akzionista-batzordean parte hartu zuen Elkarte Berri SL enpresaren izenean.[330]
  • 2011 urtean Verter Recycling enpresaren lan arriskuen prebentzio-estudioa egin zuen enpresak (Einber Prevenalia) UTE bat osatzen zuen MGO taldearekin. MGO enpresan lan egin izan duten zenbait politikari ohi: Ricardo Martí Fluxá (PP), Josu Jon Imaz (EAJ), Miguel Sanz (UPN), Rodolfo Martín Villa (Francoren Gobernuko Lehendakariorde ohia), Carlos Mayor Oreja (PP), Miren Albistur (PP), Xavier Pomés i Abella (Kataluniako Konbergentzia Demokratikoa).[12]
  • Krisi-mahaiaren bi kide (Juan Jose Aurrekoetxea eta Jesus Ibarluzea[331]) intzinerazio enpresekin loturak zituzten, eta dioxina eta furanoari buruzko desinformazio aurrekariak egotzi zitzaizkien.[332]
  • Ermuko sahiesbidearen eraikuntzan Juan Mari Atutxa Sailburu ohiaren familiako hainbat kidek parte hartu zuten; hauek Igor Barrenetxea-Arando Zaldibarko alkate ohiarekin lotura profesionala izan zuten; eta azken honek Unai Rementeria Bizkaiko Ahaldun Nagusiarekin.[333]
  • Zaldibarko EAJ, Debor arkitektura enpresa, Verter Recycling, Atutxa familia, Amenabar eraikuntza enpresa eta Eibarko PSE-EE arteko loturak nabarmendu dira.[334][327]
  • Luiziaren konponketa lanen esleipena eskuratutako Moyua enpresarekin lotura profesionalak dituzten zenbait pertsona: Jose Felix Basozabal (Jaurlaritzako Obra Publiko Sailburuorde ohia), César Fernández (Gasteizko Udaleko ingurumen zinegotzia), Joanes Labaien (Bakartxo Tejeria Eusko Legebiltzarreko mahaiburuaren senarra), Aitor Garitano (Eusko Trenbide Sarearen zuzendaria).[335] Beltranen senideek ere seinalatu zuten Moyua enpresaren jeltzaletasuna, eta luiziaren kontura egiten ari ziren negozioa.[219]
  • Luizitik 11 egunera, Jaurlaritzak ingurumen intzidentzia eta larrialdien kudeaketa, eta Verterreko hondakinen ardura EAJ-ren inguruko enpresariei esleitu zizkien: lehen lotea Iragaz eta Serbitzu Elkarteak osatutako UTEari (Xabier Agiriano, Josu Olazaran, Guillermo Ibarrondo, Viuda de Sainz, Xabier Sagredo, Juan Félix Prieto, Carmelo Aguas... jeltzaleei lotutako enpresak), eta bigarren lotea FCC-ri.[336]

Erantzukizun politikoak

Jaurlaritzaren furgoneta baten gaineko protesta pintadak.

Eusko Legebiltzarreko eta Bizkaiko Batzar Nagusietako oposizioari egotzi zaio:

  • Krisia politikoki erabiltzea.[337][338][339] [340][341][104]
  • Hondamendiaren aurrean oposizio destruktiboa egitea.[342]
  • Rementeria Ahaldun Nagusiaren esanetan: luizitik ordu gutxira oposizioarekin hitz egin zuten, "elkarrekin aritzea posible zelakoan. Ez zen horrela izan. Zapuztua nago. Batzuek zaurietan zirikatzea nahiago dute, edozein aitzakia Gobernua higatzeko erabiliz. Laguntza ukatzea zitalkeria da. Ez geuri laguntzea: gizarteari baino".[343]
  • Honen aurrean, Alderdi Popularreko lehendakari Amaya Fernandezek adierazi zuen krisiari aurre egiteko politikoek bat egin beharra zutela, alderdi eta siglen gainetik.[344] EH Bilduko BBNNetako apoderatu Onintze Oleagak, berriz, “datu ofizial objektiboak” eskatu zituen, “hondamendi hau elkarrekin konpondu" ahal izateko.[164]

Ezker abertzaleari egotzi zaio:

  • Herritarren beldurra eta amorrua manipulatzea.
  • Aitor Elizaran ETAkide ohiaren bidez[106] EAJ-ren kontrako kanpaina bat sustatzea.[345][346]
  • Oposizioan edo agintean izan direnean (Zaldibarko Udalean kasu) zabortegiaren arazoa konpontzeko ezer ere egin ez izana.[347][348][349]
  • Honen aurrean, Maddalen Iriartek gaia hautes-leihatik kanpo uzteko asmoa adierazi zuen[350] eta otsailaren 21ean krisiari aurre egiteko alderdien mahai bat osatzeko proposamena luzatu zuen[351][352]);

EAJ-i egotzi zaio:

  • Krisiaren lehen egunetan, PSE-rengandik bereiztu nahi izana[286] (Verter Recycling enpresako zenbait kide alderdi sozialistaren hurbilekoak dira), haiek De Miguel eta Montai[353] auzietan jeltzaleekiko izan duten elkartasun faltaren ordainetan.[100]
  • Jaurlaritzaren kudeaketa txarraren ardura.[338]
  • Informazioa ukatzea.[354]
  • Langileen eta osasun publikoaren kaltea.[354]

Arriola ingurumen Sailburuari egotzi zaio:

  • Verterren inguruan sortutako sare klientelarraren buru izatea (lehenengo Eibarko alkate zela, eta gero Ingurumen sailburu).[234]
  • Desagertuen familiarekiko enpatia falta.[149]
  • Zaldibarko zabortegiaren arduradunakin berak eta bere alderdiak (PSE-EE) zuten loturak ezkutatzea.[322][274]
  • Enpresaren sorrerari eta inspekzioei buruzko informazioak lehen unetik ez ematea.[101]
  • Bere menpeko langileak isilarazi nahi izatea.[355][356]
  • Detektatutako hainbat irregulartasuni jaramonik egin ez izana.[38]
  • IKS-eeM errejistroan aitortutako datuak eta zabortegian sartutako tonak bat ez etortzean, lege urratzea begibistakoa zela.[357]
  • 2019ko ekainean eginiko inspekzioaren egonkortasun txostena ezkutatzea: ordurako askotan zeharka aipatua (Verterri sekulan baino puntuazio baxuena ekarri ziona), baina sekula ez argitaratua,[358][344][48] Argia aldizkariak lortu arte.[48]
  • Ingurumen Sailak zabortegiaren inspekzioen zorroztasun falta.[359][273]
  • Azken puntu hau espreski ukatu zuen Arriolak.[359]

PSE-EEri egotzi zaio:

  • EAJ-ko kide batzuen aldetik Jaurlaritzaren kudeaketari buruzko zenbait defentsa egin diren arren, PSE-EE-ren aldetik (Ingurumen eta Lan Sailak beraien esku izanik) isiltasun ia erabatekoa mantentzea.[360][361] (Idoia Mendia lehendakarigaiaren lehen adierazpenak otsailaren 14ean izan ziren).[56]
  • Jaurlaritzako Saila bere esku egon denean, hondakinen arazoari behar bezala ez ekitea.[346]
  • Pedro Sánchez Espainiako Gobernuko Lehendakariak (PSOE) otsailaren 29ean EAE bisitatu zuen, Idoia Mendia Eusko Jaurlaritzako lehendakarigaiari babesa emateko; ez batak ez besteak, ez zuten Zaldibarko hondamendigunea bisitatu.[362]

Jaurlaritzari egotzi zaio:

  • Hondamendia ekidite aldera, zabortegia behar bezala kontrolatu ez izana.[104][229][274][363]
  • Larrialdiaren unean, Larrialdien Kudeaketa Legea aplikatu ez izana (Lehendakariak bere menpeko sail guztien aginte bateratua hartuz);[364] horren ondoriozko deskoordinazioarekin.[149][229] Arriola Ingurumen Sailburuak ere seinalatu zuen aginte bateratu horren gabeziak arazoak ekarri zituela.[149]
  • Lehendakariak lehen egunetan biktimekiko erakutsitako enpatia falta, eta gaiari buruz egindako galderen aurreko harrokeria.[365][366][341][229] Urkulluk kritikak onartu zituen, damua erakutsiz eta "bere agintaldiaren une emozional garratzena" bizitzen ari zela aitortuz.[367]
  • Informazio politika desegokia[339][360][346][229] Urkulluk aitortu zuen zabortegian piztutako sutearen ondorioz hartutako babes-neurriak "akaso gehiegizkoak" izan zirela, alarma soziala piztuz.[367]
  • Zonaldean bizi diren 46.000 pertsonen artean oinarririk gabeko lasaitasun mezuak zabaltzea.[294][95][274]
  • Jarduera kutsatzaileen informazioa, ikuskaritzen emaitzen[53] eta hondakin arriskutsuen berri eman ez izana.[274]
  • Mahai teknikoa eratzeko (besteak beste Jaurlaritza, Aldundia eta Udala) zazpigarren egunera arte itxaron izana.[360]
  • Krisi mahaian laugarren egunera arte teknikoek ez parte hartzea (geologoek, topografoek eta injeniariek).[368]
  • Gerora jakin ziren irregulartasunei buruz Arriola Ingurumen Sailburua azalpenak ematetik libratu nahi izana.[369]
  • Hainbat aldetik espreski salatu zen Jaurlaritzak larrialdiaren aurrean eginiko kudeaketa: Eguzki,[370][371] EAEko Alderdi Popularra,[372][365] Podemos Euskadi, [373][366][374] EH Bildu,[375][376] Eusko Legebiltzarreko oposizioa,[377] UGT,[378] STEILAS,[379] ELA[380] eta SATSE[381] Ertzaintzaren SiPE sindikatua,[249] CCOO,[382][40] Zero Zabor Bizkaia.[383]
  • Honen aurrean, Jaurlaritzak onartu zituen kritika bakarrak komunikazioaren eta senideekiko enpatiaren arlokoak izan ziren; larrialdian krisiaren kudeaketa eta Sailen arteko koordinazioa ona izan zirela, eta Jaurlaritzaren kontrola egokia izan zela mantenduz.[384]

Bizkaiko Foru Aldundiari egotzi zaio:[207]

  • Beharginak aurkitzeko baliabide urriak.
  • Zabortegiaren jardunaren kontrol falta.[274]
  • Suhiltzaileen jarduera-protokoloaren falta.
  • Lehen orduetako langileek izan zuten babes falta.
  • Sailen arteko eta Erakundeen arteko koordinazio txarra.
  • Hondakin arriskutsuen berri eman ez izana.[274]
  • Publikoki Bizkaiaren hondakinen kudeaketa eredugarritzat aurkeztea.[385]

Zaldibar, Eibar eta Ermuko udalei egotzi zaio:

  • Hondakin arriskutsuen berri eman ez izana.[274]Martxoaren 6an, Zaldibar Argitu plataformako kideek azpimarratu zuten harrigarria zela istriputik hilebetera kudeaketa akatsen arduradun politikoen aldetik inolako dimisiorik aurkeztu ez izana; espreski, Arriola sailburuarena eskatu zen; eta Zaldibarko hondamendiaren gaia hautes-lehiatik kanpo uztea.[274]

Jaurlaritzaren azalpenak

Eusko Legebiltzarraren eraikina, Gasteiz.

Otsailaren 13an, Eusko Legebiltzarreko mahaiak Jaurlaritzari eskatu zion Zaldibarko hondamendiaren kudeaketari buruzko azalpenak emateko; erabakia EH Bildu, Elkarrekin Podemos eta PP oposizioko taldeen proposamenez —eta EAJ eta PSE gobernukideen arteko liskarra piztuz—[286] hartu zen, agerpenerako data otsailaren 18an ezarriz.[386]

Otsailaren 17an, Jaurlaritza bertako zenbait kideek onartu zuten krisiaren lehen uneetan "kalkulu-erroreak egin izana", arazoaren larritasuna gutxiestea eta datuen faltan egoera normala zela adierazi izana.[387]

Otsailaren 18an, Jaurlaritzak Legebiltzarrean azalpenak emateko agerraldia egin zuen, otsailaren 13an erabaki bezala. Bertan:[237][388][389][390][391][392][393][394][20][89]

  • Urkulluk onartu zuen hondamendiaren aurretik kontrol mekanismoek huts egin zutela; halere, adierazi zuen larrialdiaren aurrean eginiko koordinazioa egokia izan zela. Erroreak egoeraren berezitasunari egotzi zizkion, hondamendia “inpredeziblea” izan dela adieraziz. Familiarekin biltzeko 6 egunera bildu bazen, "informazioa izan arte itxaron zuelako" izan zela, argi utzi gabe ea hori berarendako egokia edo desegokia izan ote zen. Fede onez jokatu zutela, baina hobetzeko autokritika egingo zutela. Erantzukizun osoa enpresarena zela, eta Jaurlaritza subsidiarioki ari zela hondamendiari aurre egiten. Halere, “osoko auditoria” egingo zitzaiola Administrazioaren funtzionamenduari, “gertatutakoa argitzeko, erantzukizunak zehazteko eta ekintza-protokoloak hobetzeko”. Eta hondamendiaren aurre egiteko oposizioaren kolaborazioaren faltaz kexu agertu zen (EH Bilduko Iriartek erantzun zion haiek beraiekin kontaktuan jartzen saiatu zirela, lortu gabe[393]). Ingurumen arloari ez zuen ezer aipatu, gai hori Arriolari lagata.
  • Arriolak (Ingurumen Saila): detaileak eman zituen ingurumen baimenari buruz, detektatutako akatsei buruz, zigor faltari buruz. Argitu zuen Verterren zabortegian 16148 tona amianto zeudela (hondakin guztien %0,57). Akatsak detektatu zirenetik haiek konpontzeko prozedura hainbeste luzatu izanaz, adierazi zuen "prozesu administratiboa konplexua dela" eta "errugabetasun presuntzioa mantendu nahi zutela", enpresari "defendatzeko" eta emendakinak aurkezteko aukera emateko.[395] Egonkortasunari buruz, adierazi zuen Lurtek injenieritza enpresak, luizia gertatu baino 17 egun lehenagoko txosten batean, zabortegiaren egonkortasuna baieztatu zuela (honen aurrean adituek txosten hori publiko egitea eskatu dute, zalantzan baitago besteak beste Verterren klinometriak egiten ote ziren[396]). Agerraldi honetan, baita ere, baieztatu zuen 2012an Verterren 337 tona amianto isuri zirela (amiantoa hartzeko baimena 2013an jaso zuen arren[397]). Eta zabortegiaren betetze-erritmo bizkorrari buruz (baimenetan 35 urteko bizitza aurreikusten zitzaion, eta 13 urtetan ia beteta zegoen[32]) adierazi zuen legalki ez zela betetze-erritmoaren mugarik; geroztik zabaldutako informazioek, baina, 2013ko IBB-ak bai zehazten zituen muga batzuk, eta Verterrek arau hori gutxienez bi arlotan hautsi zuen.[48]
  • Beltran de Herediak (Barne Saila) azaldu zuen Barne Sailak ez zuela amiantoaren presentziaren berri. Komunikazio huts hau azaltzeko, adierazi zuen Verter Recycling ez zegoela behartuta autobabesik edo kanpo-larrialdi planik izatera (EAE-n produktu kimikoak manejatzen dituzten 44 industriaguneak duten bezala). Horregatik, Barne Sailean ez zuten zabortegiko amiantoaren daturik.[398]
  • Maria Jesus San Josek (Lan Sailburua) azaldu zuenez, bere sailean ere bazuten amiantoaren berri. Eta Lan Ikuskaritzako eta Osalaneko ordezkariek amianto hau lekuz kanpo atera zela ikusi zutela, bere gordetze-baldintzak aldatuz eta arriskugarri bihurtuz; horren ondorioz geldiarazi zituztela lanak. [398]
  • Nekane Murgak (Osasun Saila; beste Sailburuak ez bezala, agerraldi hau -hondamendiaren osteko lehena- Jaurlaritzaren ekimenez egin zuen[399]) azaldu zuen ez zegoela dioxina/furanoari buruzko datuak lehenago lortzerik, eta hori izan zela desinformazioaren arrazoia; alerta egoera zegoenik ukatu zuen; ez zuen azaldu zergatik otsailaren 14ko goizera arte “haizearen kalitatea ona zela” informatu zuten; ez zuen azaldu zergatik ez ziren Elgetako Udalarekin kontatzen ari.
  • Alfonso Alonsok (PP) seinalatu zuen, besteak beste: deigarria zela zabortegiak ateratzen zituen etekin handiak; eta Joaquin Beltran desagertutako beharginaren jarrera eredugarria, “krisi honetan eraman denaren kontrakoa”. Era berean, hurrengo legegintzaldian ikerketa komisio bat bultzatzeko asmoa erakutsi zuen;[55] Carlos Iturgaiz bere ordezkoak ere asmo honi eutsi zion.[400]
  • Lander Martinezek (Elkarrekin Podemos) salatu zuen "kudeaketa desastrea izan zela", eta "natura katastrofea" barik, Zaldibarkoa "negligentzia kate baten" ondorioa zea.

Ekimen parlamentarioak

Bizkaiko hondakinen kudeaketa 2013an. Garai hartan, Bizkaiko Foru Aldundiak iragarri zuen hondakinen erdia birziklatzeko helburura iritsi zela; baina datu erreala %36,5ekoa zen.[401]

Otsailaren 18an:

  • Espainiako Kongresuan Vox eta EAJ alderdien ordezkariek liskarra izan zuten, lehenak bigarrenari Armadaren laguntzari uko egin izana leporatuta.[402]
  • Europako Parlamentuan, Ciudadanos alderdiko Soraya Rodriguezek Zaldibarko zabortegiak hautsitako ingurumen araudiari buruzko galdera bat egin zuen.[403]

Otsailaren 20an, Ezker Batuak[383] eta PPk[404] ere Europako Parlamentuan Zaldibarko hondamendiaren lotutako galdera sorta bana aurkeztu zuten.

Otsailaren 21ean, Espainiako Kongresuan, Elkarrekin Ahal Dugu alderdiko diputatu Juan Lopez de Uralde, Pilar Garrido eta Roberto Uriartek Espainian Zaldibarkoa bezalako zabortegietan dauden kontrolari buruzko galdera sorta bat aurkeztu zuten.[405]

Otsailaren 25ean, Espainiako Senatuan, ERC-EH Bildu taldearen eskari baten ondorioz, Espainia mailan Segurtasun Kimiko organo kontsultibo baten sorrera onartu zen.[406]

Otsailaren 26ean: Bizkaiko Batzar Nagusietan, EH Bilduren taldeak Bizkaiko Foru Aldundia auzi penalean akusazio partikular bezala aurkeztea proposatu zuen.[407] Rementeria Ahaldun Nagusia eskaerarekin bat etorri zen.[408]

Irungo Udalean, mozioak aurkeztu ziren: otsailaren 26ean Elkarrekin Podemos-Ezker Anitza/IU koalizioak Zaldibarko zabortegiari buruzkoa, hurrengo osoko bilkuran eztabaidatzeko.[409] Otsailaren 28an PPk, Jaurlaritzari azalpenak eskatzeko.[410]

Otsailaren 27an, Eibarko Udalaren Bozeramaleen Batzordeak Zaldibarko zabortegiari buruzko Adierazpen Instituzionala aho batez onartu zuen.[411]

Martxoaren 4an, Bizkaiko Batzar Nagusietan, EH Bilduren bozeramaile Bea Ilardiak otsailaren 6an lanean aritu ziren Bizkaiko Foru Aldundiaren suhiltzaileen jardunari buruzko galderak errejistratu zituen.[412]

Martxoaren 6ean, Europako Batzordean Carlos Iturgaizek, PP-k Zaldibarri buruz eginiko galdera-sorta bat aurkeztu zuen, aldez aurretik izandako irregulartasunen aurrean Administrazioak izandako kontrol eskasiari buruz.[413]

Martxoaren 9an, Bizkaiko Batzar Nagusietan EAJ eta PSE-EEko batzarkideek Arriola Sailburuaren agerraldi eskariari ezetza eman zioten, "azalpenak jada Eusko Legebiltzarrean eman zituelako". Eskaria Xabier Benito Elkarrekin Podemoseko batzarkideak egina zen, EH Bildu eta PP taldeen babesarekin, besteak beste Foru Aldundiaren eta Jaurlaritzaren arteko desadostasunengaitik galdetzeko, Verterrera joaten ziren hondakinen destinuari buruz.[414]

Eusko Legebiltzarrerako hauteskundeak

Hondamendiaren hasieratik astebetera, zenbait analista politiko iragartzen hasi ziren Zaldibarko krisiak 2020ko Eusko Legebiltzarrerako hauteskundeetan izango zuen eragina.[415]

  • EAJren hautagaitzarentzat ekarriko zuen higadura ere aipatu zen,[101][416][124] nahiz eta beste batzuek horrekin ados ez egon.[417] Koldo Mediavillak ere (EAJ-ko Erlazio Instituzionaletarako arduradunak) ere aitortu zuen eragina espero zuen,[418] baina inkesten arabera Zaldibarko gertakariek ez ziokeen kostu politikorik ekarriko.[419][420]
  • PSE-EE alderdiak ere eserlekurik ez zuela galduko aurreikusi zen, are, gehiago lortuko zituela iragarriz.[419][420][421]
  • Equo Berdeak alderdiak, berriz, Zaldibarkoaren ondorioz boto igoera espero zuen. Honekin, zabortegien eta erraustegien alternatibak bultzatzeko esperantza adierazi zuten.[321]

Zaldibar Argitu plataformakoek espreski eskatu zuten hondamendiaren gaia hautes-lehiatik kanpo uzteko.[274]

Halere, zenbait eragilek iragarri zuten Eitzagako zabortegiarena hautes-kanpainako gai nagusienetako bat izango zela, eta hurrengo urteetako bizitza politikoa markatuko zuela.[422] Hain zuzen ere, hautagaiek trantsizio ekologikoari buruzko postura espreski adierazteko premia seinalatu zen, bozka ematerako orduan kontuan hartu ahal izateko.[423]

Oihartzuna

Zaldibarko zabortegiaren hondamendia argitzea eskatzeko manifestazioa, «Argitu Zaldibar», otsailaren 10ean.

Herri mobilizazioak

Lehen egunetan, herritarren kezka eta haserrea batez ere sare sozialen bidez zabaldu zen.[120] Jarraian, arduradun politikoen azalpen publikoen faltarengatik kexu, jendearen mobilizazioak hasi ziren. Lehen egunetan, espontaneoak izan ziren: otsailaren 9an, Markina-Xemeinen,[424] 10ean Zaldibarren, Ermuan eta Eibarren,[425] 11n Zallan,[2] eta beste zenbait eskualdetan.[426]

Hurrengo astean, mobilizazioak koordinatuz eta handituz joan ziren: 12an, Errausketaren Aurkako Mugimenduak mobilizazioak deitu zituen Gipuzkoako 10 herritan.[427][428] Egun horretan, hainbat batzokiren aurrean protestak antolatu ziren, zabor poltsak pilatzeko dei eginez.[429] 13an manifestazioak egin ziren Zallan, Arrasaten[286] eta Bilbon,[430] eta Eibarren “Zaldibar Argitu Orain!” herri-plataforma eratu zen.[431]

Otsailaren 14tik aurrera, bigarrengo larrialdiarekin batera, mobilizazioak indartu egin ziren: egun horretan Fridays for Future gazte mugimenduak ere aipamen berezia egin zion Zaldibarko hondamendiari Bilboko manifestazioan, [432] eta otsailaren 15ean, goizean, herritar talde batek Zaldibarko krisi-mahaia bilduta zegoen lekuan protesta kontzentrazioa burutu zuen, Urkullu Lehendakaria han izan zen bitartean;[153][433] arratsaldean, berriz, Eibar, Ermua eta Elgetan manifestazio bateratua egin zen: Euskal Herriko eta nazioarteko hainbat eragilek mobilizazio honetan parte hartzeko deialdia egin zuten.,[434][435][436][437] eta hiru herrietatik ateratako jende taldeek Eitzagan bat egin zuten,[438][439][440] bertan 5.000 bat pertsona bilduz, komunikabideetan oihartzun handiarekin.[441][442][443][444][445][446][447] Fokoa erantzuleen gainean jarri zen ("politikoak, enpresa, Ingurumen Sailburua eta Lehendakaria"), eta istripua zaborren kudeaketa ereduari egotzi zitzaion.[448] Manifestarien artean Ermuko alkateak ez zuen parte hartu, baina bai PSE-EE, EH Bildu, Podemos eta PP-ko zinegotziak. Barinagaz gain, zenbait manifestarik Verter Recycling enpresako beste akzionistak ere jopuntuan jarri zituzten, “gertatzen ari zena ba zekitelako”. Era berean, zabortegian zeuden “beste gai toxikoekiko” kezka adierazi zuten.[449] Egun horretan, Enkarterriko biztanleen beste manifestaldi bat ere egin zen Zallan.[450] 17an, Ernaiko kide batzuk[451] BI-3344 errepidea blokeatu zuten, Eibarko sarrerako errotondan kateatuz.[452] 18an, Jaurlaritzak azalpenak emateko agerraldiaren egunean, Eusko Legebiltzarraren aurrean elkartzeko deialdia egin zen;[453] egun eta leku berean, Ertzaintzako ErNE sindikatuak kontzentrazio propioa egin zuen.[454] 19an hitzaldia antolatu zen Azpeitian: “Zer gertatzen ari da Zaldibarren?”;[455] Eibarren, Coliseo Antzokian Jaurlaritzako teknikarien agerraldian publikoa eta hizlarien arteko kalapitaz gain, kanpo aldean manifestazioa egin zen;[456] eta Eibarko Industria Ingeniaritza Teknikoko Unibertsitate Eskolako ikasleek greba mugagabea abiatu zuten.[457] Hurrengo egunetan manifestazioek ez zuten etenik izan: Mutrikun, Markina-Xemeinen,[458] Elgoibarren,[459] Abadiñon,[460] Azpeitian,[461] berriro Eibarren...[456] azken honetan, Aratuste ospakizunak bertan behera geratu ziren airearen kutsadura zela eta.[462] El Burgon (Malaga, Joaquin Beltranen jaioterria) ere manifestaldi txiki bat egin zen,[74] eta Zallan, Beltran oroitzeko mobilizazioek Zallako Cespa zabortegiaren eta Gueñesko Glefaran biomasa zentralaren aurkakoekin bat egin zuten.[154] 24ean, herritar talde batek Eibarko Udalaren hileroko Osoko Bilkura eten zuen, "Zaldibar argitu" oihuka.[463]

Ondorengo egunetan aire kutsaduraren maila jeitsi zen, baina mobilizazioek jarraitu zuten: otsailaren 26ean, Ermuan Javier Vazquez ekologistak Zaldibarko zabortegiari buruzko hitzaldia eman zuen.[464] 27an, Eibarko herri plataformak elkartasun ekitaldi bat antolatu zuen Txaltxa Zelaiean;[465] Elgetan, "Zaldibar Argitu" talde bat eratu zen;[466] Ernai gazte mugimenduak Donostian mobilizazio bat egin zuen,[467] eta egun berean eskualde mailako beste bat Lasarte-Orian: azken honen ibilbidean zehar, PSOE-ko egoitzan "Hiltzaileak" zioten pegatinak itsatsi zituzten, aurrean zabor poltsak utziz; eta Batzokian zaborra bota eta afixa itsatsi zuten.[468] 28an Recortes Cero Euskadi mugimenduak Zaldibarko hondamendiaz protestatzeko elkarretaratzea egin zuen Bilbon.[469] 29an, Larreko plataforman bildutako eragile multzo zabalak Donostian manifestaziorako deia egin zuen, Zubietako erraustegia gelditzeko eta Zaldibarko hondamendia argitzeko leloekin.[470][471][472] Martxoaren 5ean mobilizazioak egin ziren Zaldibarren[312], Elgetan[473] eta Markina-Xemeinen,[474] eta Bergaran hitzaldia eman zuten Ainhoa Intxaurrandieta adituak eta Iraitz Lazkano Elgetako Alkateak, Karmele Uribesalgo kazetariaren moderazio lanarekin.[475]

Luizitik hilebete betetzen zen egunean, martxoak 6, Zallan mobilizazioa egin zen;[476] eta Eitzagan desagertuei lore eskaintza egin zitzaien;[56][477][478] eta Zaldibar, Eibar, Ermua, Elgeta, Markina-Xemein eta Mallabiko "Zaldibar Argitu" plataformek modu koordinatuan funtzionatzen hasi ziren.[312][234] Martxoaren 7an Joaquin Beltranen senideek Zallan eginiko mobilizazio deialdiarekin[479] bat egin zuten Udal[480]eko alderdi politiko guztiek,[481] eta desagertuak aurkitu arte ostegunero elkarretaratzeak egiteko asmoa adierazi zuten;[482] egun berean, Markina-Xemeingo EAJk komunikatua atera zuen, desagertuen familiekin bat eginez eta gorpuen bilaketan etenik ez izateko eskatuz.[483] 10ean, Eibar eta Real Sociedad futbol taldeek otsailaren 14ean bertan behera jokatutako partidua jokatu zenean, kontzentrazioa egin zen Ipurua futbol zelaiaren aurrean.[484]11an auto karabana egin zen Eibarren.[484] Eta 12an, 12:00-15:00 artean lanuzteak egin ziren Zaldibar, Eibar, Ermua, Elgeta eta Mallabin,[485] herri bakoitzean 12:30etan mobilizazioak eginez; eta 19.00etan denak elkarrekin Eibar eta Ermua arteko rotondan biltzekoak baziren ere,[486] manifestazio hau bertan behera geratu zen, COVID-19 pandemia zela eta;[487] manifestaldi honek ere eragile askoren atxekimenduak jasoak zituen.[41][488][489][490] Egun berean Elgoibarren Rodisa enpresako langileek protesta egin zuten[491], eta Markina-Xemeinen ere kontaketa-panel bat ezarri zuten, eta giza-kate bat egin zen Zelaiaren bueltan, elkartasuna adierazteko.[483] Mobilizazioak deitu ziren, baita ere, Algorta, Sopela, Leioa,[492] Erandio, Gasteiz, Portugalete eta Santurtzin.[493]

Martxoaren 14an, Espainiako Gobernuak COVID-19aren aurka ezarritako konfinamendu neurriekin[494] mobilizazio eta bilerak egiteko aukera desagertu zen. Hala, martxoaren 17an Bilbon ospatzekoa zen solasaldia (Iñaki Antiguedad hidrogeologoa, Maialen Ferreira kazetaria eta Carlos Arribas ekologista hizlariekin)[495] bertan behera gelditu zen.[496] Ordutik aurrera, beste protesta era batzuk bilatu ziren, hala nola sare sozialetako bideo sorrera,[497] Zallako osteguneroko elkarretaratzeak etxeetatik eginiko protesta bihurtzea,[498][499] edo leihotik eginiko lapikokadak, hala nola Sallabenten,[500] Ermuan,[501] Elgetan edo Eibarren deitutakoak.[502]

Martxoaren 26an, sare sozialak eta leihoak marrazkiz betetzeko deialdia egin zen.[503] Martxoaren 27an, langileak desagertu zirenetik 50 egun betetzen ziren egunean, lapiko-protesta berezira deitu zen. Eta apirilaren 6rako beste protesta handi bat antolatzen hasi zen, zabortegiaren kudeaketa salatzeko.

Langile mugimendua

Otsailaren 12an, ELA, LAB, ESK, Steilas eta EHNEko zenbait sindikalista Jaurlaritzaren Bilboko ordezkaritzan eserialdi zaratatsua burutu zuten, 2020 urtean hil ziren 11 langileen eta Zaldibarren desagertu diren 2en alde.[345]

Otsailaren 17an, EHNE sindikatuak, berriz, Zaldibar inguruko nekazarien protestei ahotsa eman zien, baserrietako esplotazioen egoera eta osasun baldintzak argintzeko eskatuz, eta galera ekonomikoak seinalatuz.[504] Izan ere, auzoko produktuak ekoitzi eta kontsumitzeko debekua altxatu ostean ere haien salmenta asko jaitsi zen.[505]

Otsailaren 20an, ELA, LAB, ESK, Steilas, EHNE eta Hiru sindikatuetako kideek haien lokalen kanpo aldean kontzentrazioak egin zituzten Euskal Herriko 30 herritan; kontzentraziook 13 minutu iraun zuten, egun horretara arte 2020an hildako langileen kopurua gogoan.[383]

Otsailaren 21ean:

  • ELA eta LAB sindikatuek zabortegiko lanak ikuskatzea eskatu zuten, lanok egiten ari den Moyua enpresaren komitean gehiengoa izateak ematen dien eskubidea baliatuz;[506] Jaurlaritzatik UGT eta CCOO-ko ordezkariak ere gonbidatu zituzten, eta bisita otsailaren 24erako programatu zen.[507]
  • Zabortegiaren inguruan lan egiten duten Correoseko postariek haien lan baldintzei eta babesgabetasunari buruz kexu agertu ziren.[508]

Otsailaren 24ean, CCOO,[509] ELA eta LAB sindikatuetako ordezkariei Moyua enpresako kideek lagundu zieten, ez baitzen Jaurlaritza edo Osalaneko arduradunik bertaratu. Bisitan zehar lanetan ari diren beharginen baldintzak ikuskatu zituzten -denak enpresa pribatuetakoak- prebentzio eta segurtasun neurriekiko eta sartzen ari ziren ordu kopuruarekiko kezka azalduz.[510] Egun berean, beharginotako batek LAB-i idazki anonimoa bidali zion, lan baldintza desegokiok baieztatuz.[183] Gero baieztatu zenez, 10 orduko lanaldiak egiten ari ziren, amiantoarekin lan egin ezkero gehienez 4 ordu egin daitezkeenean.[511]

Otsailaren 27an:

  • Eibarko Udalak ere langileen segurtasun baldintzak hobetzea eskatu zuen,[411]
  • ELA, LAB, ESK, Steilas, EHNE eta Hiru sindikatuek mobilizazioa deitu zuten Eibar-Ermua arteko errotondan;[512] bertan, otsailaren 24ko ikustaldiaren ostean zabortegiko langileetako batek idatzitako lan-baldintzen salaketa anonimoa irakurri zen.[513]

Martxoaren 6ean, CCOO-ko Alfonso Riosek seinalatu zuen Jaurlaritza arazoaren garrantzia jeisteko ahalegina egiten ari zela, baina zabortegiko material arriskutsuak zirela eta tentsioa mantentzen saiatu beharra zegoela.[514]

Martxoaren 12an, UGT-ren Nazio Komiteak lan-inspektoreen lan baldintzak hobetzeko eskatu zion Administrazioei, Zaldibarren izan bezalako irregulartasunei aurre egin ahal izateko.[515]

Desagertuen familiak

Beltran eta Sololuzeren senideek zabortegiaren sarreran ezarritako oroimen-gunea

Desagertutako langileen senideek oso deklarazio gutxi egin dituzte:

  • Helene Alberdi: Sololuzeren iloba.[516] Lehen egunetan desagertutakoen bilaketa lanak eten zirenean kexu agertu zuen lehena izan zen, Administrazioaren enpatia falta seinalatuz.[118][517]
  • Paulo Alberdi: Sololuzeren iloba. Komunikabideei "informazioa ezkutatzen ari zitzaien" sentsazioa adierazi zien.[81]
  • Beltranen arrebak: El Correo egunkarian anaiak zabortegiaren istripua nola aurreikusi zuen azaldu zuten, enpresak jaramon gutxiegi egin ziola adieraziz. Desagertuak "erahilak" izan zirela seinalatu zuten.[70]
  • Pedro Alberdi: istriputik 13 egunera, Eta Kitto aldizkariko artikulu batean adierazi zuen bere koinatua "ez zuela mendiak hil, jendearen diru-goseak baizik".[518][519]
  • Agurtzane Sololuze, Albertoren arreba: zabortegiaren sarreran oroigarria eta loreak ezarri zituen desagertuen memorian, bilaketa taldeen lanak jarraitzen zituen bitartean.[462]
  • Martxoaren 3an, Joaquin Beltranen senideek komunikatu bat atera zuten, hondamendiaren kudeaketari kritika gogorra eginez, eta arazoaren konponketa teknikoen eskuetan uzteko eskatuz, politikoenetan barik.[520] Biharamunean, Urkullu lehendakariak komunikatu honi erantzuna eman zion, otsailaren 18an adierazitako terminoak berretsiz.[521]
  • Martxoaren 5ean, EITB-ri[522] eta RNE-ri[523] emaniko elkarrizketetan, Rodolfo Martin lagunak eta Txisko Beltran senideak larrialdiari aurre egiteko forma kritikatu zuten; familiek gorpuak aurkitu arte bilaketa lanekin jarraitzea eskatu zuten, eta lanetan oraindik izaten ari ziren koordinazio arazoak seinalatu zituzten. Halere, Larrialdiei Aurre Egiteko teknikoen eta haien buru Pedro Anituaren lanarekiko esker ona adierazi zuten.[524] Egun berean, Markina-Xemeinen eginiko mobilizazioan, Eneko Arratek ere (Sololuzeren beste iloba batek) logistika anabasa eta senideen baztertzea salatu zuen.[525] Ekologistak Martxaneko Javier Vazquezek ere seinalatu zuen "orkestra zuzendaritza falta" bera, alegia.[514]
  • Martxoaren 6ean, luizitik hilebetera:
    • Senideek prentsaurreko agerraldia egin zuten Verter Recycling zabortegiaren sarreran.[526] Bertan, besteak beste, kexu agertu ziren Jaurlaritzak ez ziotelako beraien abokatuei mahai teknikoen bileretan parte hartzen uzten; hango "hizkuntza teknikoa" ulertu ahal izateko ezinbestekoa haien ustez.[527]
    • Beltranen senideak Jaurlaritzako kideekin bildu ziren, hauek eskatuta. Bertan, familiak onartu zuen bilaketa lanen deskoordinazioagatik eskatutako barkamena, eta Urkulluk bere gain hartu zituen erreskate lanei «eraginkortasuna» emateko eskariak.[169]
  • Martxoaren 7an Zallako kontzentrazio isilean parte hartu zuten. Hemen Beltranen senideek heriotzak "batzuen diru-goseari eta besteen praxi txarrari" egotzi zieten.[528]
  • Martxoaren 10ean, Sololuzeren senideek mozio-proposamen bat sartu zuten Markina-Xemeingo Udalean.[483]
  • Martxoaren 13an, zabortegiaren izandako bilera batean, Beltranen senideek Jaurlaritzako kideekin haserre amaitu zuten,[170] hauek Beltranen enpresak luizian izan zezakeen erantzukizuna seinalatu zutelako,[166] eta isilpekoa beharko lukeen bilera hori komunikabideei jakinarazi zietelako.[169] Une honetatik aurrera, familia bakoitzak bere aldetik jarraitu zuen dinamika,[219] eta Sololuzeren senideek adierazpenak egiteari uko egin zioten.[529]

Komunikabideak

TVE-ko Informe Semanal telebista saio historikoak (1986ko argazkia) edizio bat eskaini zion Zaldibarko hondamendiari.

Hondamendi honek nazioartean berehalako oihartzuna izan zuen.[530]

  • AEBetako geofisikoen elkartearen esanetan: «Zabor biltegien horrelako lerrakuntzak arrisku ezagunak dira eta iraganean jendearen heriotzak eragin izan dituzte, baina gehienetan hondakin kudeaketa txarra duten herrialdeetan. Horrelako luizi handi bat Europako zabor biltegi batean gertatzea ez da ohikoa.»[531]
  • TVE Espainiako telebista kate publikoak "Informe Semanal" saioaren atal osoa eskaini zion otsailaren 22an, fokua zaborraren kudeaketa eredua birplanteatu beharrean ezarriz.[532]
  • RNE Espainiako irrati kate publikoak "24 horas" irrati saio berezia eskaini zion otsailaren 24ean, ASEGRE hondakin enpresarien elkartea eta Ecologistas en Accion taldea elkarrizketatuz.[533]
  • Javier Gallegoren "Carne Cruda" irratsaioan Zaldibarko hondamendiari buruzko programa berezia egin zuten otsailaren 25ean.[534]

Saiakerak

Ahateak Ego ibaiean (2020ko martxoa), zabortegiaren lixibiatuek kutsatutako lekuan.

Bestalde, hainbat aditu eta eragilek ere Zaldibarko hondamendiari buruzko ondorioak atera dituzte, hala nola:

Erantzukizun penalak

Lehen egunetako krisia bideratu ostean,[100] Eusko Jaurlaritza (inspekzioen arduraduna) eta Verter Recycling 2002 enpresa (jabea) kontrol faltaren ardura elkarri leporatzen hasi ziren:[251]

  • Jaurlaritzaren arabera, istripua "zabortegia kudeatzen zuen enpresa pribatuaren" erantzukizuna zen. Hori zela eta, konponketa lanak subsidiarioki egiteko prest agertu bazen ere, kostua enpresaren gain geratuko zela iragarri zuen (80-100.000.000 eurotako gastu estimazioa).[224] José Tesán injeniari zibilaren arabera, ostera, gastu hau 1.000.000.000 eurotara igo zitekeen lanotan konplikazioak aurkitu ezkero.[67]
  • Enpresaren arabera, Jaurlaritzaren inspekzioek "ez zuten sekula zabortegiaren egonkortasuna" zalantzan jarri, istripuaren arrazoi nagusia alegia. Izan ere, Erkoreka bozeramaileak berak esan zuen 2019ko udan eginiko azken inspekzioan antzeman ziren irregulartasunak maila txikikoak izan zirela.[555]
  • Langileak kexu agertu ziren, luiziaren lehen uneetan enpresako arduradunek ez zutelako planorik ekarri, eta injeniaria ez zelako 8garren egunera arte bertaratu.[75]

Otsailaren 10ean, instrukzio epaitegiak diligentziak ireki zituen Verter Recycling 2002 enpresaren aurka, lan eta ingurumen delitua egotzita;[556] albistea Erkoreka Jaurlaritzaren bozeramaileak eman zuen, nahiz eta epaitegiak ez zuen ezer esan.[85] Egun berean, Jaurlaritzak 7 eguneko epea eman zion enpresari interbentzio plan bat egiteko, hori bete ezean haien aurkako neurriak iragarriz.[557]

Hurrengo egunetan, Jaurlaritzak Verterren aurkako salaketa jarri zuen Fiskaltzan, inspekzioan detektatutako akatsak zuzendu ez izanarengatik.[65]

Otsailaren 16an, instrukzioarekin lotutako zenbait berri zabaldu ziren:

  • Zaldibarko zabortegian aritutako zenbait langilek han gertatutako irregulartasunen lekukotasunak eman zituzten,[57] besteak beste zaborren negozioan "diru eta interes asko" mugitzen zirela azpimarratuz, "Eusko Jaurlaritzak bazekiela hor zer gertatzen ari zen" seinalatuz, eta "mafia" hori kontrolatu beharra zegoela adieraziz.[30] Izan ere, Zaldibarkoa fondoko arazo baten islada bezala interpretatu zen: Administrazioak ez baitzekien nora zijoazten EAEko obretako hondakinen %26a.[21] Hurrengo egunetan, Instrukzio Epaitegiaren aginduz, Ertzaintza langileei deklarazioak hartzen hasi zen.[58]
  • Zabortegiko arazo propioez gain, EAEko Geologoen Elkargoko zenbait kidek Ermuko autobidearen obren eragina argitu beharra seinalatu zuen. Obra hauek istripuan eragina izan zutela frogatu ezkero, ardura Bizkaiko Foru Aldundiarena izango bailitzatekeen.[46]

Otsailaren 21ean, Eusko Jaurlaritzak bigarren salaketa jarri z[558]ion Verterri Fiskaltzan,[559] enpresak pitzaduren berri bazuela adieraziz, eta halere ez zuela aktibitatea gelditu.[65] Izan ere, Verterrek bazuen lur mugimenduen berri: luiziaren ostean lehenik enpresako Zuzendari Teknikoak, eta gero Zuzendari Komertzialak,[560] jaurlaritzako ingurumen inspektoreei horrela adierazi zieten; eta Moreno sailburuordeak ots 10ean enpresari eskatutako dokumentazioan ere adierazten zen "Otsailaren 4, 5 eta 6ean berriki agertutako arrakala batzuen gainean lanean ari zirela". Hori jakitean erabaki zuten salaketa jartzea, Administrazioa derrigortuta baitago hori egitera delitu zantzuak aurkitzen direnean.[64]

Handik egun gutxira, Bizkaiko Foru Aldundiak[408] eta Eibarko eta Ermuko udalek ere akusazio partikular bezala aurkeztuko zirela iragarri zuten, lehen biak EH Bilduko ordezkarien ekimenez.[561] Akusazioa eramateko, hasieran azken biek Acies abokatu bulegoa kontratatu zuten, EAJ-ko Euzkadi Buru Batzarreko kide ohi batek zuzendua.[562] Baina otsailaren 28an, Eibarko Udaleko Bozeramaileen Batzordeak abokatu bulegoz aldatzea erabaki zuen, eta Ermua eta Zaldibarrekin batera aritzea.[563]

Otsailaren 26ean, Bizkaiko Ahaldun Nagusiak iragarri zuen Verterri baimenak eman zizkioten Zaldibarko Udal Gobernuei ere erantzukizunak eskatuko zitzaiela. [564]

Otsailaren 27an, Zaldibarko Udalak ere akusazio partikular bezala aurkeztea erabaki zuen, EAJ, PSE-EE eta EH Bildu alderdien adostasunarekin.[565]

Otsailaren 28an, Juanjo Alvarez EHU-ko Zuzenbide Katedratikoak epaiketa bi urterako aurreikusi zuen.[566]

Martxoaren 5ean, Ekologistak Martxan taldeak kereila jarri zion Verter Recycling enpresari Durangoko Epaitegian, eta aztertzen ari ziren Administrazioaren kontra ere prebarikazioarengatik jotzea.[567]

Martxoaren 13an, Jaurlaritzako arduradunek seinalatu zuten, Verterrekin batera, Beltranen enpresak ere istripuan nolabaiteko erantzukizuna izan zezakeela, hondakinak ezartzen aritzen zenez.[166]

Zaldibarko krisiaren eragina hondakinen kudeaketa ereduan

Arazo logistikoa

Gasteizko Gardelegi auzoko zabortegia izan zen Verterrera zijoazten hondakinei lekua egiteko aipatutako bat.

Zaldibarko hondamendiak arazo logistiko handia ekarri zuen:[568]

  • Verter Recyclingen 700 bezeroak (horietako 200 enpresa handiak: Papresak, Productos Tubularek, Cintas Ubis...[569]) hondakinak nora eraman ezinda gelditu ziren, “inbutu batean bezala” Moreno Sailburuordearen hitzetan.
  • Istripua gertatu zen garaiean, EAE-n 6.300.000.000 tona hondakin sortzen ziren urtero (2,9 tona biztanle bakoitzeko); hortik %60 industriatik zetorren,[570] 3.500.000 tona alegia. Hauetatik 500.000 tona Verterrera eramaten ziren (EAE-ko urteko inerte kopuru osoaren %20a).
  • Arazo honek EAE-ko industria ereduaren muina konprometitzen zuenez, Jaurlaritza gaia aztertzeko siderurgia eta papergintza sektoreetako patronalekin, beste zabortegietako ordezkariekin, eta hondakinen arloan lan egiten duten enpresekin (Aclima, Euskadiko Ingurumen Industrien Kluster Elkartea) bildu zen.[200] Hondakinotatik asko “esportatu” beharko zirela emantzat hartu zuten.[156]

Verter Recyclingen faltan, beraz, hondakinen kokapenarekin arazo bikoitza sortu zen:

  1. Jada Verterren zegoen zaborra non kokatu.
  2. Industrian eten barik sortzen ari zen hondakin fluxua nora eraman.

Istripua gertatu eta lehen egunetan, nahasmena zen nagusi. Espekulazio handia izan zen, informazio faltsuak ere bai, eta baieztapen/ezeztapen ugari. Besteak beste:

  • Ingurumen Sailetik EAE-n amiantoa har zezaketen lau zabortegi ere seinalatu ziren: Bistibieta (Lemoa), Cespa (Zalla), Betearte (Mallabia) eta Cespa (Mutiloa).[571]
  • Hondakin arriskutsuak Galiziara eramateko aukera ere aipatu zen.[67]
  • Nervako (Huelva) Rio Tinto meatzeen inguruko zabortegia ere aukeretako bat bezala aipatu zen,[572] baina hango udala kontra agertu zen[573] (Nervako zabortegia kudeatzen duen enpresa Mallabiako zabortegiari ere lotua zegoen,[574] ingurumen irregulartasunen kurrikulum luzearekin.[575][576]); halere, otsailaren 25ean jakin zen hau Vox-eko diputatu batek zabaldutako albiste faltsua izan zela.[577]

Otsailaren 24ean, Jaurlaritzak zabortegi pribatu eta publikoek aurrerantzean sortutako hondakin berriak hartu beharko zituztela seinalatu zuen (borondatez ez bazen, derrigortzeko aukera baztertu barik[578]). Horren harira, zabortegi publikoen artean kontsulta-erronda bat egin zuen, aurrerantzean sortutako hondakinei (ez jada Verterren zeudenak) kokapena bilatzeko. Zabortegi bakoitzari zenbat hondakin eta zein motatakoak hartzeko ahalmena-kalkulatzeko eskatu zitzaion:[579][580] Erantzunak:

  • Gasteizko Udalak erantzun zuen Gardelegin 1.000.000 bat tonako lekua bazuela, baina 23.000 tona baino ez lituzkela eskainiko Verterrera zuzendutako "zabor ez arriskutsuentzat"; Arabatik hara bidali ohi zuten pareko kopurua, alegia. [581]
  • Bizkaiko Foru Aldundiak erantzun zuen bere menpe zeuden bi zabortegietan (Jata-Lemoiz eta Artika[578]), ezin zituela Verterrera zuzenduta zeuden hondakinik hartu,[582] bere zabortegi hauek "hiri hondakinetarako baino ez zirelako". Ingurumen Sailetik adierazi zuten "larrialdi batean, baimen aldaketak arintzeko" ahalmena zutela, arriskurik gabeko hondakinak hartu ahal izateko; eta gainera hauen kudeaketa "hirikoak baino erosoagoa" izaten zela.[581]
  • Gipuzkoak Bergarako Epele zabortegi klausuratua berrirekitzea proposatu zuen[570] (herri honetako alkatea kontra agertu zen[583]), zabor "ez arriskutsua" hartzeko bakarrik.[582]

Otsailaren 29rako, enpresa asko hondakinak lantegian bertan pilatzen ari ziren, inora eraman ezinda.[564]

Martxoan 3an, Gipuzkoako Foru Aldundiko Ingurumen Diputatu Jose Ignacio Asensiok adierazi zuen Zaldibarrera bideratzen ziren hondakinen zati bat Gipuzkoan hartzeko moduan zeudela, kantitatea zehaztu barik.[584]

Martxoaren 4ean, Arriolak, Eusko Jaurlaritzako Ingurumen Saileko buru bezala, agindua eman zuen aldi baterako neurriak ezarriz, zabortegiei EAE-n urtero hartzen ziren 2.500.000 tona industria-hondakin harrerazteko. [585] Otsailaren 24ean eginiko galderaren erantzunak jasota, zabortegi guztien artean 440.000 tona hondakin hartzeko moduan zeudela ebatzi zen; beste 410.000 tona gelditzen ziren destinu gabe; halere, hauetatik zati bat balorizatu ezkero, zabortegietara bideratutako zatia 250.000 bat tonatakoa izan zitekeela ikusi zen. Horregatik, balorizazio-plantei ahal beste hondakin hartzeko (EAE-koak lehenetsiz) eta hondakin-ekoizle ziren enpresei hondakinak ahal zutenik eta portzentai handiena balorizatzeko derrigorra ezarri zitzaien.[586] Neurri hauek urtebeterako iragarri ziren, eta EAE-ko zabortegi guztiei agindu zien, "ahalik eta kantitate handiena" hartzeko, hondakinok "orain arte zein zabortegitara eraman diren kontuan hartu gabe".[587] Plan honen arabera, araztegietako lokatzak adibidez zabortegietara botatzea debekatu zen, %100ean balorizatzeko modukoak direlako; eta papertegietako lokatzei, berriz, beste soluzio bat bilatzea eskatu zitzaion industriari, zabortegietara eramateko aukerak murriztuz; berdin fundizioko hare eta finen kasuan, eta automobilgintzako hondakinetan.[588] Ekologisten aldetik, gogoratu zuten erraustu baino lehen hondakin hauek konpostatzeko eta birziklatzeko aukera baliatu behar dela gogoratu zuen, modu horretan aire-kutsadura ekidinez.[585]

Enpresarien erantzuna

Alonsotegiko erraustegia.

Zaldibarkoa gertatu eta egun gutxira,

  • Beste zabortegiek enpresei ipinitako prezioak jaso zituzten.[589]
  • Larrialdi honek Gipuzkoan ere eragin zuen: Cespa enpresak Mutiloako Lurpe zabortegia ixteko erabakia arrapaladan hartu zuen, probintzia honetako hondakinen arazoa areagotuz eta Mutiloako zabortegiaren beraren kontrol faltari buruzko susmoak aireratuz.

Otsailaren 20an, Iñaki Garcinuño, Cebek Bizkaiko patronalaren lehendakariak, Jaurlaritzari "lehen bait lehen Zaldibarko zabortegiari alternatiba bat" Euskal Herrian aurkitzeko eskatu zion, euskal industria ereduak zabortegiekiko zuen dependentzia handia agerian utziz.[590] Gainera, beste zabortegi pribatuek Zaldibarko hondamendiaren ostean prezioak altxatu izana ez zuen gaizki ikusi, "hori sektore guztietan gertatzen delako, ez bakarrik zaborraren munduan. Merkatu naturalaren parte da".[589]

Zaborraren sektorearen enpresarien aldetik:

  • Aeversu errauste enpresen elkartetik haiek eginiko "hondakinen balorizazioa" goretsi zuten, zabortegien alternatiba bezala.[591]
  • Asegre elkarteak (Asociación de Empresas Gestoras de Residuos y Recursos Especiales) Espainian hondakinen kudeaketa arloan hobetu beharreko zenbait arlo seinalatu zituzten, Verter Recycling haien bazkidea ez zela argituz.[545] Besteak beste, hondakinen ekoizleen ardura bermatuko duen lege aldaketa bat eskatu zuten, Alemania edo Frantziaren ereduak jarraituz, Verter bezalako zabortegi low cost deskontrolatuak ekiditeko.[592]

Otsailaren 27an, Eduardo Zubiaurre Confebask patronalaren lehendakariari Arriolak aipatutako eko-zergari buruzko iritzia galdetu zioten; honek erantzun zuen hori baino garrantzitsuagoa zela epe motzean industrian sortzen ari zen hondakinei irteera ematea, "bestela herri honetako enpresa-sarea geldituko da-eta".[593] Deklarazio honen ostean, Jaurlaritzaren Ingurumen Sailak prentsa oharra kaleratu zuen, epe motzeko soluzio horren bila kolaboratuko dutela, baina "industria-hondakinen kudeaketa haiek sortzen dituztenen erantzukizun ukaezina zela" gogoratuz.[594]

Administrazioan hobetu beharrekoak

Gipuzkoako hondakin bilketa 2007-2016 aldian, Euskal Herriko beste probintzietakoekin alderatuta.

Gainera, Administrazioan (bereziki EAEkoan) hobetu beharreko zenbait arlo agerian geratu ziren.

Larrialdien kudeaketan:

  • Larrialdi baten kasuan, Jaurlaritzen Sailen arteko komunikazioa eta koordinazioa eramateko aginte bateratu baten premia seinalatu zuen Arriola Ingurumen Sailburuak.[149]
  • Larrialdien Kudeaketa Legea aplikatzea: lege honen barruan Lehendakariak larrialdi guztien gaineko aginte bateratua hartzea aurreikusten da.[364]

Hondakinen kudeaketan:

  • Urkullu Lehendakariak seinalatu zuen, aurrerantzean enpresa kutsatzaileek kutsadura horren kudeaketarekiko konpromisoa hartu beharra zutela.[595]
  • Arriola Ingurumen Sailburuak esan zuen, Zaldibarko hondamendia gertatu arte, EAE hondakinen arazoari bizkarra emanez bizi izan zela.[149]
  • Legez kanpoko hondakinen trafikoaren kontrola (laugarren aktibitate kriminal errentagarriena).[596][553]
  • Lurperatzera edo erretzera bideratzen diren hondakinen kopuru handiegia;[597] Zaldibarko hondamendiaren ostean, ia eragile guztiak zeuden ados kopuru hau gutxitu beharrarekin. [564]
    • Europa osoan, Espainia zen zabortegietara hondakin gehien eramaten zituen herrialdea (%54,[273] Europa iparraldeko herrialdeetan %3a delarik).[598]
    • Beste iturri batzuen arabera, siderurgia, papergintza eta eraikuntza arloko hondakinen %58a birziklatu egiten zen; %6a balorizatzen zen; eta %36a zijoan zabortegietara. [564]
  • Biogasaren ustiapena errentagarri bihurtzeko laguntza falta.[599]
  • Zaldibarkoaren ostean, hainbat eragilek "zero zabor" eredurantz jotzearen beharra seinalatu zuten,[600][103][234] atez ateko bilketa sistema bultzatuz,[599] zabortegien jarduna fiskalizatuz,[104][383][411] "hiri-meatzaritza" bultzatuz[601]...
  • Frantzia, Alemania eta Erresuma Batuaren eredua jarraituz, enpresek bere hondakinen ardura mantentzea, haien tratamendu-prozesuaren amaierara arte (ordura arte, Espainian, enpresaren ardura zaborra kudeaketa-enpresaru ematearekin batera amaitzen zen).[545] Puntu honen premia ASEGRE hondakin-enpresarien elkarteak berak ere seinalatu zuen.[592]
  • Hondakinekin lan egiten duten enpresa pribatu nagusiek (Urbaser, Sacyr, OHL, Ferrovial...) lobby portaera erakutsi ohi dute, Administrazioan "zero zabor" eredura zuzendutako neurriak eragozteko (zenbat eta zabor gutxiago, haiek negozio bolumen txikiagoa).[602]

Iñaki Arriola Jaurlaritzako Ingurumen Sailburuak berak aitortu zuen:

  • Espainiako 2016ko legearekin, zabortegien egonkortasuna Administrazioaren kontroletik kanpo zegoela (enpresaren azterketak ontzat ematen ziren),[149]
  • Horrelako instalakuntzak Administrazio publikoetatik kudeatzeko aukera aztertu beharko zela;[603]
  • Zabortegietan hondakinak uztea "hain merkea" ez izateko eko-zergak beharko zirela; bigarren eskuko materialen merkatua suspertu beharko zela, eta enpresek zaborren kudeaketa produkzio-koste bezala aurreikusten hasi beharko zirela;[604] halere, Jaurlaritzak 2003tik aurrera behin baino gehiagotan aipatu du aukera hau, asmoa burutu gabe;[605] eta Joserra Becerrak (Equo Berdeak) gogoratu zuen neurri hori berak proposatu zuela Eusko Legebiltzarrean 2017an, eta EAJk eta PSE-EEk atzera bota zutela[606]). Era berean, Iñigo Martinez Ezker Anitzako bozeramaleak adierazi zuen eko-zerga eredua ere errebisatu beharra dagoela "kutsatzen duenak ordaintze" teoriko hori, praktikan "ordain dezakeenak kutsatze" bihurtzen baita.[607]
  • Zaborraren kudeaketa eredua birplanteatu beharra, zabortegiak gutxiago erabiltzeko. Ekologistak Martxaneko Javier Vazquezek erantzun zuen "protokoloak, arauak eta legeak badirela; haiek betearaztea falta zela".[514]

Zaborraren negozioa

Hondakinen tarifak EAEn eta Ipar Euskal Herrian (2016)

Zabortegiak enpresa pribatuen esku egotearen ondoriozko zenbait arazo seinalatu ziren,[273] gehienak zerbitzu publikoaren aldean errentagarritasuna lehenestearekin lotuak:

  • Hondakin bat arriskutsu / ez arriskutsu bezala sailkatzea enpresaren esku uztea;[38]
  • Irabaziak daudenean esku pribatuetara joatea, eta galerak daudenean diru publikotik berdintzea;[21]
  • Irabazirik ez galtzeko kontrolak sahiestea;[21]
  • Ahal denik eta tona gehien hartzeko lehia, prezioak merketzeko lehia.[21]

Erreferentzia bezala, zabortegiek kobratzen duten prezioa hondakin motaren arabera (Zamorako tarifak):[89]

  • Inerte garbiak 1,75 euro/tona.
  • Papera/kartoia ,17,8 euro/tona.
  • Plastiko/papera, 60 euro/tona.
  • Obra-hondakin toxikoak: 60,5 euro/tona.

Hauen aldean, Verter Recyclingek prezio oso merkeak eskaintzen zituen (bataz beste 16 euro/tonako; Arabako zabortegi publikoak berriz, 38 euro/tonako[564]); horren eraginez, enpresa batzuek hondakinak oso urrunetik bidaltzen zizkieten, nahiz eta inguruan beste zabortegiak izan.[229]

Nabarmendu behar da, baita ere, zabortegi batzuk publikoak izan arren, Espainian oso arraroa dela hondakinen ziklo osoa (jaso, banatu, birziklatu...) Administrazio publikoak kontrolatzea. Normalena, kate honen mailaren batean hondakinak enpresa pribatuen esku egotea izaten da.[602]

Lehendik txarto egindakoak

Josu Jon Imaz

Verter Recycling bezalako enpresen kontrol falta Jaurlaritzak 2000 urtean enpresa arriskutsuen "tutoretza" bertan behera utzi izanakin lotu zen; orduko Industria Sailburu Josu Jon Imazen ekimenez bultzatutako neurri honek promozio industriala zuen helburu, eta inspekzioen intentsitatea gutxitu zuen, superbisioa eta txostenak jaulkitzea enpresaren gain utziz.[608][26] Ekimen hau[609] Europan norabide berean hartutako neurriekin bat zetorren.[553]

Arlo sindikaletik arazo bat seinalatu da: zabortegien eta birziklajearen arloan diharduten enpresa handien egiturak sindikatuen kontrola eragozten dute: askotan UTE motakoak dira (unean uneko elkartzeak), iraupen gutxikoak, azpikontratak ohikoak dira... hau langileen baldintzen kaltetan izaten da (sindikatuen presentzia eraginkorra dagoenean, prebentzio ordezkariak produkzioa geldiarazteko eskumena du, langileen arriskua badago).[40]

Zallako zabortegiaren aurka sortutako mugimendu politikoak bildutako informazioaren arabera, zabortegien negozioan modus operandi amankomun bat detektatu izan da: herri txikietan kokatzea (aurre egiteko baliabide gutxi dituzten udaletan, alegia), hauteskundeak baino lehenago, tramitazio azkarren bidez, esposizio publikora atera gabe, arduradun politiko eta enpresarien arteko konplizitatearekin, kontrol eskasarekin... [154]

Ingurumen inspektoreen arazoak

Administrazioan hobetu beharreko zenbait hutsune seinalatu ziren:

  • Ertzaintzan, Ingurumen Unitatearen baliabideak: Zaldibarkoa gertatu zenean EAE osorako 8 agente baino ez zeuden.[249]
  • Ingurumen Sailaren inspekzioetan, EAEn lan horretarako 8 inspektore baino ez zeuden. Horien lana zen 17 zabortegiak jagotea, baita kutsadura sortzen duten 380 industria eta gune klasifikatuak. Halere, lan hau egiten zuten funtzionarioen arabera, lan hori hobeto egiteko jende gehiago beharko litzatekeen, eta inspektoreen aholkuei jaramon gehiago egin.[21] Arriola Ingurumen Sailburuak ere inspektore taldearen errefortzuaren premia onartu zuen.[149]

Zaborraren arazo globala

Neumatikoen sutea Seseñako zabortegian (2016)

Kontuan hartu behar da, 2018 arte, Espaina munduan 9.garrena zela zaborrak atzerrira esportatzen zuten herrialdeen artean. Urte horretan Txina, Indonesia, Malasia eta Filipinak planto egin zuten, 1. Munduko herrialdeek zaborra nahastean bidaltzen ziotelako, %20 soilik birziklatzeko aukerarekin, eta gainontzeko %80 erre edo lurperatu beharra zutelako. Filipinak kontainerrak bueltan bidali zizkion Espainiari, eta urte horretatik aurrera plastikoak ez ziren atzerrira bidali, Verter bezalako zabortegietara bideratuz.[549]

Zaldibarko hondamendiak gizarteak lehendik jakinekoa zen norabidean sakondu beharraren premia azpimarratu zuen: eredu sozioekonomikoa birplanteatzea, sortutako hondakin kopurua gutxitzea, birziklapena handitzea -erraustegien eta zabortegien beharra minimora jaitsiz-, kontsumoaren eta hazkundearen kultura gainditzea, bizimodu jasangarria garatzea[273][553] Zaldibarren gertatutako hondamendia berriro ez errepikatzeko.[274][234][610]

Zaldibarkoak, baita ere, atzerriko zabortegietako kontrol faltaren gainean fokua ezarri zuen,[611][612] zenbait aurrekari gogoratuz (Bens 1996,[613] Seseña 2016,[614]) eta antzeko kasuak gertatzeko beldurra piztuz, hala nola Abanilla (Murtzia),[615] Onda (Castelló),[616] Miramontes (Coruña)[617] edo Rubí (Bartzelona).[618] Lan istripu eta prebentzio akats izaerari buruz, berriz, Brumadinhon (Brasil) 2019an izandako hondamendiarekin parekotasunak aurkitu zaizkio.[619]

Kanpo estekak

Erreferentziak

  1. (Gaztelaniaz) agitprop. (2020-02-10). «En Euskadi nadie protege a la clase obrera» PCTE (Noiz kontsultatua: 2020-02-12).
  2. a b c d ARGIA. (2020-02-08). «JARRAIPENA | Zaldibarko zabortegian gertatutako luiziak bi langile desagerrarazi eta kudeaketa zalantzagarria azaleratu ditu» Argia (Noiz kontsultatua: 2020-02-09).
  3. a b Eizmendi, Imanol Magro. «Elgeta: hain gertu eta hain urrun» Berria (Noiz kontsultatua: 2020-02-14).
  4. «El derrumbe del vertedero de Zaldibar contado con sistemas de información geográfica» Solusoft (Noiz kontsultatua: 2020-02-24).
  5. anboto. (2020T09:21). «#ZaldibarArgitu “Zaldibar urruti dago, mendien bestaldean. Eskatuko nuke Eitzaga argitzeko”. Oihuak berehala etorri dira “Eitzaga argitu!”» @anboto (Noiz kontsultatua: 2020-02-17).
  6. Mitxelena, Lander Arbelaitz. (2020-02-17). «Zabortegiak debekatu zituzten Zaldibarren 1997an, baita Udalak erreferenduma hitz eman ere» Argia (Noiz kontsultatua: 2020-02-17).
  7. a b c Ansa, Mikel P.. «Zaborraren itzala Verterren gainean» Berria (Noiz kontsultatua: 2020-03-07).
  8. a b c d (Gaztelaniaz) «Barinaga, jefe del vertedero y 'conde' de Eibar» El Correo 2020-02-23 (Noiz kontsultatua: 2020-02-23).
  9. r01e00000ff26d46687a470b8a86a04237242b34f, r01e00000ff26d46908a470b878a0a139f73557d1. «Zaldibarko Eitzaga auzoko ibarbide batean hondakin ez arriskutsuen zabortegia eraikitzeko proiektuaren ingurumen-eraginaren azterlana. - Ingurumena - Euskadi.eus» www.euskadi.eus (Noiz kontsultatua: 2020-02-10).
  10. (Gaztelaniaz) r01epd0122e4ed314423e0db04c97a47b5baa317f, r01e00000fe4e66771ba470b8b16eead1a456352e. «Boletín Oficial del País Vasco - BOPV» www.euskadi.eus (Noiz kontsultatua: 2020-02-10).
  11. a b (Gaztelaniaz) «La empresa que hizo el vertedero cambió «la práctica totalidad» del proyecto autorizado» El Diario Vasco 2020-02-16 (Noiz kontsultatua: 2020-02-16).
  12. a b (Gaztelaniaz) Zelaieta, Ahoztar. (2020-03-18). [https://twitter.com/Ahoztar1972/status/1240256619121987584 «HILO Einber Prevenalia, empresa que realizó el estudio de prevención de riesgos laborales en Verter Recycling, trabajaba para el Departamento de Administración Pública y Justicia de Euskadi.»] @Ahoztar1972 (Noiz kontsultatua: 2020-03-18).
  13. (Gaztelaniaz) «Siete inspecciones en nueve años» El Correo 2020-02-19 (Noiz kontsultatua: 2020-02-20).
  14. Eizagirre, Estitxu. (2020-02-17). «Geyser HPC enpresak erabat aldatu omen zuen Zaldibarko zabortegiaren proiektua» Argia (Noiz kontsultatua: 2020-02-22).
  15. «Zaldibarko Eitzaga auzoko ibarbide batean hondakin ez arriskutsuen zabortegia eraikitzeko proiektuaren ingurumen-eraginaren azterlana» www.euskadi.eus (Noiz kontsultatua: 2020-02-10).
  16. «EBAZPENA, 2007ko urtarrilaren 22koa, Ingurumen sailburuordearena, ingurumen eraginari buruzko adierazpena egitekoa eta ingurumeneko baimen bateratua ematekoa Zaldibarko (Bizkaia) udalerrian arriskutsuak ez diren hondakinak biltzeko Verter Recycling 2002, S.L.-k sustatutako zabortegirako» Euskal Herriko Agintaritzaren Aldizkaria 51 2007ko martxoaren 13a (Noiz kontsultatua: 2020-02-10).
  17. «Diseño, Dirección Facultativa y Asistencia a la Explotación del Proyecto Constructivo de un vertedero de RNP en en Zaldibar (Bizkaia)» https://www.hpc.ag/ (Noiz kontsultatua: 2020ko otsailaren 16a).
  18. ARGIA. (2020-02-13). «JARRAIPENA | Lortuko al dute astelehen honetan Zaldibarko sua osorik amatatzea?» Argia (Noiz kontsultatua: 2020-02-17).
  19. a b c (Gaztelaniaz) «La empresa gestora de Zaldibar presentó un informe sobre la "estabilidad" del vertedero 17 días antes de la avalancha» eldiario.es (Noiz kontsultatua: 2020-02-19).
  20. a b «Un informe técnico garantizó la estabilidad del vertedero de Zaldibar 17 días antes de su derrumbe» ELMUNDO 2020-02-18 (Noiz kontsultatua: 2020-02-18).
  21. a b c d e f g h Lete, Irati Urdalleta. «Egon daiteke beste Zaldibar bat?» Berria (Noiz kontsultatua: 2020-02-17).
  22. a b c (Gaztelaniaz) SL, TAI GABE DIGITALA. (2020-02-07). «Lakua sabía que había amianto en el vertedero; el permiso data del año 2007» naiz: (Noiz kontsultatua: 2020-02-14).
  23. (Gaztelaniaz) «¿Dónde se puede construir un vertedero?» El Correo 2020-02-16 (Noiz kontsultatua: 2020-02-16).
  24. (Gaztelaniaz) «Los 17 vertederos de Euskadi» El Diario Vasco 2020-02-16 (Noiz kontsultatua: 2020-02-16).
  25. (Gaztelaniaz) Maeztu, Dani. (2020T12:48). «Parece que la estrategia oficial con el tema de #ZaldibarArgitu es ahora apuntar a supuestas responsabilidades del ayuntamiento de Zaldibar en el control del vertedero. Hacer eso con una actividad sometida Autorización Ambiental Integral (AAI) es de caraduras. Abro hilo» @DanielMaeztu (Noiz kontsultatua: 2020-02-27).
  26. a b (Gaztelaniaz) «Vertedero Zaldibar: PNV y PSE sabían que había amianto cancerígeno pero lo ocultaron a bomberos y policías» okdiario.com 2020-02-20 (Noiz kontsultatua: 2020-02-20).
  27. (Gaztelaniaz) Eulixe. «La crisis del vertedero de Zaldibar, crónica de una tragedia silenciada (Cap. II)» Eulixe (Noiz kontsultatua: 2020-02-28).
  28. a b c «Lakua construye una celda temporal junto al vertedero de Zaldibar y almacenará los residuos como "peligrosos"» https://www.deia.eus/ (Noiz kontsultatua: 2020ko otsailaren 20a).
  29. (Gaztelaniaz) Aragón, El Periódico de. «El vertedero de Zaldibar alberga 16.148 toneladas de amianto» El Periódico de Aragón (Noiz kontsultatua: 2020-02-19).
  30. a b c d e Petxarroman, Iñaki. ««INORK NAHI EZ ZITUEN HONDAKINAK JOATEN ZIREN VERTERRERA»» Berria (Noiz kontsultatua: 2020-02-16).
  31. (Gaztelaniaz) «Zaldibar, un ejemplo de cómo no deben gestionarse los residuos • Ecologistas en Acción» Ecologistas en Acción 2020-02-19 (Noiz kontsultatua: 2020-02-20).
  32. a b (Gaztelaniaz) «El vertedero de Zaldibar recibió en 13 años los residuos industriales que preveía gestionar en 35» ELMUNDO 2020-02-16 (Noiz kontsultatua: 2020-02-16).
  33. a b c d (Gaztelaniaz) «La empresa atribuye la avalancha a las obras de la nueva circunvalación» El Correo 2020-02-17 (Noiz kontsultatua: 2020-02-17).
  34. (Gaztelaniaz) SA, Baigorri Argitaletxea. (2020-02-16). «Zaldibar, el vertedero que más residuos recibió en 2018» GARA (Noiz kontsultatua: 2020-02-17).
  35. a b c d e f g Eizmendi, Imanol Magro. «Eitzagako koadernoa» Berria (Noiz kontsultatua: 2020-03-02).
  36. a b Eizagirre, Estitxu. (2020-03-02). «Verterrek amiantoa isurtzeko baimena eskuratu zuen Jaurlaritzak ez ziolako eskaerari erantzun» Argia (Noiz kontsultatua: 2020-03-02).
  37. a b Eizagirre, Estitxu. (2020-03-03). «Verterrek eta Jaurlaritzak 2012an erabilitako prozedura ez zen legezkoa amiantoaren kasuan» Argia (Noiz kontsultatua: 2020-03-03).
  38. a b c d e Eizagirre, Estitxu. (2020-02-26). «Jaurlaritzak bazekien Zaldibarko zabortegian ez zirela ari araudia betetzen» Argia (Noiz kontsultatua: 2020-02-26).
  39. a b (Gaztelaniaz) Eulixe. «La crisis del vertedero de Zaldibar, crónica de una tragedia silenciada (Cap. II)» Eulixe (Noiz kontsultatua: 2020-02-28).
  40. a b c d e f g h i j «Esclareced Zaldibar! una tragedia que muestra mucha negligencia | porExperiencia» porexperiencia.com (Noiz kontsultatua: 2020-02-24).
  41. a b c SL, TAI GABE DIGITALA. (2020-03-06). «ELA, LAB, ESK, Steilas, Hiru eta Etxaldek bat egin dute Zaldibarren deitu duten lanuztearekin» naiz: (Noiz kontsultatua: 2020-03-07).
  42. Urain, Iñaki Petxarroman-Jon O.. «Zaldibarko zabortegiko amiantoa ez zegoen beste hondakinetatik bereizita» Berria (Noiz kontsultatua: 2020-02-10).
  43. Petxarroman, Iñaki. «Zaldibar: gardentasuna eta erantzukizuna» Berria (Noiz kontsultatua: 2020-02-19).
  44. a b c d e f Petxarroman, Iñaki. ««Zuloaren» barrunbeak» Berria (Noiz kontsultatua: 2020-02-12).
  45. (Gaztelaniaz) Fernández, Amaya. (2020T04:31). «El @PPVasco ha analizado 45 informes ambientales elaborados por el Gobierno vasco similares al del vertedero de #Zaldibar y en ninguno de ellos transcurrieron 98 días desde la fecha de inspección hasta la notificación al titular.pic.twitter.com/ZbOLpxA1sF» @AmayaEuskadi (Noiz kontsultatua: 2020-02-14).
  46. a b c SA, Baigorri Argitaletxea. (2020-02-16). ««Ez dago argi luizia zabortegiak ala autobideak eragin duen»» GARA (Noiz kontsultatua: 2020-02-17).
  47. (Gaztelaniaz) Arbelaitz, Lander. (2020T04:57). [https://twitter.com/larbelaitz/status/1233375607318286336 «RESPUESTA ABIERTA a @Ingurumena_Eus, @iarriolal a raíz de #Zaldibar, y más concretamente sobre este tweet: https://twitter.com/Ingurumena_Eus/status/1233092000620171266 … Abro HILO, un poco técnico, pero merece la pena»] @larbelaitz (Noiz kontsultatua: 2020-02-29).
  48. a b c d e f (Gaztelaniaz) SA, Baigorri Argitaletxea. (2020-02-29). «Verter dobló en 2018 los residuos metálicos que podía gestionar» GARA (Noiz kontsultatua: 2020-03-02).
  49. (Gaztelaniaz) Zelaieta, Ahoztar. (2020T13:18). [https://twitter.com/Ahoztar1972/status/1227703518359965696 «HILO Alkargo, una sociedad vinculada al grupo Mondragón, fue sancionada por depositar "residuos peligrosos especiales PCB" en el vertedero de Zaldibar "sin comunicar previamente al órgano ambiental".»] @Ahoztar1972 (Noiz kontsultatua: 2020-02-13).
  50. (Gaztelaniaz) Zugadi, Ane. (2020-02-13). «Alkargo fue condenada por dejar residuos peligrosos en el vertedero de Zaldibar sin comunicarlo» Cadena SER Euskadi (Noiz kontsultatua: 2020-02-13).
  51. (Gaztelaniaz) «Verter almacenó en Zaldibar en 2011 residuos peligrosos con PCB» ELMUNDO 2020-02-18 (Noiz kontsultatua: 2020-02-20).
  52. a b c d Ansa, Mikel P.. «Zer gertatu da Zaldibarko zabortegian?» Berria (Noiz kontsultatua: 2020-02-10).
  53. a b c «Zaldibar: zaborraren kudeaketaren iruzurra #ZaldibarArgitu #Landeia» Plone site (Noiz kontsultatua: 2020-03-13).
  54. a b c d (Gaztelaniaz) «El vertedero contrató a topógrafos dos días antes del alud tras la aparición de una grieta» El Correo 2020-02-11 (Noiz kontsultatua: 2020-02-12).
  55. a b (Gaztelaniaz) «Una montaña de mierda sobre otra montaña de mierda: el PNV conocía el gran peligro de Zaldibar» El Español 2020-02-20 (Noiz kontsultatua: 2020-02-20).
  56. a b c d e f g Ansa, Mikel P.. «Zer gertatu da Zaldibarko zabortegian?» Berria (Noiz kontsultatua: 2020-03-07).
  57. a b (Gaztelaniaz) SL, TAI GABE DIGITALA. (2020-02-16). «Transportistas aseguran que en Zaldibar los residuos tóxicos se ocultaban bajo la tierra mezclados» naiz: (Noiz kontsultatua: 2020-02-16).
  58. a b (Gaztelaniaz) «Los trabajadores dicen a la Ertzaintza que se simulaba el reciclaje de los vertidos para superar las inspecciones» El Correo 2020-02-20 (Noiz kontsultatua: 2020-02-20).
  59. «Verter Recycling-en adierazpena, zabortegia erori ondoren abiarazitako lanen egoerari buruz» http://www.verter.eus/ (Noiz kontsultatua: 2020ko otsailaren 21a).
  60. a b Eizagirre, Estitxu. (2020-02-19). «Jaurlaritzak bazekien topografoek mugimendua detektatu zutela 2017tik» Argia (Noiz kontsultatua: 2020-02-20).
  61. (Gaztelaniaz) «Verter Recycling respondió al informe de Lakua con alegaciones que «garantizaban la estabilidad»» naiz: 2020-02-08 (Noiz kontsultatua: 2020-02-09).
  62. (Gaztelaniaz) «Vertedero Zaldibar: Un informe alertó a PNV y PSE en noviembre de los “graves” riesgos del vertedero que ha causado 2 muertos» okdiario.com 2020-02-19 (Noiz kontsultatua: 2020-02-19).
  63. a b Manterola, Aitor. «Moreno sailburuordeak esan du enpresa zigortzea aztertzen ari zirela» Berria (Noiz kontsultatua: 2020-02-09).
  64. a b (Gaztelaniaz) «El vertedero admite que mantuvo la actividad pese a detectar grietas dos días antes del alud» El Correo 2020-02-22 (Noiz kontsultatua: 2020-02-22).
  65. a b c d e (Gaztelaniaz) eldiarionorte.es. «El Gobierno vasco traslada a la Fiscalía posibles delitos de la empresa que gestiona el vertedero de Zaldibar» eldiario.es (Noiz kontsultatua: 2020-02-21).
  66. Berria. «Bi langileren bila jarraitzen dute A-8an gertatu den lur jausian, Zaldibarko zabortegian» Berria (Noiz kontsultatua: 2020-02-09).
  67. a b c d e f (Gaztelaniaz) HERAS, JOSEMI BENÍTEZ | GONZALO DE LAS. (2020-02-22). «Las claves del derrumbe» El Correo (Noiz kontsultatua: 2020-02-23).
  68. (Gaztelaniaz) «Joaquín y Alberto, sepultados por la fatalidad» El Correo 2020-02-08 (Noiz kontsultatua: 2020-02-09).
  69. a b c d Angeles Escrivá / Josean Izarra. (2020ko otsailaren 23a). «Derrumbes Barinaga» El Mundo (Noiz kontsultatua: 2020ko otsailaren 23a).
  70. a b c (Gaztelaniaz) ««Nuestro hermano murió como vivió: salvando vidas»» El Correo 2020-02-15 (Noiz kontsultatua: 2020-02-15).
  71. (Gaztelaniaz) «La saga de los Arriaga - Aintzinako lanbideak» ORAIN Gipuzkoa (Noiz kontsultatua: 2020-02-22).
  72. «Jose Pablo Arriaga: "Ezin dut taillagintza bukatutzat eman; nahiago dut ‘gero arte’ esan" - Lea-Artibai eta Mutrikuko Hitza» Lea-Artibai eta Mutrikuko Hitza 2019-01-25 (Noiz kontsultatua: 2020-02-22).
  73. a b c d (Gaztelaniaz) Aragón, El Periódico de. «El colapso del vertedero de Zaldíbar: Crisis política y dos muertos olvidados» El Periódico de Aragón (Noiz kontsultatua: 2020-02-16).
  74. a b c d (Gaztelaniaz) «El superviviente malagueño del vertedero tóxico de Zaldibar: «Que saquen a mi primo de la basura»» sevilla 2020-02-22 (Noiz kontsultatua: 2020-02-22).
  75. a b c d e f (Gaztelaniaz) ««No descansaremos hasta encontrarlos»» El Correo 2020-02-24 (Noiz kontsultatua: 2020-02-24).
  76. «"Gure nahia da zabortegi batera lore sorta bat ez eramatea"» Euskal Irrati Telebista 2020-03-05 (Noiz kontsultatua: 2020-03-05).
  77. a b c d e f g h (Gaztelaniaz) Lo que dijo el Lehendakari para explicar la gestión tras el accidente de Zaldibar -. 2020-02-19 (Noiz kontsultatua: 2020-02-19).
  78. a b c d (Gaztelaniaz) «Expertos alertan de que estabilizar la ladera del vertedero puede llevar más de 6 meses» El Correo 2020-02-17 (Noiz kontsultatua: 2020-02-17).
  79. Hermosilla, Gotzon. «Zaldibarko luiziak harrapaturiko bi langileak erreskatatzeko lanak gelditu egin dituzte, amiantoarengatik» Berria (Noiz kontsultatua: 2020-02-10).
  80. Ordoñez Garmendia, Jon. «Kezka eta harridura, Zaldibarko, Ermuko eta Eibarko herritarren artean» Berria (Noiz kontsultatua: 2020-02-10).
  81. a b (Gaztelaniaz) Lardiés, Alberto. (2020-02-26). «Veinte días de "rabia e indignación" en las familias de los dos sepultados en Zaldibar» Vozpópuli (Noiz kontsultatua: 2020-02-26).
  82. a b «Arriola: "Enpresa da zabortegiaren segurtasunaren erabateko arduraduna"» Euskal Irrati Telebista 2020-02-18 (Noiz kontsultatua: 2020-02-19).
  83. a b c d e Hermosilla, Gotzon. «Zaldibarko luiziak harrapaturiko bi langileak erreskatatzeko lanak gelditu egin dituzte, amiantoarengatik» Berria (Noiz kontsultatua: 2020-02-10).
  84. (Gaztelaniaz) Jabois, Manuel. (2020-02-23). «Buscando a dos compañeros entre el veneno del amianto» El País ISSN 1134-6582. (Noiz kontsultatua: 2020-02-23).
  85. a b Ansa, Mikel P.. «Krisi baten gaineko hamaika krisi» Berria (Noiz kontsultatua: 2020-02-16).
  86. (Gaztelaniaz) «La búsqueda de los desaparecidos se reactiva pese al amianto y la inestabilidad del terreno» El Correo 2020-02-07 (Noiz kontsultatua: 2020-02-15).
  87. a b Eizmendi, Imanol Magro. ««Ez zen lurra, beltza zen»» Berria (Noiz kontsultatua: 2020-02-13).
  88. Goikoetxea, Garikoitz. «Jaurlaritzak jasoa zuen Zaldibarko zabortegian amiantoa zegoela» Berria (Noiz kontsultatua: 2020-02-09).
  89. a b c Txantiloi:Local «Gobierno vasco revela que al vertedero de Zaldibar solo le quedaban tres años de vida» www.elsaltodiario.com (Noiz kontsultatua: 2020-02-18).
  90. Urain, Jon O.. «Ekologistek «susmo sendoa» dute Zaldibarren lindanoa egon daitekeela» Berria (Noiz kontsultatua: 2020-02-10).
  91. (Gaztelaniaz) «El Gobierno tardará «bastantes meses» en retirar los residuos y desconoce dónde llevarlos» El Correo 2020-02-10 (Noiz kontsultatua: 2020-02-10).
  92. Ansa, Mikel P.. «Zer gertatu da Zaldibarko zabortegian?» Berria (Noiz kontsultatua: 2020-02-10).
  93. (Gaztelaniaz) «Se reanudan las tareas de búsqueda de los dos trabajadores desaparecidos en el vertedero de Zaldibar» El Correo 2020-02-10 (Noiz kontsultatua: 2020-02-10).
  94. a b (Gaztelaniaz) «El Gobierno vasco habla de «accidente laboral» y elude asumir responsabilidades por el derrumbe» El Correo 2020-02-10 (Noiz kontsultatua: 2020-02-12).
  95. a b c (Gaztelaniaz) ««¡A saber lo que nos estamos tragando!»» El Correo 2020-02-16 (Noiz kontsultatua: 2020-02-16).
  96. a b c d e (Ingelesez) «Diseñan una gran operación para rescatar a los trabajadores desaparecidos en el colapso de Zaldibar» Noticias Ultimas 2020-02-13 (Noiz kontsultatua: 2020-02-13).
  97. a b c (Gaztelaniaz) Deia. «Una firma holandesa asesorará sobre cómo vaciar los residuos colapsados» www.deia.eus (Noiz kontsultatua: 2020-02-13).
  98. Berria. «Txorrotako urik ez erabiltzeko esan die Zaldibarko Udalak Eitzagako auzoei» Berria (Noiz kontsultatua: 2020-02-12).
  99. «[BIDEOA "Ez urik, ez eta barazkirik jateko esan digute" - Zaldibar»] Anboto.org (Noiz kontsultatua: 2020-02-25).
  100. a b c (Gaztelaniaz) Becerra, José Ramón. «Cuatro largos días en Zaldibar» eldiario.es (Noiz kontsultatua: 2020-02-13).
  101. a b c d e (Gaztelaniaz) Responder, Alvaro 13 febrero 2020. Sobre la desastrosa gestión comunicacional del accidente en el vertedero de Zaldibar – Gananzia. (Noiz kontsultatua: 2020-02-13).
  102. Gutierrez, Arantza. (2020T23:32). [https://twitter.com/arantzatxu/status/1228945171032793088 «Espero dut @upvehu_gkz_csc fakultatean hurrengo ikasturtean gutxienez 5 GrAl, 2 MAL eta tesi bat @euskjaurlaritza Zaldibar inguruan egiten ari den komunikazio okerra: nahasmena, alderdikeria, gezurrak, desinformazioa, herriarekiko mespretxua. Hemeroteka ta audio/bideoteka gorde!pic.twitter.com/jCPZJMzSbb»] @arantzatxu (Noiz kontsultatua: 2020-02-16).
  103. a b (Gaztelaniaz) Aretxabala, Antonio. «Zaldibar: ¿fue la acumulación de basura lo menos sucio?» ctxt.es | Contexto y Acción (Noiz kontsultatua: 2020-02-20).
  104. a b c d e «Zaldibar y la rama dorada» https://www.deia.eus/ (Noiz kontsultatua: 2020ko otsailaren 20a).
  105. a b c d e Mitxelena, Lander Arbelaitz. (2020-03-03). «Amianto arrastoak aurkitu dituzte lehen egunean erreskate lanetan aritu ziren zenbait suhiltzaileren jantzietan» Argia (Noiz kontsultatua: 2020-03-04).
  106. a b (Gaztelaniaz) Deia. «Un exdirigente de ETA, detrás del uso "mafioso" de la tragedia de Zaldibar» www.deia.eus (Noiz kontsultatua: 2020-02-13).
  107. a b (Gaztelaniaz) «Los expertos en geología, topografía e ingeniería tardaron cuatro días en entrar en el comité de crisis» El Correo 2020-02-19 (Noiz kontsultatua: 2020-02-20).
  108. Eizmendi, Imanol Magro. «Bizilagun gogaikarri hori» Berria (Noiz kontsultatua: 2020-02-23).
  109. a b «Amiantotik babesteko arropa kamioian genuen, baina ez ziguten abisatu» Euskal Irrati Telebista 2020-02-15 (Noiz kontsultatua: 2020-02-15).
  110. a b (Gaztelaniaz) Foronda, Iosu. «La muerte en accidente de dos trabajadores en el vertedero de Zaldíbar muestra a quién sirve el Gobierno vasco» Lucha de Clases (Noiz kontsultatua: 2020-02-15).
  111. «Los técnicos no ven riesgo de nuevos desplazamientos del terreno en Zaldibar - Republica.com» www.republica.com (Noiz kontsultatua: 2020-02-20).
  112. (Gaztelaniaz) «Un mes sin Alberto y Joaquín» El Correo 2020-03-06 (Noiz kontsultatua: 2020-03-06).
  113. (Gaztelaniaz) «El Gobierno vasco rechazó la ayuda del Ejército en las primeras tareas de búsqueda de los desaparecidos en el vertedero» El Correo 2020-02-14 (Noiz kontsultatua: 2020-02-14).
  114. (Gaztelaniaz) «Noticias falsas, eusko fake, en torno a la crisis de Zaldibar» Euskal Irrati Telebista 2020-02-19 (Noiz kontsultatua: 2020-02-19).
  115. (Gaztelaniaz) Ferreira, Maialen. «Descontrol de la Administración, amianto y ni rastro de los desaparecidos, lo que se sabe hasta ahora de la avalancha en Zaldibar» eldiario.es (Noiz kontsultatua: 2020-02-09).
  116. «Eitzagako auzotarrek manifestu bat kaleratu dute hondakindegian gertatzen ari denaren harira - Zaldibar» Anboto.org (Noiz kontsultatua: 2020-02-09).
  117. Lartzanguren, Andoni Imaz-Iosu Alberdi- Edu. «Lau eguneko isiltasun sorgarria» Berria (Noiz kontsultatua: 2020-02-12).
  118. a b «Helene Alberdi: Gau eta egun lanean egotea nahi dugu, gorpuak atera arte» www.eitb.eus (Noiz kontsultatua: 2020-02-09).
  119. Susaeta, Igor. ««Pazientzia agortu zaigu»» Berria (Noiz kontsultatua: 2020-02-09).
  120. a b (Gaztelaniaz) NAIZ. (2020-02-10). «El enfado por Zaldibar crece en las redes, y el portavoz de Gobierno de Urkullu borra un tuit» www.naiz.eus (Noiz kontsultatua: 2020-02-10).
  121. (Gaztelaniaz) Eulixe. «La crisis del vertedero de Zaldibar, crónica de una tragedia silenciada (Cap. I) [Actualizado»] Eulixe (Noiz kontsultatua: 2020-02-22).
  122. a b «Verter Recycling-ek aditu talde bat kontratatu du, Eusko Jaurlaritzaren zerbitzura jarriko duena zabortegian jarduteko planak garatzeko» http://www.verter.eus/ (Noiz kontsultatua: 2020ko otsailaren 18a).
  123. (Gaztelaniaz) «El Gobierno vasco da una semana al dueño del vertedero para que «repare» los daños» El Correo 2020-02-11 (Noiz kontsultatua: 2020-02-12).
  124. a b (Gaztelaniaz) «Los trabajadores de Zaldibar cumplen ocho días sepultados y la crisis pone contra las cuerdas al PNV» El Independiente 2020-02-13 (Noiz kontsultatua: 2020-02-14).
  125. (Gaztelaniaz) «Gobierno Vasco reitera que las mediciones del agua y el aire en el entorno de Zaldibar están» La Vanguardia 2020-02-14 (Noiz kontsultatua: 2020-02-15).
  126. a b «Zaldibarko zabortegitik gertu bizi diren elgetarrek diote lurra berriz erortzeko arriskua dagoela - Elgeta» Goiena.eus (Noiz kontsultatua: 2020-02-14).
  127. Lazkano, Iraitz. «Eitzagako zabortegiko sutearen kea dela eta neurketak egin dituzte Elgetan ere» Elgetako Udala (Noiz kontsultatua: 2020-02-15).
  128. a b c d e (Gaztelaniaz) «El trabajo de estabilización del terreno del vertedero comenzará este fin de semana» Euskal Irrati Telebista 2020-02-14 (Noiz kontsultatua: 2020-02-14).
  129. a b Irekia. «Irekia - Airearen kalitateari buruzko azken datuak» www.irekia.euskadi.eus (Noiz kontsultatua: 2020-02-17).
  130. a b Lartzanguren, Gotzon Hermosilla-Edu. «Dioxina maila handiak atzeman dituzte Zaldibarko zabortegiaren inguruko airean» Berria (Noiz kontsultatua: 2020-02-14).
  131. «Aconsejan cerrar ventanas y reducir el deporte en Zaldibar, Ermua y Eibar» https://www.deia.eus/ (Noiz kontsultatua: 2020ko otsailaren 15a).
  132. a b (Gaztelaniaz) «Salud alerta ahora del riesgo por la mala calidad del aire en el entorno de Zaldibar» El Independiente 2020-02-14 (Noiz kontsultatua: 2020-02-15).
  133. a b (Gaztelaniaz) «El Gobierno vasco instala nuevos medidores en Zaldibar y Eibar para reforzar el control sobre la calidad del aire» El Correo 2020-02-15 (Noiz kontsultatua: 2020-02-15).
  134. Bizkaia. (2020T14:53). [https://twitter.com/Bizkaia/status/1228452213036593155 «Abisua Bertan behera geratzen da Mallabia, Ermua eta Zaldibarko udaletan, aire zabalean egiten den Eskola Kirolapic.twitter.com/sZsryoDa6U»] @Bizkaia (Noiz kontsultatua: 2020-02-14).
  135. a b c (Gaztelaniaz) SL, TAI GABE DIGITALA. (2020-02-14). «Lakua pide no ventilar las casas de noche y no hacer deporte al aire libre en Zaldibar, Ermua y Eibar» naiz: (Noiz kontsultatua: 2020-02-14).
  136. (Gaztelaniaz) «Peligra el Eibar-Real Sociedad por la contaminación del vertedero de Zaldibar» Marca.com 2020-02-14 (Noiz kontsultatua: 2020-02-14).
  137. a b c Irekia. «Zaldibarko zabortegiaren eraispenari buruzko koordinazio eta jarraipen mahai teknikoa bildu du Eusko Jaurlaritzak, bertan datozen egunetan egin beharreko ekintzak lehenetsi dituzte» www.irekia.euskadi.eus (Noiz kontsultatua: 2020-02-13).
  138. Eizagirre, Estitxu. (2020-02-18). «Teknikarien azalpenak: Uretan amonioa eta metalak, zabor-jauzi arriskua eta 12-15 orduko lanaldiak» Argia (Noiz kontsultatua: 2020-02-19).
  139. a b dotb.eus - La inestabilidad del terreno obliga a suspender la búsqueda en Zaldibar
  140. a b «Zaldibarren desagertutakoen bilaketa eten dute, lurraren ezegonkortasunagatik» Euskal Irrati Telebista 2020-02-10 (Noiz kontsultatua: 2020-02-10).
  141. Imaz, Andoni. «Urkulluk apirilaren 5erako deitu du Eusko Legebiltzarrerako hauteskundeetara» Berria (Noiz kontsultatua: 2020-02-10).
  142. (Gaztelaniaz) Rioja, Iker; ueza. «Urkullu asegura que "está" en Zaldibar aunque no "físicamente" en respuesta a las críticas por su ausencia» eldiario.es (Noiz kontsultatua: 2020-02-10).
  143. (Gaztelaniaz) «Llamamiento del alcalde de Zaldibar: «Estamos en una situación de emergencia y necesitamos ayuda»» El Correo 2020-02-12 (Noiz kontsultatua: 2020-02-12).
  144. (Gaztelaniaz) «El teniente alcalde de Zaldibar se viene abajo en el pleno» www.eitb.eus (Noiz kontsultatua: 2020-02-13).
  145. a b (Gaztelaniaz) «Urkullu pasa por Zaldibar seis días después, tras negarse a «estar por estar» y sin aviso previo» naiz: 2020-02-12 (Noiz kontsultatua: 2020-02-12).
  146. a b (Gaztelaniaz) Deia. «El Gobierno vasco abre un expediente sancionador a la empresa propietaria del vertedero» www.deia.eus (Noiz kontsultatua: 2020-02-13).
  147. (Gaztelaniaz) Rioja, Iker; ueza. «Un juzgado investiga a la titular del vertedero de Zaldibar por posibles delitos medioambientales y laborales» eldiario.es (Noiz kontsultatua: 2020-02-12).
  148. (Gaztelaniaz) Gipuzkoa, Noticias de. «Las instituciones vascas crearán un fondo de emergencias para casos como el derrumbe del vertedero de Zaldibar» www.noticiasdegipuzkoa.eus (Noiz kontsultatua: 2020-02-13).
  149. a b c d e f g h i j (Gaztelaniaz) ««Hay que pensar que al mezclarse el amianto todo lo que sale del vertedero está contaminado»» El Correo 2020-02-23 (Noiz kontsultatua: 2020-02-23).
  150. SL, TAI GABE DIGITALA. (2020-02-17). «Elgetako Udala Zaldibarko krisi mahaitik kanpo utzi dute, oso gertu egon arren» naiz: (Noiz kontsultatua: 2020-02-17).
  151. (Gaztelaniaz) otero, mikel. (2020T05:30). [https://twitter.com/otero_mikel/status/1230122449792094209 «Caso #Zaldibar Una gestión "impecable" Llega HOY la primera comunicación oficial al ayunta de Elgeta Dice que la recomendación de no vender productos agrícolas queda sin efecto. Es decir, queda si efecto una recomendación... que NO se había hecho a Elgeta Ver para creerpic.twitter.com/Hvfazf8Ykc»] @otero_mikel (Noiz kontsultatua: 2020-02-20).
  152. Aldundia, Gipuzkoako Foru. (2020T04:06). «Aldundiak, Zaldibarko zabortegian izandako luiziak eragindako egoerari aurre egiteko, gainerako erakundeekin elkarlanean aritzeko prestutasuna publikoki adierazi du. Horretarako, Aldundiak bere baliabideak behar dituenaren eskura jarri ditu, sortzen doazen behar guztietarako.» @Gipuzkoa (Noiz kontsultatua: 2020-02-15).
  153. a b c (Gaztelaniaz) «Las máquinas llegan a la zona de los incendios para intentar su extinción» Euskal Irrati Telebista 2020-02-15 (Noiz kontsultatua: 2020-02-15).
  154. a b c Lozano, Maite Asensio. «Zaldibarren ispilua, Zallan» Berria (Noiz kontsultatua: 2020-02-26).
  155. a b Irekia. «Irekia - Zaldibarko zabortegiaren eraispenari buruzko koordinazio eta jarraipen mahai teknikoaren bilera ospatu da gaur, otsailak 18» www.irekia.euskadi.eus (Noiz kontsultatua: 2020-02-18).
  156. a b c (Gaztelaniaz) Ferreira, Maialen. «Los vecinos, tras el derrumbe de Zaldibar: "¡Que se dejen de campañas electorales! ¿Por qué no habían tomado medidas?"» eldiario.es (Noiz kontsultatua: 2020-02-19).
  157. Irekia. «Irekia - Zaldibarko zabortegiaren eraispenari buruzko koordinazio eta jarraipen mahai teknikoaren bilera ospatu da gaur, otsailak 19» www.irekia.euskadi.eus (Noiz kontsultatua: 2020-02-20).
  158. a b c Press, Europa. (2020-02-20). «Técnicos no ven "riesgo de desplazamiento" de terreno en Zaldibar y aseguran que no se han detectado movimientos» www.europapress.es (Noiz kontsultatua: 2020-02-20).
  159. Irekia. «Irekia - Zaldibarko zabortegiaren eraispenari buruzko koordinazio eta jarraipen mahai teknikoaren bilera ospatu da gaur, otsailak 21» www.irekia.euskadi.eus (Noiz kontsultatua: 2020-02-21).
  160. a b (Gaztelaniaz) SL, TAI GABE DIGITALA. (2020-02-22). «Finaliza la búsqueda en una de las zonas del vertedero de Zaldibar» naiz: (Noiz kontsultatua: 2020-02-22).
  161. Irekia. «Irekia - Zaldibarko zabortegiaren eraispenari buruzko koordinazio eta jarraipen mahai teknikoaren bilera ospatu da gaur, otsailak 24» www.irekia.euskadi.eus (Noiz kontsultatua: 2020-02-24).
  162. Irekia. «Irekia - Ingurumen eta Segurtasun sailek osaturiko batzorde tekniko batek koordinatuko du aurrerantzean desagertutako bi langileak bilatzeko operatibora bideratutako obra zibila» www.irekia.euskadi.eus (Noiz kontsultatua: 2020-02-26).
  163. a b Eizmendi, Imanol Magro. «Zabortegiaren alboko baserriko lurretan jarriko dute hondakin arriskutsuen ziega» Berria (Noiz kontsultatua: 2020-03-03).
  164. a b c (Gaztelaniaz) Bilbao, Europa Press-. «La Diputación abre expediente sancionador a la propietaria del vertedero de Zaldibar por los daños en la AP-8 y la N-634» eldiario.es (Noiz kontsultatua: 2020-02-29).
  165. (Gaztelaniaz) «Verter Recycling se enfrenta a una sanción foral que podría alcanzar los 200.000 euros» El Correo 2020-03-18 (Noiz kontsultatua: 2020-03-19).
  166. a b c (Ingelesez) «Tenso encuentro entre los lehendakari y las familias de los desaparecidos en Zaldibar» Noticias Ultimas 2020-03-14 (Noiz kontsultatua: 2020-03-14).
  167. a b Verter Recycling inplikatuta dago jada erreskate‐ eta egonkortze‐lanetan, koordinazio‐mahai teknikoan parte hartzen ari baita, Eusko Jaurlaritzaren Ingurumen Sailarekin adostu zuen legez. .
  168. «Zaldibarko bilaketa lanetan laguntzeko eskatu dio Jaurlaritzak Verter Recyclingi» www.eitb.eus 2020-03-13 (Noiz kontsultatua: 2020-03-13).
  169. a b c Urain, Jon O.. «Hitzemandakoa ez bete izana egotzi dio Joaquin Beltranen familiak Urkulluri» Berria (Noiz kontsultatua: 2020-03-15).
  170. a b (Gaztelaniaz) Ferreira, Maialen. «La familia de uno de los desaparecidos en Zaldibar se niega a acompañar a Urkullu en su última visita al vertedero porque lo filtró a la prensa» eldiario.es (Noiz kontsultatua: 2020-03-15).
  171. Irekia. «Irekia - Zaldibarko zabortegiko jarduketei buruzko txostena, martxoaren 13koa» www.irekia.euskadi.eus (Noiz kontsultatua: 2020-03-13).
  172. a b Irekia. «Irekia - Zaldibarko zabortegian (Verter Recycling 2002) Alberto eta Joaquin bilatzeko operatiboari buruzko informazio egunerakoa» www.irekia.euskadi.eus (Noiz kontsultatua: 2020-03-25).
  173. Irekia. «Irekia - Segurtasun Sailak Zaldibarko zabortegiarekin lotutako larrialdiko bi espedienteren berri eman dio Gobernu Kontseiluari (Gobernu Bilera 2020-03-24)» www.irekia.euskadi.eus (Noiz kontsultatua: 2020-03-25).
  174. a b (Gaztelaniaz) Press, Europa. «Salud centra en niños y embarazadas las recomendaciones preventivas a la población de Eibar, Ermua y Zaldibar» eldiario.es (Noiz kontsultatua: 2020-02-15).
  175. (Gaztelaniaz) Fernández, Juan José. (2020-02-18). «El vertedero de Zaldibar alberga 16.148 toneladas de amianto» elperiodico (Noiz kontsultatua: 2020-02-19).
  176. Garmendia, Jon Ordoñez. «EHUk lantokira ez joateko eskatu die haurdun edo edoskitzaroan dauden Eibarko Ikastegiko langileei» Berria (Noiz kontsultatua: 2020-02-17).
  177. a b Eizagirre, Estitxu. (2020-02-18). «Ermuko herritarren galdera zuzenak, teknikarien erantzun lausoak» Argia (Noiz kontsultatua: 2020-02-19).
  178. «Udalaren jakinarazpena 2020ko aratosteen ekintzen inguruan» Eibarko Udala - Ayuntamiento de Eibar (Noiz kontsultatua: 2020-02-18).
  179. ARGIA. (2020-02-13). «JARRAIPENA | Itzali dute sua Zaldibarko zabortegian, 10 eguneko kutsaduraren ostean» Argia (Noiz kontsultatua: 2020-02-18).
  180. «Una empática invitación de Durango a los colegios afectados por los fuegos del vertedero de Zaldibar» Mugalari Kultura 2020-02-20 (Noiz kontsultatua: 2020-02-21).
  181. Lete, Irati Urdalleta. ««Noiz joango gara patiora?»» Berria (Noiz kontsultatua: 2020-02-21).
  182. «Sindikatuek irregulartasunak antzeman dituzte Zaldibarko zabortegiko lanetan» Euskal Irrati Telebista 2020-02-24 (Noiz kontsultatua: 2020-02-26).
  183. a b (Gaztelaniaz) juanjo.basterra. (2020T10:02). «LAB hace pública una carta anónima de denuncia de las y los trabajadores del vertedero de Zaldibar en la concentración que se ha llevado a cabo esta tarde para exigir que aparezcan los dos trabajadores enterradospic.twitter.com/RSURuaHA4R» @jotabe1963 (Noiz kontsultatua: 2020-02-27).
  184. Irekia. «Irekia - Zaldibarko zabortegiko erreskate- eta egonkortze-lanetan diharduten langile guztiak beharrezkoak diren laneko segurtasun- eta osasun-neurri guztiekin ari dira gauzatzen euren zereginak» www.irekia.euskadi.eus (Noiz kontsultatua: 2020-02-24).
  185. (Gaztelaniaz) Zelaieta, Ahoztar. (2020T03:23). [https://twitter.com/Ahoztar1972/status/1232264727625162754 «HILO En el barrio de Eitzaga de Zaldibar la Diputación ha instalado unos megáfonos y han cerrado parte de un parking en previsión de un posible derrumbe. No se han realizado pruebas de audición de la sirena y tampoco hay previsto ningún simulacro de evacuación.pic.twitter.com/p4wBE9JLuc»] @Ahoztar1972 (Noiz kontsultatua: 2020-02-25).
  186. (Gaztelaniaz) «Un satélite de la UE controla el movimiento de los terrenos» El Correo 2020-02-11 (Noiz kontsultatua: 2020-02-12).
  187. a b Berria. «Urkullurekin bildu ondoren, desagertuetako baten senideak «are haserreago»» Berria (Noiz kontsultatua: 2020-02-12).
  188. a b (Gaztelaniaz) «Los técnicos no ven riesgo de nuevos desplazamientos del terreno en Zaldibar» Euskal Irrati Telebista 2020-02-20 (Noiz kontsultatua: 2020-02-20).
  189. «Una montaña al desnudo» https://www.noticiasdealava.eus/ (Noiz kontsultatua: 2020ko martxoaren 7a).
  190. Manterola, Aitor. «Zaldibarko luizian desagertutako bi langileen autoak izan daitezkeenak azaldu dira hondakinen artean» Berria (Noiz kontsultatua: 2020-02-10).
  191. (Gaztelaniaz) «La búsqueda de los dos trabajadores en el vertedero de Zaldibar se retoma hoy» Euskal Irrati Telebista 2020-02-13 (Noiz kontsultatua: 2020-02-13).
  192. Un plan para poder rescatar a los dos trabajadores del vertedero de Zaldibar. (Noiz kontsultatua: 2020ko otsailaren 14a).
  193. (Gaztelaniaz) H/Creada:14-02-2020, La RazónÚltima actualización:14-02-2020 | 12:34. (2020-02-14). «Localizan la zona donde podrían encontrarse los dos trabajadores del vertedero de Zaldibar» La Razón (Noiz kontsultatua: 2020-02-14).
  194. (Gaztelaniaz) «El Gobierno vasco pide no hacer deporte ni ventilar la casa en Zaldibar, Ermua y Eibar» El Confidencial 2020-02-15 (Noiz kontsultatua: 2020-02-15).
  195. (Gaztelaniaz) SL, TAI GABE DIGITALA. (2020-02-15). «Las máquinas llegan a los fuegos del vertedero de Zaldibar y empezarán hoy a echar tierra» naiz: (Noiz kontsultatua: 2020-02-15).
  196. a b (Gaztelaniaz) «Los equipos llegan al foco del fuego y empiezan a echar arena» El Correo 2020-02-16 (Noiz kontsultatua: 2020-02-16).
  197. (Gaztelaniaz) «Instalarán dos carpas en el propio vertedero para realizar las autopsias a los trabajadores» El Correo 2020-02-15 (Noiz kontsultatua: 2020-02-15).
  198. a b c (Gaztelaniaz) Gartzia, Rodrigo. (2020T02:39). «BILAKETA GUNEAK / ZONAS DE BÚSQUEDA Derrumbe Vertedero de Zaldibarpic.twitter.com/mQjMp85J5s» @rgartzia (Noiz kontsultatua: 2020-02-23).
  199. a b «Zaldibarren desagertutako bi langileak egon daitezkeen inguruan bila ari dira» Euskal Irrati Telebista 2020-02-19 (Noiz kontsultatua: 2020-02-19).
  200. a b c Hermosilla, Gotzon. «Jaurlaritzak kanpora bidali nahi du Zaldibarrera bideratzen zen zakarra» Berria (Noiz kontsultatua: 2020-02-20).
  201. (Gaztelaniaz) «Los rescatadores criban a mano y con perros los residuos en busca de los desaparecidos» El Correo 2020-02-19 (Noiz kontsultatua: 2020-02-20).
  202. Deiak - 112, S. O. S.. (2020T05:30). «#Zaldibar-ko zabortegiaren lur-jausiko bilaketa guneak. #Lurjausiapic.twitter.com/EvYCCI7w1K» @112_SOSDeiak (Noiz kontsultatua: 2020-02-23).
  203. a b (Gaztelaniaz) S.A, Web Financial Group. «Se intensifican los trabajos para localizar a los dos desaparecidos en Zaldibar, pese a que la lluvia "no ayuda"» BOLSAMANIA (Noiz kontsultatua: 2020-02-26).
  204. Irekia. «Irekia - Bilaketa lanek erritmo onean jarraitzen dute» www.irekia.euskadi.eus (Noiz kontsultatua: 2020-02-25).
  205. Deiak - 112, S. O. S.. (2020T11:21). [https://twitter.com/112_SOSDeiak/status/1232385029541703682 «25/02/2020 Zaldibarko zabortegian izandako luiziko bilaketa-guneetako jarduketak. Actuaciones en las zonas de búsqueda en el derrumbe del vertedero de #Zaldibar. (1)pic.twitter.com/pQiIo6XP17»] @112_SOSDeiak (Noiz kontsultatua: 2020-02-26).
  206. Deiak - 112, S. O. S.. (2020T11:21). [https://twitter.com/112_SOSDeiak/status/1232385173586661376 «25/02/2020 Zaldibarko zabortegian izandako luiziko bilaketa-guneetako jarduketak. Actuaciones en las zonas de búsqueda en el derrumbe del vertedero de #Zaldibar. (2)pic.twitter.com/P4oC09kOsK»] @112_SOSDeiak (Noiz kontsultatua: 2020-02-26).
  207. a b c (Gaztelaniaz) AGENCIAS, RTVE es /. (2020-02-28). «La Diputación de Bizkaia abre un expediente sancionador a la empresa del vertedero de Zaldibar» RTVE.es (Noiz kontsultatua: 2020-02-29).
  208. Irekia. «Irekia - Zaldibarko zabortegiko jarduketei buruzko txostena, otsailaren 28koa» www.irekia.euskadi.eus (Noiz kontsultatua: 2020-02-29).
  209. a b (Gaztelaniaz) Donostitik. (2016-02-04). «Donostitik.com // Periódico digital de Donostia» Donostitik (Noiz kontsultatua: 2020-03-03).
  210. Irekia. «Irekia - Bilaketa-operatiboaren segurtasuna bermatze aldera zabortegiaren erdi-goiko aldea egonkortzeko lanak areagotu dira lan-txanda berri bat sartuz» www.irekia.euskadi.eus (Noiz kontsultatua: 2020-03-04).
  211. (Gaztelaniaz) Donostitik. (2016-02-04). «Donostitik.com // Periódico digital de Donostia» Donostitik (Noiz kontsultatua: 2020-03-07).
  212. Press, Europa. (2020-03-08). «El operativo de búsqueda de los trabajadores en Zaldibar avanzará más al no preverse lluvias» www.europapress.es (Noiz kontsultatua: 2020-03-09).
  213. «Bilaketa-eremuetako bat hondakinez hustu dute, bi desagertuak aurkitu gabe» Euskal Irrati Telebista 2020-03-08 (Noiz kontsultatua: 2020-03-09).
  214. (Gaztelaniaz) «El dolor de la familia de Joaquín, uno de los desaparecidos en el derrumbe del vertedero de Zaldibar: "No se merecen seguir ahí metidos"» LaSexta 2020-03-10 (Noiz kontsultatua: 2020-03-11).
  215. a b Irekia. «Irekia - Zaldibarko zabortegiko bilaketa-operatiboari buruzko albiste eguneratuak» www.irekia.euskadi.eus (Noiz kontsultatua: 2020-03-11).
  216. El lehendakari vuelve a Zaldibar con familiares de los desaparecidos. .
  217. (Gaztelaniaz) Bai, Zalla. (2020-03-18). «Txisko Beltrán en Hoy por Hoy Euskadi (Cadena SER) 18/03/2020 #JoaquínBeltrán #Zaldibar #ZaldibarArgitu https://youtu.be/SL71TmJjj8g  vía @YouTube» @zallabai (Noiz kontsultatua: 2020-03-19).
  218. (Gaztelaniaz) «Joaquín y Alberto, 45 días sepultados por basura en Zaldíbar... y ahora también por el Covid-19» El Español 2020-03-22 (Noiz kontsultatua: 2020-03-23).
  219. a b c (Gaztelaniaz) «"En Zaldibar hay que apartar las banderas, hablamos de vidas. Esto es puro nacionalismo"» El Independiente 2020-03-20 (Noiz kontsultatua: 2020-03-21).
  220. (Gaztelaniaz) Digital, Estrella. «Urkullu espera avances rápidos en la búsqueda de desaparecidos en Zaldibar» Estrella Digital (Noiz kontsultatua: 2020-03-23).
  221. (Gaztelaniaz) ««Estábamos con Zaldibar hasta el cuello y viene el coronavirus»» El Diario Vasco 2020-03-23 (Noiz kontsultatua: 2020-03-23).
  222. (Gaztelaniaz) «El Gobierno tardará «bastantes meses» en retirar los residuos y desconoce dónde llevarlos» El Correo 2020-02-10 (Noiz kontsultatua: 2020-02-10).
  223. (Gaztelaniaz) Zelaieta, Ahoztar. (2020T03:41). [https://twitter.com/Ahoztar1972/status/1227558251597828096 «HILO Las informaciones que los medios tardaron en tratar y los datos que no han publicado sobre el vertedero de Zaldibar. Las fotografías son de las obras de construcciones del vertedero promocionadas por Verter Recycling en su web, desactivada en 2018.pic.twitter.com/0r3tyy0X9S»] @Ahoztar1972 (Noiz kontsultatua: 2020-02-13).
  224. a b Petxarroman, Iñaki. «Jaurlaritzak luiziko hondakinak jasotzera behartuko ditu beste zabortegiak» Berria (Noiz kontsultatua: 2020-02-13).
  225. «Zaldibarko zabortegian aurkitutako amianto-hondakinak Zallara ekartzeko aukera baztertzeko eskaera egiten du Udalak // El Ayuntamiento solicita que se descarte el vertedero de Zalla como opción para recoger los residuos de amianto encontrados en el vertedero de Zaldibar» Zallainfo (Noiz kontsultatua: 2020-02-12).
  226. (Gaztelaniaz) «El Ayuntamiento de Gasteiz rectifica y no admitirá los residuos del derrumbe de Zaldibar» naiz: 2020-02-13 (Noiz kontsultatua: 2020-02-13).
  227. (Gaztelaniaz) «El Ayuntamiento de Gasteiz ofrece el problemático Gardelegi para albergar residuos de Zaldibar» naiz: 2020-02-12 (Noiz kontsultatua: 2020-02-13).
  228. «Gipuzkoako Aldundiak bilera deitu du mankomunitateekin, zabortegi industrial ezagatik» Euskal Irrati Telebista 2020-02-16 (Noiz kontsultatua: 2020-02-16).
  229. a b c d e f g (Gaztelaniaz) «Precios tirados, negligencia, tóxicos...: el caos de Zaldibar aflora años de irregularidades» El Confidencial 2020-02-27 (Noiz kontsultatua: 2020-02-27).
  230. a b «Bi segurtasun biltegi eraikiko dituzte Zaldibarren zabortegiko hondakinak gordetzeko» Euskal Irrati Telebista 2020-03-03 (Noiz kontsultatua: 2020-03-03).
  231. Irekia. «Irekia - Ingurumenak bi segurtasun-depositu eraikitzea onartu du Zaldibarko zabortegian premiazko lanetan erretiratutako hondakinak biltzeko (Gobernu Bilera 2020-03-03)» www.irekia.eus (Noiz kontsultatua: 2020-03-03).
  232. (Gaztelaniaz) Ferreira, Maialen. «El Gobierno vasco construirá dos depósitos de seguridad para los residuos del vertedero de Zaldibar» eldiario.es (Noiz kontsultatua: 2020-03-03).
  233. (Gaztelaniaz) Zelaieta, Ahoztar. (2020-03-16). [https://twitter.com/Ahoztar1972/status/1239606141191180288 «HILO El coste de la construcción de la primera celda de seguridad que acogerá los residuos retirados del vertedero de Zaldibar, 4,9 millones de euros, equivale al presupuesto total del ayuntamiento de Zaldibar en el año 2019.pic.twitter.com/MwTiwCHs7H»] @Ahoztar1972 (Noiz kontsultatua: 2020-03-16).
  234. a b c d e Mitxelena, Lander Arbelaitz. (2020-03-09). «"Ez alarmistak izateko diote baina alarma kalean dago, eta beren gezurretatik sortu da"» Argia (Noiz kontsultatua: 2020-03-09).
  235. «Salud centra en embarazadas y niños las recomendaciones preventivas a la población de Eibar, Ermua y Zaldibar» https://www.noticiasdegipuzkoa.eus/ (Noiz kontsultatua: 2020ko otsailaren 15a).
  236. «Zaldibarko sutea gaur-biharretan itzali dezakete» Euskal Irrati Telebista 2020-02-16 (Noiz kontsultatua: 2020-02-16).
  237. a b (Gaztelaniaz) «Urkullu lamenta los "errores" que pudo cometer en la gestión de la tragedia del vertedero de Zaldibar» LaSexta 2020-02-18 (Noiz kontsultatua: 2020-02-18).
  238. (Gaztelaniaz) «Arriola agradece su «enorme trabajo» al operativo de intervención» El Diario Vasco 2020-02-21 (Noiz kontsultatua: 2020-02-21).
  239. ARGIA. (2020T13:55). [https://twitter.com/argia/status/1230611953552412672 «AZKEN ORDUKOA | Sua piztu da berriro #Zaldibar-ko zabortegian, inguruko herritarrek baieztatu dutenez. #ZaldibarArgitu Argazkia: @otero_mikelpic.twitter.com/3R4xLg8SyM»] @argia (Noiz kontsultatua: 2020-02-20).
  240. (Gaztelaniaz) «Osakidetza da luz verde a la población de Zaldibar, Ermua y Eibar para recuperar la normalidad» El Correo 2020-02-21 (Noiz kontsultatua: 2020-02-21).
  241. «Gaur goizean bertan espero dugu sute berria itzali ahal izatea» Euskal Irrati Telebista 2020-02-21 (Noiz kontsultatua: 2020-02-21).
  242. (Gaztelaniaz) SL, TAI GABE DIGITALA. (2020-02-20). «Lakua reactiva las medidas de precaución, pero solo en un barrio de Ermua de 3.000 habitantes» naiz: (Noiz kontsultatua: 2020-02-21).
  243. Press, Europa. (2020-02-23). «Un helicóptero lanza espuma sellante sobre el vertedero de Zaldibar para controlar posibles nuevos fuegos» www.europapress.es (Noiz kontsultatua: 2020-02-23).
  244. (Gaztelaniaz) «Un helicóptero sella con espuma el vertedero de Zaldibar para evitar nuevos fuegos» El Correo 2020-02-23 (Noiz kontsultatua: 2020-02-24).
  245. (Gaztelaniaz) «El Gobierno pregunta a los vertederos públicos si pueden acoger más residuos y Bizkaia dice que no» El Correo 2020-02-25 (Noiz kontsultatua: 2020-02-25).
  246. a b «Bizkaiak enpresari espedientea zabaldu dio A-8an eta N-634an egindako kalteengatik» Euskal Irrati Telebista 2020-02-28 (Noiz kontsultatua: 2020-02-29).
  247. https://www.irekia.euskadi.eus/eu/news/60932-informe-actuaciones-vertedero-zaldibar-dia-marzo
  248. a b Eizmendi, Imanol Magro. «Aste honetan aztertuko dituzte babesik gabe aritu diren suhiltzaileak» Berria (Noiz kontsultatua: 2020-02-12).
  249. a b c (Gaztelaniaz) Fernández, Juan José. (2020-02-17). «Los ertzainas implicados en el rescate de Zaldibar exigen control médico» elperiodico (Noiz kontsultatua: 2020-02-17).
  250. a b (Gaztelaniaz) Deia. «Un muro construido en diez días contendrá nuevos aludes en la AP-8» www.deia.eus (Noiz kontsultatua: 2020-02-12).
  251. a b (Gaztelaniaz) ««Los informes del Gobierno Vasco en ningún caso cuestionaron la estabilidad del vertedero»» El Diario Vasco 2020-02-12 (Noiz kontsultatua: 2020-02-12).
  252. (Gaztelaniaz) «Osalan descarta controles específicos a los 200 operarios expuestos al amianto» El Correo 2020-02-21 (Noiz kontsultatua: 2020-02-21).
  253. (Gaztelaniaz) Gipuzkoa, Noticias de. «La Diputación de Bizkaia construirá en 10 días un muro de contención en la AP-8» www.noticiasdegipuzkoa.eus (Noiz kontsultatua: 2020-02-10).
  254. «Los estudios topográficos alertan de la posibilidad de nuevos derrumbes en Zaldibar» https://www.deia.eus/ (Noiz kontsultatua: 2019ko otsailaren 17a).
  255. (Gaztelaniaz) «La instalación de una nueva mediana obliga a cortar la AP-8 por la noche» El Correo 2020-02-21 (Noiz kontsultatua: 2020-02-21).
  256. (Gaztelaniaz) Piedra, Focus. (2020-03-05). «El vertedero de Zaldibar es reforzado con 42 bloques de mármol Negro Markina» Focus Piedra - Noticias sobre piedra natural (Noiz kontsultatua: 2020-03-05).
  257. arizmendi, leire narbaiza. (2020T09:44). [https://twitter.com/txargain/status/1227287252671356928 «Eibarren gaur. Goiko kea #Zaldibarko zabortegikoa da. Behean Ego erreka. Zer da Egok daroan gauza zuri hori? Egok Eitzagako urak jasotzen ditu, Deba ibaian isurtzeko. Zer dago uretan?
    1. ZaldibarArgitupic.twitter.com/568jsbfpzt»] @txargain (Noiz kontsultatua: 2020-02-13).
  258. (Gaztelaniaz) SL, TAI GABE DIGITALA. (2020-02-18). «El análisis de URA en el entorno de Zaldibar hasta el día 11 detectó un aumento de amonio y metales» naiz: (Noiz kontsultatua: 2020-02-19).
  259. Berria. «Zabortegiko hainbat gai kutsagarri eta toxiko heldu dira erreketara» Berria (Noiz kontsultatua: 2020-02-17).
  260. (Gaztelaniaz) SL, TAI GABE DIGITALA. (2020-02-17). «Salud no descarta ampliar el área de alerta en torno a Zaldibar» naiz: (Noiz kontsultatua: 2020-02-17).
  261. Lete, Irati Urdalleta. «Zaldibarko zabortegiko suaren foku nagusiak itzali dituztela azaldu dute» Berria (Noiz kontsultatua: 2020-02-19).
  262. «'Zabortegipeko urak berriz bideratzeko lanak bi aste barru amaituko dira'» Euskal Irrati Telebista 2020-02-19 (Noiz kontsultatua: 2020-02-19).
  263. «La calidad del agua del entorno del vertedero de Zaldibar es fiable, según los informes de la URA» https://www.iagua.es/ (Noiz kontsultatua: 2020ko otsailaren 23a).
  264. (Gaztelaniaz) Rojas, Jon. (2020-02-20). «Guardas forestales advierten de que la verdadera afección del vertedero a los ríos solo se sabrá cuando llueva» Cadena SER Euskadi (Noiz kontsultatua: 2020-02-20).
  265. (Gaztelaniaz) Rojas, Jon. (2020-02-20). «Equo hace peligrar la coalición Elkarrekin Podemos» Cadena SER Euskadi (Noiz kontsultatua: 2020-02-20).
  266. «Zaldibarren ura arazteko iragazkiak saltzeko iruzur batez ohartarazi dute» Euskal Irrati Telebista 2020-02-21 (Noiz kontsultatua: 2020-02-21).
  267. a b Irekia. «Irekia - Hilaren 20tik aurrera Zaldibareko zabortegiko lixibatu ia guztiak biltzen dira» www.irekia.euskadi.eus (Noiz kontsultatua: 2020-02-27).
  268. Irekia. «Irekia - Zaldibareko zabortegiko lixibatuak biltzeko lanotan ari da URA ingurumenean erasanak murrizte aldera» www.irekia.euskadi.eus (Noiz kontsultatua: 2020-02-25).
  269. «2020/02/26 Zaldibarko zabortegiaren inguruko uren kalitatearen jarraipen-txostena» http://www.uragentzia.euskadi.eus/ (Noiz kontsultatua: 2020ko otsailaren 26a).
  270. (Gaztelaniaz) SL, TAI GABE DIGITALA. (2020-02-26). «EH Bildu alerta de parámetros de metales pesados «muy altos» en los ríos de Zaldibar» naiz: (Noiz kontsultatua: 2020-02-26).
  271. «03/03/2020Informe de seguimiento calidad de las aguas en el entorno del vertedero de Zaldibar» https://www.uragentzia.euskadi.eus/ (Noiz kontsultatua: 2020ko otsailaren 3a).
  272. «Irekia Eusko Jaurlaritza - Gobierno Vasco :: Pedro Luis Arias Ergueta - Fototeka departamentala» www.irekia.euskadi.eus (Noiz kontsultatua: 2020-03-05).
  273. a b c d e f g (Gaztelaniaz) «El desastre del vertedero de Zaldibar nos dice qué sociedad somos» Agencia SINC (Noiz kontsultatua: 2020-03-05).
  274. a b c d e f g h i j k (Gaztelaniaz) «Zaldibar Argitu pide dimisiones «antes del inicio de la campaña electoral»» El Diario Vasco 2020-03-06 (Noiz kontsultatua: 2020-03-07).
  275. (Gaztelaniaz) SL, TAI GABE DIGITALA. (2020-03-06). «URA admite nuevos focos de lixiviados en Zaldibar, pero los atribuye a las lluvias» naiz: (Noiz kontsultatua: 2020-03-07).
  276. «Albisteak | EHB» ehbildu.eus (Noiz kontsultatua: 2020-03-11).
  277. «Merkurio arrastoak batu zaizkie Eitzagaetxebarria inguruko nikel, selenio eta amonio lixibiatuei - Zaldibar» Anboto.org (Noiz kontsultatua: 2020-03-11).
  278. 13/03/2020 Informe de seguimientocalidad de las aguas en el entorno del vertedero de Zaldibar. .
  279. 24/03/2020 Informe de seguimiento calidad de las aguas en el entorno del vertedero de Zaldibar. .
  280. (Gaztelaniaz) Rioja, Iker; ueza. «El Gobierno vasco da por "sofocado" el fuego en Zaldibar e insiste en que nunca ha habido riesgo por la contaminación con dioxinas y furanos» eldiario.es (Noiz kontsultatua: 2020-02-18).
  281. (Gaztelaniaz) SL, TAI GABE DIGITALA. (2020-02-20). «Los niveles de furanos y dioxinas registraron el sábado un pico de 1.200 femtogramos en Ermua» naiz: (Noiz kontsultatua: 2020-02-20).
  282. «Dioxinek eta furanoek "zabortegiaren ingurukoen osasun arriskuak areagotu dituzte"» Euskal Irrati Telebista 2020-03-01 (Noiz kontsultatua: 2020-03-02).
  283. a b SLU, Herritar Berri. (2020-03-12). «Zaldibar, koronabirusa eta krisi-komunikazioa» GAUR8 (Noiz kontsultatua: 2020-03-15).
  284. r01epd0122e4edf39923e0db0b11fff216b637726, r01epd01176818abca9dfe881a5994fb28cb6adf8. (2014-10-16). «Azken Txostenak» www.uragentzia.euskadi.eus (Noiz kontsultatua: 2020-02-12).
  285. «Ihobe - Ingurumen-zaintza» www.ihobe.eus (Noiz kontsultatua: 2020-02-13).
  286. a b c d «Zaldibarkoaz, Urkullu lehendakariak otsailaren 18an emango ditu azalpenak Legebiltzarrean» Argia 2020-02-12 (Noiz kontsultatua: 2020-02-13).
  287. (Gaztelaniaz) ««Tengo miedo del aire»» El Correo 2020-02-13 (Noiz kontsultatua: 2020-02-13).
  288. Press, Europa. (2020-02-13). «Ayuntamiento de Zaldibar informará de la calidad del aire y el agua en sus redes sociales y el panel de la plaza Agirre» www.europapress.es (Noiz kontsultatua: 2020-02-13).
  289. (Gaztelaniaz) «Una comisión técnica informará este lunes a los vecinos de Ermua de los últimos datos del vertedero de Zaldibar» El Plural (Noiz kontsultatua: 2020-02-17).
  290. (Gaztelaniaz) «El Ayuntamiento de Zaldibar abre una ventana única para informar a la ciudadanía» El Correo 2020-02-13 (Noiz kontsultatua: 2020-02-13).
  291. (Gaztelaniaz) Rioja, Iker; ueza. «El Gobierno de Urkullu se examina en el Parlamento Vasco por la crisis del vertedero de Zaldibar» eldiario.es (Noiz kontsultatua: 2020-02-17).
  292. (Gaztelaniaz) Larrion, Miren. (2020T12:45). [https://twitter.com/mirenlarrion/status/1228419907974565890 «Vaya desastre de gestión pública. Lo digo como doctora en ingeniería ambiental: Es bien sabido que un incendio, con combustión en malas condiciones, en vertedero, habiendo compuestos orgánicos y clorados, es un reactor que producirá dioxinas y furanos.https://www.eitb.eus/es/noticias/sociedad/detalle/7032349/osakidetza-recomienda-no-ventilar-hacer-deporte-zaldibar-ermua-eibar/ …»] @mirenlarrion (Noiz kontsultatua: 2020-02-15).
  293. «190213 Zabalgarbi-Eusko Legebiltzarra.pdf» Google Docs (Noiz kontsultatua: 2020-02-15).
  294. a b (Gaztelaniaz) SA, Baigorri Argitaletxea. (2020-02-14). «Aviso, cinco días tarde, para cerrar ventanas en Ermua, Eibar y Zaldibar» GARA (Noiz kontsultatua: 2020-02-15).
  295. «El Gobierno Vasco confía en sofocar para mañana todos los incendios del vertedero» https://www.noticiasdegipuzkoa.eus/ (Noiz kontsultatua: 2019ko otsailaren 16a).
  296. Arakistain, Lorea. (2020T14:16). «Eskertuko genuke krisi honetan zientzialariek hitza eta lidergoa hartzea. Jakin nahi genuke futbolean egin ezin den tokian parkean jolas daitekeen, etxean egon behar dugun ala herritik alde egitea komeni den. #Zaldibarpic.twitter.com/AKbWDTKXRD» @loreaarakistain (Noiz kontsultatua: 2020-02-15).
  297. «Zabortegian dabiltzan beharginei bakarrik gomendatzen diegu maskarak erabiltzea» www.eitb.eus (Noiz kontsultatua: 2020-02-15).
  298. (Gaztelaniaz) «El alcalde de Eibar pide "tranquilizar e informar" sobre el incendio del vertedero de Zaldibar» telecinco 2020-02-15 (Noiz kontsultatua: 2020-02-15).
  299. (Gaztelaniaz) «Colegios de Eibar, Ermua y Zaldibar cierran patios y suspenden el deporte al aire libre» El Correo 2020-02-17 (Noiz kontsultatua: 2020-02-17).
  300. (Gaztelaniaz) «Una comisión técnica informará este lunes a los vecinos de Ermua de los últimos datos del vertedero de Zaldibar» El Plural (Noiz kontsultatua: 2020-02-17).
  301. (Gaztelaniaz) SL, TAI GABE DIGITALA. (2020-02-17). «Lasaitzekoa zen bilerak ez du baretu ermuarren amorrua» naiz: (Noiz kontsultatua: 2020-02-17).
  302. (Gaztelaniaz) «Indignación en Ermua por el vertedero de Zaldibar: "¿Me da un 100% de garantías de que no se me va a caer encima?"» ELMUNDO 2020-02-18 (Noiz kontsultatua: 2020-02-19).
  303. (Gaztelaniaz) SER, Cadena. (2020-02-17). «Ribera se ofrece al Gobierno vasco para colaborar en el vertedero» Cadena SER Euskadi (Noiz kontsultatua: 2020-02-17).
  304. (Gaztelaniaz) Atlántico. (2020-02-17). «La extinción del incendio en Zaldibar "avanza significativamente" y se prevé que esta semana se apague "la mayor parte"» Atlántico (Noiz kontsultatua: 2020-02-17).
  305. (Gaztelaniaz) «Sofocado el incendio en el vertedero de Zaldibar, aunque persiste el humo y no se descarta que pueda reproducirse» ELMUNDO 2020-02-18 (Noiz kontsultatua: 2020-02-18).
  306. «Herritarrei irekitako bilera asteazken honetan, otsailak 19, Coliseoan, Zaldibarko zabortegiaren krisiaren aurrean» Eibar.eus (Eibarko Udala) (Noiz kontsultatua: 2020-02-17).
  307. Udala, Eibarko. (2020T00:38). «BIDEOA: Zaldibarko zabortegiaren krisiaren inguruan bilera irekia egin zen atzo asteazkena Coliseoan. Ez bazenuen aukerarik izan topaketara joateko edo zuzenean jarraitzeko, Youtubeko gure kanal ofizialean dago eskuragarri bideo osoa. https://labur.eus/3M6ix  #Eibar» @EibarkoUdala (Noiz kontsultatua: 2020-02-20).
  308. (Gaztelaniaz) Ferreira, Maialen. «La preocupación de los vecinos de Eibar tras el derrumbe de Zaldibar se convierte en enfado: "¿Después de esto cómo vais a recuperar nuestra confianza?"» eldiario.es (Noiz kontsultatua: 2020-02-20).
  309. (Gaztelaniaz) Zendoia  🎬, Ane Urkiola. (2020T10:45). [https://twitter.com/anestraat/status/1230201704097964037 «La Viceconsejera de Medio Ambiente del Gobierno Vasco, Elena Moreno Zaldibar: "No hay sustancias peligrosas en el vertedero de Zaldibar". El público rie. Ella calla y sonríe.
    1. ZaldibarArgitu #Eibarpic.twitter.com/QF8643go1E»] @anestraat (Noiz kontsultatua: 2020-02-20).
  310. «Mallabian herritarrekin egitekoak ziren batzarra atzeratu dute - Mallabia» Anboto.org (Noiz kontsultatua: 2020-02-20).
  311. (Gaztelaniaz) «EH Bildu Zaldibar reclama una asamblea popular para informar sobre el derrumbe del vertedero» durangon.com 2020-03-02 (Noiz kontsultatua: 2020-03-02).
  312. a b c Eizmendi, Imanol Magro. «Erantzuleak «mugiarazteko»» Berria (Noiz kontsultatua: 2020-03-07).
  313. https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/7094324/zabortegia-lehengora-ekartzeko-lanek-bihiru-urte-iraungo-dute/
  314. (Gaztelaniaz) Zelaieta, Ahoztar. (2020-03-14). «El Gobierno Vasco contrató a la agencia que lleva la comunicación de la empresa del vertedero de Zaldibar, Consejeros del Norte, para elaborar el Perfil Ambiental de Euskadi y también para mejorar la imagen del fracking.» @Ahoztar1972 (Noiz kontsultatua: 2020-03-15).
  315. (Gaztelaniaz) «El Gobierno Vasco y la empresa encauzan con una reunión la crisis de Zaldibar siete días después» El Diario Vasco 2020-02-13 (Noiz kontsultatua: 2020-02-13).
  316. (Gaztelaniaz) Deia. «Se retoma la búsqueda de los dos trabajadores en el vertedero de Zaldibar» Deia (Noiz kontsultatua: 2020-02-13).
  317. «VERTER RECYCLING 2002 SL» www.verter.eus (Noiz kontsultatua: 2020-02-18).
  318. «Verter Recycling-ek ez daki zabortegia erori izanaren kausa zein den» http://www.verter.eus/ (Noiz kontsultatua: 2020ko otsailaren 18a).
  319. (Gaztelaniaz) SL, TAI GABE DIGITALA. (2020-02-19). «El Colegio de Geólogos «aconseja» a sus miembros «no hablar siquiera» sobre Zaldibar» naiz: (Noiz kontsultatua: 2020-02-19).
  320. a b (Gaztelaniaz) SA, Baigorri Argitaletxea. (2020-02-22). «La sobreexplotación del vertedero sin freno externo, hipótesis principal» GARA (Noiz kontsultatua: 2020-02-23).
  321. a b (Gaztelaniaz) Azumendi, Eduardo. «"Los verdes no estamos solo para denunciar lo ocurrido en Zaldibar, sino para explicar que los residuos se pueden gestionar mejor"» eldiario.es (Noiz kontsultatua: 2020-03-02).
  322. a b «Arriola no sancionó al vertedero pese a conocer las deficiencias» ELMUNDO 2020-02-08 (Noiz kontsultatua: 2020-02-16).
  323. (Gaztelaniaz) Zelaieta, Ahoztar. (2020-03-02). [https://twitter.com/Ahoztar1972/status/1234401192853282817 «HILO Tres familiares del responsable del vertedero de Zaldibar (entre ellos dos socias de Verter Recycling) figuraron en consejos de dos empresas vinculadas a Miguel Lazpiur y su hija. Lazpiur fue presidente de Confebask y vicepresidió Adegi y la CEOE. https://www.teleprensa.com/es/nacional/confebask-dice-que-tocara-depurar-responsabilidades-tras-analizar-lo-sucedido-en-el-vertedero-de-zaldibar.html …»] @Ahoztar1972 (Noiz kontsultatua: 2020-03-02).
  324. (Gaztelaniaz) Zelaieta, Ahoztar. (2020-03-06). [https://twitter.com/Ahoztar1972/status/1235897846915911680 «HILO El responsable del vertedero de Zaldibar vendió el 5-11-2007 a Tekinker, por 197.981 euros, los derechos de opción de compra de unos terrenos de Eibar valorados en 989.946 euros. El responsable del vertedero se hizo con la opción de compra de los terrenos el 12-5-2006.»] @Ahoztar1972 (Noiz kontsultatua: 2020-03-07).
  325. (Gaztelaniaz) «El responsable de la escombrera ocupa 22 cargos en diferentes empresas» El Diario Vasco 2020-02-12 (Noiz kontsultatua: 2020-02-17).
  326. (Gaztelaniaz) Zelaieta, Ahoztar. (2020T05:47). [https://twitter.com/Ahoztar1972/status/1230126890175909894 «HILO El Consejero de Medio Ambiente, Iñaki Arriola, logró una posición cualitativa en el PSE favoreciendo "pelotazos urbanísticos" durante su etapa de alcalde en Eibar, gracias a la asociación entre su entonces secretario y el responsable del vertedero de Zaldibar.»] @Ahoztar1972 (Noiz kontsultatua: 2020-02-20).
  327. a b Petxarroman, Iñaki. «POLITIKA ETA ENPRESA, MAHAI BEREAN» Berria (Noiz kontsultatua: 2020-03-01).
  328. (Gaztelaniaz) Zelaieta, Ahoztar. (2020-03-06). [https://twitter.com/Ahoztar1972/status/1235879375486189570 «HILO El arquitecto que diseñó el fallido plan urbanístico del barrio de Txonta en Eibar se convirtió en accionista de la empresa del vertedero de Zaldibar en 2016.https://www.diariovasco.com/20081101/bajo-deba/preciso-llegar-pacto-social-20081101.html …»] @Ahoztar1972 (Noiz kontsultatua: 2020-03-07).
  329. (Gaztelaniaz) Zelaieta, Ahoztar. (2020-03-16). [https://twitter.com/Ahoztar1972/status/1239520979807866880 «HILO El fallido pelotazo en el barrio Txonta de Eibar está vinculado a las carreras de varios cargos de la Consejería de Medio Ambiente y a varios accionistas del vertedero de Zaldibar.»] @Ahoztar1972 (Noiz kontsultatua: 2020-03-16).
  330. (Gaztelaniaz) Zelaieta, Ahoztar. (2020-03-04). [https://twitter.com/Ahoztar1972/status/1235251993809170433 «HILO Javier Sánchez, exsecretario del entonces alcalde de Eibar Iñaki Arriola (actualmente Consejero de Medio Ambiente del Gobierno Vasco), representó a Elkarte Berri SL en la junta de accionistas de Verter Recycling: la empresa responsable del vertedero de Zaldibar.»] @Ahoztar1972 (Noiz kontsultatua: 2020-03-04).
  331. «Kutsadura maila altua izan arren, arrisku maila oso txikia da» www.eitb.eus (Noiz kontsultatua: 2020-02-16).
  332. gurasos. (2020-02-16). «Las conexiones entre Sanidad y el lobby incinerador que debieras conocer.» bloga (Noiz kontsultatua: 2020-02-16).
  333. (Gaztelaniaz) Zelaieta, Ahoztar. (2020T06:54). [https://twitter.com/Ahoztar1972/status/1229418825294209025 «HILO La empresa del vertedero de Zaldibar habría atribuido el derrumbe a las obras de la variante de Ermua, según El Correo, aunque Deia lo desmiente. Iskander Atutxa, hijo de Juan Mari Atutxa, era el asesor de la redacción del proyecto de la variante de Ermua.»] @Ahoztar1972 (Noiz kontsultatua: 2020-02-17).
  334. (Gaztelaniaz) Zelaieta, Ahoztar. (2020T01:35). [https://twitter.com/Ahoztar1972/status/1233687100391858177 «HILO Tras redactar varios proyectos para el ayuntamiento de Zaldibar con el PNV en la alcaldía, Arquitectos Debor nombró apoderada a una consejera de Verter Recycling.»] @Ahoztar1972 (Noiz kontsultatua: 2020-02-29).
  335. (Gaztelaniaz) Zelaieta, Ahoztar. (2020-03-06). [https://twitter.com/Ahoztar1972/status/1235912579987406848 «HILO Grupo Moyua, encargado de las obras en torno al derrumbe del vertedero de Zaldibar.»] @Ahoztar1972 (Noiz kontsultatua: 2020-03-07).
  336. (Gaztelaniaz) Zelaieta, Ahoztar. (2020-03-23). [https://twitter.com/Ahoztar1972/status/1242090886407892998 «HILO Once días después del derrumbe del vertedero de Zaldibar, el Gobierno Vasco adjudicó la gestión de incidencias y emergencias medioambientales y de los residuos generados en las mismas a empresarios afines al PNV.»] @Ahoztar1972 (Noiz kontsultatua: 2020-03-23).
  337. «EAJ-PNV DENUNCIA LA CAMPAÑA DE ACOSO A SU AFILIACIÓN LANZADA POR ACTORES POLÍTICOS RECONOCIBLES QUE ESTÁN HACIENDO “UN USO VIL” DEL TRÁGICO SUCESO DE ZALDIBAR» Iñaki Anasagasti (Noiz kontsultatua: 2020-02-13).
  338. a b (Gaztelaniaz) «El Gobierno de Urkullu tendrá que dar explicaciones del derrumbe de Zaldibar en el Parlamento» naiz: 2020-02-13 (Noiz kontsultatua: 2020-02-13).
  339. a b (Gaztelaniaz) Zaldibar, falta información – Más Que Palabras. (Noiz kontsultatua: 2020-02-16).
  340. «El PNV reprocha que la oposición se haya dedicado a dar mítines, mientras Urkullu se dedicaba a solucionar lo de Zaldibar» https://www.deia.eus/ (Noiz kontsultatua: 2020ko otsailaren 17a).
  341. a b «DEPURAR RESPONSABILIDADES, SEGUIR TRABAJANDO Y BUSCAR SOLUCIONES» Iñaki Anasagasti (Noiz kontsultatua: 2020-02-20).
  342. (Gaztelaniaz) BOLETIN, EL. «El PNV ve “falta de espíritu constructivo” de la oposición en Zaldibar» EL BOLETIN (Noiz kontsultatua: 2020-02-22).
  343. «Rementeria: "Hay todavia riesgo de nuevos derrumbes en el vertedero. Hay grietas grandes"» El Correo 2020ko otsailaren 27a (Noiz kontsultatua: 2020ko otsailaren 27a).
  344. a b (Gaztelaniaz) «Vertedero Zaldibar: El informe de Zaldibar» okdiario.com 2020-02-28 (Noiz kontsultatua: 2020-02-29).
  345. a b (Gaztelaniaz) SA, Baigorri Argitaletxea. (2020-02-12). «Urkullu pasa por Zaldibar dos días después de adelantar las elecciones» GARA (Noiz kontsultatua: 2020-02-13).
  346. a b c d «NUNCA EL PNV HA GESTIONADO MEDIO AMBIENTE» Iñaki Anasagasti (Noiz kontsultatua: 2020-02-24).
  347. (Gaztelaniaz) «Erkoreka: "Nadie quiere un vertedero junto a su casa pero todos generamos residuos"» Euskal Irrati Telebista 2020-02-21 (Noiz kontsultatua: 2020-02-21).
  348. (Gaztelaniaz) SA, Baigorri Argitaletxea. (2020-02-22). «Una mariposa en Zaldibar» GARA (Noiz kontsultatua: 2020-02-23).
  349. «Cuando la verdad también se tira al vertedero» https://www.deia.eus/ (Noiz kontsultatua: 2020ko otsailaren 23a).
  350. «Zin dagit ez dela EH Bildu izango Zaldibar hautes-lehiara eramango duena» Euskal Irrati Telebista 2020-02-17 (Noiz kontsultatua: 2020-02-21).
  351. Hermosilla, Gotzon. «EH Bilduk alderdien mahai bat osatzeko eskatu du» Berria (Noiz kontsultatua: 2020-02-21).
  352. «Zaldibarko zabortegiko krisiagatik alderdien mahai bat osatzeko eskatu du EH Bilduk» Euskal Irrati Telebista 2020-02-21 (Noiz kontsultatua: 2020-02-21).
  353. (Gaztelaniaz) Rioja, Iker; ueza. «Llodio contrató siete veces en medio año a la empresa de eventos de un cargo del PNV tras la llegada de un alcalde nacionalista» eldiario.es (Noiz kontsultatua: 2020-02-13).
  354. a b (Gaztelaniaz) SL, TAI GABE DIGITALA. (2020-02-28). «Casado lanza al paracaidista Iturgaiz desde Ermua y Zaldibar» naiz: (Noiz kontsultatua: 2020-02-29).
  355. (Gaztelaniaz) «El Gobierno Vasco trata de imponer la ley de silencio a la plantilla de Medio Ambiente para ocultar su responsabilidad en Zaldibar» Plone site (Noiz kontsultatua: 2020-02-14).
  356. (Gaztelaniaz) «ELA denuncia que Lakua «trata de imponer la ley del silencio» entre sus trabajadores sobre Zaldibar» naiz: 2020-02-12 (Noiz kontsultatua: 2020-02-13).
  357. (Gaztelaniaz) Eulixe. «La crisis del vertedero de Zaldibar, crónica de una tragedia silenciada (Cap. II)» Eulixe (Noiz kontsultatua: 2020-02-28).
  358. (Gaztelaniaz) Eulixe. «La crisis del vertedero de Zaldibar, crónica de una tragedia silenciada (Cap. II)» Eulixe (Noiz kontsultatua: 2020-02-28).
  359. a b «Gobierno Vasco rechaza que una falta de rigor en el control causara derrumbe» Alicante Voz (Noiz kontsultatua: 2020-02-19).
  360. a b c (Gaztelaniaz) «Urkullu, ante la crisis de Zaldibar: de rechazar a la UME a negar el riesgo para la salud» El Independiente 2020-02-17 (Noiz kontsultatua: 2020-02-18).
  361. (Gaztelaniaz) Mendia, Idoia. (2020T02:18). [https://twitter.com/IdoiaMendia/status/1230074117430423553 «Quiero volver a enviar mi solidaridad a las familias de Joaquín y Alberto y a la población de Ermua, Eibar y #Zaldibar. Las instituciones tenemos que afrontar que, aunque se haya cumplido con toda la normativa vigente no ha sido suficiente para evitar esta tragedia.pic.twitter.com/HiN9tYjK2Y»] @IdoiaMendia (Noiz kontsultatua: 2020-02-19).
  362. Vergara, Javier Ruiz de. (2020-03-05). «Zaldíbar le estalla al PSOE por su veto al Ejército y la indiferencia de Sánchez» www.esdiario.com (Noiz kontsultatua: 2020-03-05).
  363. (Gaztelaniaz) 20minutos. (2020-03-06). «¿Por qué continúan enterrados en el vertedero de Zaldibar los dos empleados sepultados a un mes del derrumbe?» www.20minutos.es - Últimas Noticias (Noiz kontsultatua: 2020-03-07).
  364. a b (Gaztelaniaz) SL, TAI GABE DIGITALA. (2020-02-25). «Nadie en Lakua propuso aplicar la Ley de Gestión de Emergencias por el derrumbe de Zaldibar» naiz: (Noiz kontsultatua: 2020-02-26).
  365. a b (Gaztelaniaz) S.A, Web Financial Group. «PP critica la gestión "desde la soberbia" del Gobierno vasco de la crisis de Zaldibar y el "desprecio" a la población» BOLSAMANIA (Noiz kontsultatua: 2020-02-16).
  366. a b (Gaztelaniaz) S.A, Web Financial Group. «Podemos critica a Urkullu por su "insensibilidad" y ve "irresponsable" la gestión de la crisis de Zaldibar» BOLSAMANIA (Noiz kontsultatua: 2020-02-16).
  367. a b «Urkulluk autokritika egin du, Zaldibarko luiziaren ondoren izandako erreakzioagatik» Euskal Irrati Telebista 2020-02-23 (Noiz kontsultatua: 2020-02-23).
  368. (Gaztelaniaz) «Los expertos en geología, topografía e ingeniería tardaron cuatro días en entrar en el comité de crisis» El Correo 2020-02-19 (Noiz kontsultatua: 2020-02-20).
  369. J.R.V. (2020-03-10). «Zaldíbar: PNV y PSOE se acobardan y esconden a su consejero responsable» www.esdiario.com (Noiz kontsultatua: 2020-03-10).
  370. «Zaldibarko hondakindegia: desolazioa eta ilunkeria» Eguzki Talde Ekologista 2020-02-10 (Noiz kontsultatua: 2020-02-14).
  371. saretik. (2020-02-17). «Zaldibar debe sepultar el actual modelo de gestión como negocio de las basuras» Borroka Garaia da! (Noiz kontsultatua: 2020-02-17).
  372. Press, Europa. (2020-02-14). «PP vasco pedirá "responsabilidades políticas" si Urkullu no aclara dudas "justificadas" sobre la "tragedia" de Zaldibar» www.europapress.es (Noiz kontsultatua: 2020-02-15).
  373. «Eusko Jaurlaritzaren kudeaketa "tamalgarria" izaten ari dela esan du Martinezek» Euskal Irrati Telebista 2020-02-15 (Noiz kontsultatua: 2020-02-15).
  374. (Gaztelaniaz) Aragón, El Periódico de. «Podemos ve "desastrosa" la gestión de Zaldibar y espera la autocrítica de Urkullu» El Periódico de Aragón (Noiz kontsultatua: 2020-02-17).
  375. (Gaztelaniaz) «Iriarte: "Nos merecemos un Gobierno que no se esconda ante una situación de crisis"» Euskal Irrati Telebista 2020-02-15 (Noiz kontsultatua: 2020-02-15).
  376. Press, Europa. (2020-02-15). «Otegi afirma de que "la prepotencia y la soberbia no ocultarán una gestión catastrófica en Zaldibar"» www.europapress.es (Noiz kontsultatua: 2020-02-15).
  377. (Gaztelaniaz) «La oposición eleva la presión sobre Urkullu y exige que asuma «responsabilidades»» El Correo 2020-02-13 (Noiz kontsultatua: 2020-02-13).
  378. (Gaztelaniaz) Admin-Euskadi. «UGT denuncia falta de cultura preventiva ante el desprendimiento en el vertedero de Zaldibar.» euskadi.fespugt.es (Noiz kontsultatua: 2020-02-13).
  379. (Gaztelaniaz) juanjo.basterra. (2020T05:54). «STEILAS quiere denunciar todo el caos que está teniendo lugar en el vertedero de Zaldibar. Lo que se presentó como un accidente se está convirtiendo en una catástrofe.pic.twitter.com/4hd39cW1et» @jotabe1963 (Noiz kontsultatua: 2020-02-17).
  380. «ELAk Zaldibarreko zabortegiaren inguruan ari diren langileentzat babes neurriak eskatzen ditu» Plone site (Noiz kontsultatua: 2020-02-17).
  381. (Gaztelaniaz) «SATSEk Zaldibarko zabortegiaren eraginpean dauden langileak babesteko neurriak eskatu ditu» Satse (Noiz kontsultatua: 2020-02-17).
  382. Press, Europa. (2020-02-18). «CCOO pide a Educación "claridad y medidas preventivas eficaces" para los trabajadores del entorno de Zaldibar» www.europapress.es (Noiz kontsultatua: 2020-02-18).
  383. a b c d «Ecologistas advierten que la tragedia del vertedero de Zaldibar "no fue un accidente"» www.publico.es (Noiz kontsultatua: 2020-02-20).
  384. Hermosilla, Gotzon. ««Adituen aholkuei jarraitu diegu; instituzio batek ezin du bestela jokatu»» Berria (Noiz kontsultatua: 2020-03-09).
  385. «Zalla-Güeñes y Zaldibar: tres pueblos, dos realidades» Mugalari Kultura (Noiz kontsultatua: 2020-03-23).
  386. (Gaztelaniaz) «Urkullu deberá dar explicaciones sobre la gestión de la crisis de Zaldibar en el Parlamento vasco» abc 2020-02-13 (Noiz kontsultatua: 2020-02-13).
  387. «"No explicamos bien en un primer momento la situacion ambiental"» El Correo 2020ko otsailaren 17a (Noiz kontsultatua: 2020ko otsailaren 17a.).
  388. (Gaztelaniaz) SL, TAI GABE DIGITALA. (2020-02-18). «Urkullu alega que el derrumbe ha sido «extraordinario, inusual, totalmente impredecible»» naiz: (Noiz kontsultatua: 2020-02-18).
  389. «El lehendakari destaca la "coordinación" del dispositivo de Zaldibar» https://www.deia.eus/ (Noiz kontsultatua: 2020ko otsailaren 19a).
  390. (Gaztelaniaz) «Urkullu reconoce en el Parlamento "errores" en la gestión de la crisis de Zaldibar pero defiende la actuación de su Gobierno» eldiario.es (Noiz kontsultatua: 2020-02-18).
  391. (Gaztelaniaz) «Urkullu reconoce "los errores que hemos podido cometer" en la gestión de la tragedia de Zaldibar» ELMUNDO 2020-02-18 (Noiz kontsultatua: 2020-02-18).
  392. (Gaztelaniaz) SL, TAI GABE DIGITALA. (2020-02-18). «Murga no aclara por qué dijeron que el aire estaba bien sin tener datos de furanos y dioxinas» naiz: (Noiz kontsultatua: 2020-02-18).
  393. a b (Gaztelaniaz) «La oposición cerca a Urkullu por la tragedia de Zaldibar: "Mala gestión, falta de empatía y liderazgo y mucha desinformación"» ELMUNDO 2020-02-18 (Noiz kontsultatua: 2020-02-18).
  394. (Gaztelaniaz) «El complejo caso del vertedero de Zaldíbar en plena precampaña: Urkullu siente "los errores"» Diariocrítico.com (Noiz kontsultatua: 2020-02-18).
  395. (Gaztelaniaz) «La empresa garantizó a Medio Ambiente que el vertedero era estable 16 días antes de su colapso» El Correo 2020-02-19 (Noiz kontsultatua: 2020-02-20).
  396. (Gaztelaniaz) Eulixe. «La crisis del vertedero de Zaldibar, crónica de una tragedia silenciada (Cap. II)» Eulixe (Noiz kontsultatua: 2020-02-28).
  397. Eizagirre, Estitxu. (2020-02-25). «2012an hasi ziren Zaldibarko zabortegian amiantoa isurtzen baina baimena 2013an jaso zuten» Argia (Noiz kontsultatua: 2020-02-25).
  398. a b (Gaztelaniaz) «Seguridad ignoraba la presencia de amianto, que sí conocían Medio Ambiente y Trabajo» El Correo 2020-02-19 (Noiz kontsultatua: 2020-02-20).
  399. BASTERRA, Terry. (ko otsailaren 19a). «"No estamos en una situación de alerta, no hay riesgo para la salud", recalca Murga» El Correo (Noiz kontsultatua: 2020ko otsailaren 20a).
  400. (Gaztelaniaz) Rioja, Iker; ueza. «Casado pasa de puntillas por la crisis del PP vasco y arranca la campaña atacando al PNV en Zaldibar» eldiario.es (Noiz kontsultatua: 2020-02-29).
  401. Petxarroman, Iñaki. «Erdia birziklatzeko asko falta du Bizkaiak» Berria (Noiz kontsultatua: 2020-03-05).
  402. (Gaztelaniaz) «El PNV carga contra Vox por llamar “racista” a Urkullu» La Vanguardia 2020-02-18 (Noiz kontsultatua: 2020-02-19).
  403. «Ciudadanos pregunta a la Comisión Europea sobre el incumplimiento medioambiental en el vertedero de Zaldibar | Ciudadanos | C's Europa» cseuropa.ciudadanos-cs.org (Noiz kontsultatua: 2020-02-20).
  404. (Gaztelaniaz) SL, TAI GABE DIGITALA. (2020-02-20). «Eurodiputados del PP elevan a la Comisión Europea el desastre de Zaldibar» naiz: (Noiz kontsultatua: 2020-02-20).
  405. (Gaztelaniaz) «Es inaplazable una auditoría de la gestión y control de los residuos en toda España tras el ‘desastre’ de Zaldíbar» ECOticias.com (Noiz kontsultatua: 2020-02-21).
  406. Batzar, Euzkadi Buru. «EAJ-PNV recrimina a EH Bildu que haya impulsado en el Senado una iniciativa que abriría la puerta a la invasión de competencias de Euskadi» Senatua (Noiz kontsultatua: 2020-02-26).
  407. «Albisteak | EHB» ehbildu.eus (Noiz kontsultatua: 2020-02-26).
  408. a b (Gaztelaniaz) Press, Europa. «La Diputación de Bizkaia se personará como acusación particular en el proceso judicial por el derrumbe en Zaldibar» eldiario.es (Noiz kontsultatua: 2020-02-26).
  409. (Gaztelaniaz) Bidasoa, Conecta. Moción sobre el vertedero de Zaldibar para el próximo pleno municipal | CONECTA BIDASOA. (Noiz kontsultatua: 2020-02-27).
  410. (Gaztelaniaz) Irún, P. P.. (2020T01:01). «Hoy hemos presentado al Pleno una moción pidiendo explicaciones al Gobierno Vasco sobre el desastre de vertedero de #Zaldibar que ha costado la vida a dos trabajadores y que ha paralizado la práctica totalidad de vertidos industriales en la CAVpic.twitter.com/ltYKhFP6Xx» @popularesdeirun (Noiz kontsultatua: 2020-02-28).
  411. a b c «Eibarko Udalak pertsonatzea erabaki du Zaldibarko zabortegiaren lurjausia dela-eta, Durangon irekitako auzian» Eibarko Udala - Ayuntamiento de Eibar (Noiz kontsultatua: 2020-02-27).
  412. «Bizkaiko suhiltzaileen uniformeetan amiantoa agertu dela eta, erreskatean zein baldintzatan aritu ziren galdetu dio Bizkaiko Aldundiari EH Bilduk» https://www.argia.eus/ (Noiz kontsultatua: 2020ko martxoaren 4a).
  413. (Gaztelaniaz) SL, TAI GABE DIGITALA. (2020-03-06). «El PP pregunta a Bruselas si no se debió retirar la autorización al vertedero de Zaldibar» naiz: (Noiz kontsultatua: 2020-03-07).
  414. (Gaztelaniaz) «PNV y PSE evitan que Arriola hable en Juntas sobre Zaldibar» El Correo 2020-03-10 (Noiz kontsultatua: 2020-03-10).
  415. (Gaztelaniaz) «La carrera hacia el 5-A se embarra» El Correo 2020-02-16 (Noiz kontsultatua: 2020-02-16).
  416. (Gaztelaniaz) El peor momento de Urkullu – Fundación para la Libertad. (Noiz kontsultatua: 2020-02-13).
  417. (Gaztelaniaz) herrigorri. (2020-02-16). ZALDIBAR Y EL PNV- Jon Ibaia, militante de HERRI GORRI. (Noiz kontsultatua: 2020-02-17).
  418. (Gaztelaniaz) León, Isabel. (2020-02-23). «Koldo Mediavilla: "Lo ocurrido en Zaldibar afectará al respaldo electoral"» Cadena SER Euskadi (Noiz kontsultatua: 2020-02-23).
  419. a b «El PNV arrasaría con 31 escaños pese a la crisis de Zaldibar y Vox acaricia su entrada» https://www.noticiasdealava.eus/ (Noiz kontsultatua: 2020ko martxoaren 4a).
  420. a b (Gaztelaniaz) «La crisis de Zaldibar no arrastra a Urkullu: PNV y PSE crecen y logran mayoría absoluta» El Confidencial 2020-03-06 (Noiz kontsultatua: 2020-03-07).
  421. (Gaztelaniaz) «Euskadi perdona a Urkullu el desastre de Zaldibar y le refuerza de cara a las elecciones vascas» ELMUNDO 2020-03-08 (Noiz kontsultatua: 2020-03-08).
  422. (Gaztelaniaz) Agencias, Redacción /. «Zaldibar y las dioxinas políticas» EL OBRERO | Defensor de los Trabajadores (Noiz kontsultatua: 2020-03-09).
  423. Berhokoirigoin, Jenofa. (2020-03-15). «Trantsizio ekologikoak egon behar du kanpainan» Argia (Noiz kontsultatua: 2020-03-13).
  424. «Zaldibarko zabortegian gertatutakoa azaltzeko eskatu dute Markina-Xemeinen - Lea-Artibai eta Mutrikuko Hitza» Lea-Artibai eta Mutrikuko Hitza 2020-02-10 (Noiz kontsultatua: 2020-02-14).
  425. Press, Europa. (2020-02-10). «Zaldibar, Eibar eta Ermuko bizilagunek zabortegian izandako luiziak sorturiko egoera salatuko dute astelehen honetan» www.europapress.es (Noiz kontsultatua: 2020-02-10).
  426. «Zaldibarko hondamendia argitzeko eskatuko dute bihar» Oarsoaldeko Hitza 2020-02-11 (Noiz kontsultatua: 2020-02-12).
  427. usurbileginez. (2020-02-12). «Gaur “Zaldibar argitu, erraustegia gelditu” lemapean elkarretaratze zaratatsuak Usurbilen eta Zubietan» Usurbil Eginez (Noiz kontsultatua: 2020-02-12).
  428. (Gaztelaniaz) «Múltiples actos en Gipuzkoa denuncian la gestión del vertedero de Zaldibar» www.eitb.eus (Noiz kontsultatua: 2020-02-13).
  429. (Gaztelaniaz) Org, Insurgente. «Varios batzokis del PNV han amanecido con basura arrojada a sus puertas» insurgente.org. Tu diario de izquierdas (Noiz kontsultatua: 2020-02-12).
  430. (Gaztelaniaz) «Concentración en Bilbo contra la precaridad y las muertes en Zaldibar» naiz: 2020-02-13 (Noiz kontsultatua: 2020-02-13).
  431. «Zaldibar Argitu Orain! herri-plataformak bilera egingo du gaur 19:00etan Arrate Kultur Elkartean» etakitto.eus 2020-02-18 (Noiz kontsultatua: 2020-02-18).
  432. (Gaztelaniaz) Etxea, Ecuador. (2020-02-15). «Fridays for Future insta al Gobierno Vasco a dar explicaciones sobre el desastre ecológico de Zaldibar» Ecuador Etxea (Noiz kontsultatua: 2020-02-15).
  433. «Urkulluri haserrea erakutsi diote Zaldibarko hainbat bizilagunek» www.eitb.eus (Noiz kontsultatua: 2020-02-15).
  434. «"Zaldibar argitu, orain!" larunbateko mobilizazioarekin bat egin dute Larreko Mahaiko eragileek - Usurbil» Noaua.eus (Noiz kontsultatua: 2020-02-14).
  435. (Gaztelaniaz) Admin, Autor entrada:. (2020-02-14). «El Partido Comunista de Euskadi-EPK respalda las movilizaciones de protesta por la gestión del accidente del vertedero de Zaldibar.» PCE-EPK (Noiz kontsultatua: 2020-02-14).
  436. «Zaldibarko luizia salatzeko eta ardurak eskatzeko manifestazioa deitu dute gaurko» Euskal Irrati Telebista 2020-02-15 (Noiz kontsultatua: 2020-02-15).
  437. (Gaztelaniaz) «Más protestas, una nueva estrategia de búsqueda y no hacer deporte al aire libre: Zaldibar, una semana después del derrumbe» eldiario.es (Noiz kontsultatua: 2020-02-15).
  438. «Manifestazio bateratua deitu dute "Zaldibar Argitu Orain!" goiburupean» etakitto.eus 2020-02-13 (Noiz kontsultatua: 2020-02-13).
  439. (Gaztelaniaz) León, Isabel. (2020-02-13). «Una semana después del alud, se reactiva la movilización social» Cadena SER Euskadi (Noiz kontsultatua: 2020-02-13).
  440. «Manifestazioa deitu dute biharko Zaldibarko zabortegiaren luizia salatzeko» Euskal Irrati Telebista 2020-02-14 (Noiz kontsultatua: 2020-02-14).
  441. (Gaztelaniaz) «Una multitud se manifiesta para exigir responsabilidades tras el derrumbe de Zaldibar» Euskal Irrati Telebista 2020-02-15 (Noiz kontsultatua: 2020-02-15).
  442. «Kezka eta haserrea Elgetan, eta informazioa zuzenean jasotzeko eskaera - Debagoiena» Goiena.eus (Noiz kontsultatua: 2020-02-15).
  443. (Gaztelaniaz) «Miles de personas piden hallar a los trabajadores sepultados en el vertedero de Zaldibar» abc 2020-02-15 (Noiz kontsultatua: 2020-02-15).
  444. (Gaztelaniaz) SL, TAI GABE DIGITALA. (2020-02-15). «Hasta la zona cero en Eitzaga, con los trabajadores, para pedir «que dejen de mentir»» naiz: (Noiz kontsultatua: 2020-02-15).
  445. «Erantzukizunak zuritzeko eskatu dute milaka lagunek Zaldibarren» www.eitb.eus (Noiz kontsultatua: 2020-02-15).
  446. (Gaztelaniaz) «5.000 manifestantes protestan contra la gestión de la crisis del vertedero» El Correo 2020-02-15 (Noiz kontsultatua: 2020-02-15).
  447. (Katalanez) «Zaldibar, la catàstrofe ecològica que té el govern basc contra les cordes» VilaWeb (Noiz kontsultatua: 2020-02-16).
  448. (Gaztelaniaz) SA, Baigorri Argitaletxea. (2020-02-15). «En Eitzaga: «Nos deben la verdad»» GARA (Noiz kontsultatua: 2020-02-16).
  449. (Gaztelaniaz) «Los vecinos se echan a la calle indignados» El Correo 2020-02-15 (Noiz kontsultatua: 2020-02-16).
  450. (Gaztelaniaz) lahaine.org. «Enkarterri se moviliza en denuncia de los hechos de Zaldíbar y en solidaridad con los trabajadores» La Haine Euskal Herria (Noiz kontsultatua: 2020-02-17).
  451. (Katalanez) 324cat. (2020-02-17). «Indignació i preocupació a Zaldibar deu dies després de l'esllavissada a l'abocador» CCMA (Noiz kontsultatua: 2020-02-17).
  452. (Gaztelaniaz) Bilbao, Europa Press-. «Abren expediente a siete personas por cortar el tráfico en una rotonda en Ermua en protesta por el derrumbe de Zaldibar» eldiario.es (Noiz kontsultatua: 2020-02-17).
  453. ARGIA. (2020-02-13). «JARRAIPENA | Lortuko al dute astelehen honetan Zaldibarko sua osorik amatatzea?» Argia (Noiz kontsultatua: 2020-02-17).
  454. (Gaztelaniaz) «Sindicato de la Ertzaintza denuncia mala gestión en Zaldibar | Parte 1» europapress.tv 2020-02-18 (Noiz kontsultatua: 2020-02-18).
  455. a b «Ainhoa Intxaurrandieta: "Zaldibarren beren eredua gainera erori zaie eta orain ez dakite nola funtzionatu"» uztarria.eus (Noiz kontsultatua: 2020-02-21).
  456. a b «Mobilizazio berriak deitu ditu Zaldibar Argitu Orain! herri plataformak» etakitto.eus 2020-02-18 (Noiz kontsultatua: 2020-02-19).
  457. ARGIA. (2020-02-13). «JARRAIPENA | Zabortegian desagertutako langileak ez dituzte aurkitu oraindik» Argia (Noiz kontsultatua: 2020-02-19).
  458. «Lea-Artibai eta Mutrikuko bizilagunak kalera atera dira Zaldibarren gertatutakoa argitzeko exijitzeko - Lea-Artibai eta Mutrikuko Hitza» Lea-Artibai eta Mutrikuko Hitza 2020-02-20 (Noiz kontsultatua: 2020-02-21).
  459. «barren.eus - Eguenerako manifestazioa deitu dute Elgoibarren, 'Zaldibar argitu, orain!' leloa hartuta» barren.eus (Noiz kontsultatua: 2020-02-20).
  460. «Vecinos de Abadiño reclaman explicaciones sobre la calidad del aire» https://dotb.eus/ (Noiz kontsultatua: 2020ko otsailaren 22a).
  461. «Larunbaterako manifestazioa deitu dute, 'Zaldibar argitu, langileak aurkitu, errauskailua gelditu' lelo hartuta» uztarria.eus (Noiz kontsultatua: 2020-02-19).
  462. a b (Gaztelaniaz) «La hermana de uno de los desparecidos en el derrumbe del vertedero de Zaldibar: "No me lo puedo creer que esto sea asi"» Antena 3 Noticias 2020-02-22 (Noiz kontsultatua: 2020-02-22).
  463. «Herritar talde batek osoko bilkura eten egin du, "Zaldibar argitu" oihukatuta» etakitto.eus 2020-02-24 (Noiz kontsultatua: 2020-02-25).
  464. (Gaztelaniaz) Martxan, Ekologistak. (2020T08:18). «Ayer mas de 130 personas en #Ermua en la charla sobre el vertedero de Zaldibar, con Javier Vazquez de @ZeroZaborBizkai @ekologistak y @EkoBarakapic.twitter.com/26poSkBU2T» @ekologistak (Noiz kontsultatua: 2020-02-27).
  465. (Gaztelaniaz) «Zaldibar Argitu organiza un acto solidario para esta tarde en Txantxa Zelai» El Diario Vasco 2020-02-27 (Noiz kontsultatua: 2020-02-27).
  466. «'Zaldibar Argitu' taldea sortu dute Elgetan - Elgeta» Goiena.eus (Noiz kontsultatua: 2020-03-02).
  467. «"Erraustegia kapitalismoak naturarekiko sortzen dituen desorekak konpentsatzeko adabaki bat da"» Irutxuloko Hitza 2020-02-26 (Noiz kontsultatua: 2020-02-28).
  468. (Gaztelaniaz) SL, TAI GABE DIGITALA. (2020-02-28). «El PSE rectifica tras imputar una acción ante su sede al caso de Fernández Iradi y no de Zaldibar» naiz: (Noiz kontsultatua: 2020-02-28).
  469. «Desagertutako langileen bila jarraitzen dute Zaldibarren, makineria berriarekin» Euskal Irrati Telebista 2020-02-29 (Noiz kontsultatua: 2020-03-02).
  470. (Gaztelaniaz) «Larunbatean, manifestazioa Donostian: Zaldibar argitu! Erraustegia gelditu! Ez erre etorkizuna! - Eguzki Talde Ekologista» Eguzki Talde Ekologista 2020-02-27 (Noiz kontsultatua: 2020-02-28).
  471. Lete, Irati Urdalleta. «Bi herri, osasuna aldarri» Berria (Noiz kontsultatua: 2020-03-02).
  472. «Larreko Mahaia: "Ez diogu begirik kenduko hor ondoan eraiki diguten munstroari" - Zubieta» Noaua.eus (Noiz kontsultatua: 2020-03-02).
  473. ARGITU, ZALDIBAR. (2020-03-03). [https://twitter.com/ZaldibarArgitu/status/1235110331598303232 «Elkarretaratzea Elgetan Martxoak 5, osteguna 19:00etan Elgetako plazan
    1. ZaldibarArgitu #Zaldibarpic.twitter.com/WxSa4qVwIz»] @ZaldibarArgitu (Noiz kontsultatua: 2020-03-04).
  474. «Manifestazioa egingo dute berriro Markina-Xemeinen, Zaldibarko auziaren harira - Lea-Artibai eta Mutrikuko Hitza» Lea-Artibai eta Mutrikuko Hitza 2020-03-03 (Noiz kontsultatua: 2020-03-04).
  475. Asanblada, Bergarako Greba. (2020-03-04). «BIHAR. Zaldibar Argitu Hitzaldian parte hartzaile gehiago: @iraitzlazkano Elgetako Alkatea eta Karmele Uribesalgo kazetaria @ainhoa_GHK batera egongo dira Bergarako Seminarixoan #ZaldibarArgitupic.twitter.com/qKHhMrLoNh» @BAsanblada (Noiz kontsultatua: 2020-03-04).
  476. ARGITU, ZALDIBAR. (2020-03-03). [https://twitter.com/ZaldibarArgitu/status/1235110741566316544 «Manifestazioa Zallan Martxoak 6, ostirala 19:30etan udaletxean
    1. ZaldibarArgitu #Zaldibarpic.twitter.com/VR1pg0y0jK»] @ZaldibarArgitu (Noiz kontsultatua: 2020-03-04).
  477. (Gaztelaniaz) RTVEPaisVasco. (2020-03-06). [https://twitter.com/RTVEPaisVasco/status/1235982328851243011 «Se cumple un mes del derrumbe del vertedero de Zaldibar. Con un aurresku y flores, familiares y vecinos de la zona, han querido recordar a Alberto y Joaquín, los dos trabajadores desaparecidos el pasado 6 de Febrero
    1. zaldibarpic.twitter.com/qyP8hpH1XT»] @RTVEPaisVasco (Noiz kontsultatua: 2020-03-07).
  478. «Joaquin eta Albertoren omenezko ekitaldi hunkigarria egin da Eitzagan» etakitto.eus 2020-03-06 (Noiz kontsultatua: 2020-03-07).
  479. Bai, Zalla. (2020-03-04). [https://twitter.com/zallabai/status/1235309280577949697 «Larunbatean, hilak 7, Joaquin Beltranen familiak elkarretaratzea deitu du Euskadi plazan, 17: 00etan. Han izango gara haiekin, jakina, eta auzokide guztiak deitzen ditugu haien babesa erakustera.
    1. JoaquinBeltran #AlbertoSoroluze #Zaldibarpic.twitter.com/5HlPXvxIZb»] @zallabai (Noiz kontsultatua: 2020-03-04).
  480. «Lau hondeamakina, Joaquin eta Albertoren gorpuen bila» www.eitb.eus 2020-03-24 (Noiz kontsultatua: 2020-03-25).
  481. (Gaztelaniaz) SL, TAI GABE DIGITALA. (2020-03-04). «Zalla llama a concentrarse el sábado por su vecino Joaquín Beltrán y por Alberto Sololuze» naiz: (Noiz kontsultatua: 2020-03-04).
  482. ARGITU, ZALDIBAR. (2020-03-10). [https://twitter.com/ZaldibarArgitu/status/1237339474876608512 «Zallan, ostegunero kontzentrazioak egingo ditugu langileak aurkitu bitartean. Ez dugu gertaturakoa ahazten utziko!
    1. ZaldibarArgitupic.twitter.com/FooU6YLM1n»] @ZaldibarArgitu (Noiz kontsultatua: 2020-03-10).
  483. a b c «Zaldibarko gertakaria argitzea eskatzeko giza katea egingo da Markina-Xemeinen - Lea-Artibai eta Mutrikuko Hitza» Lea-Artibai eta Mutrikuko Hitza 2020-03-10 (Noiz kontsultatua: 2020-03-11).
  484. a b «Elkarretaratzea deitu du Zaldibar Argitu-k, Eibar eta Realaren partiduaren aurretik» etakitto.eus 2020-03-10 (Noiz kontsultatua: 2020-03-10).
  485. ARGITU, ZALDIBAR. (2020-03-05). [https://twitter.com/ZaldibarArgitu/status/1235591489683677184 «Ordu bete barru prentsa aurrekoa emango du Zaldibar Argitu plataformak Eitzagan. Dentro de una hora, daremos una rueda de prensa en Eitzaga.
    1. ZaldibarArgitupic.twitter.com/y7Z3F96beY»] @ZaldibarArgitu (Noiz kontsultatua: 2020-03-05).
  486. «Zaldibar Argitu plataformak "paro herritarra" deitu du zabortegi inguruko herrietan» Argia 2020-03-05 (Noiz kontsultatua: 2020-03-05).
  487. http://www.durangon.com/zaldibar-argitu-aplaza-la-manifestacion-hacia-eitzaga-convocada-para-esta-tarde/
  488. (Gaztelaniaz) joakin. (2020-03-09). «Zaldibar: el 12 de marzo movilización ciudadana. trabajadores, salud y reponsabilidades» Steilas (Noiz kontsultatua: 2020-03-09).
  489. (Gaztelaniaz) «CCOO secunda el llamamiento de la plataforma Zaldibar Argitu! para realizar un paro en los pueblos más afectados por el derrumbe del vertedero de Zaldibar» CCOO Euskadi (Noiz kontsultatua: 2020-03-09).
  490. sindikatua, E. S. K.. «Zaldibar Argitu! Martxoaren 12an herritarren mobilizazioa» sindicato ESK sindikatua (Noiz kontsultatua: 2020-03-10).
  491. https://barren.eus/albisteak/gizartea/5040-zaldibar-argitu-plataformak-egindako-deialdira-batu-dira-gaur-rodisan
  492. http://sopela.net/index.php/eu/2020/03/11/sopelan-ere-zaldibar-argitzeko-eskaera/
  493. Zaldibar Argitu martxoak 12. .
  494. COVID-19 gaixotasunaren 2019-2020ko pandemia. 2020-03-16 (Noiz kontsultatua: 2020-03-17).
  495. (Gaztelaniaz) juanjo.basterra. (2020-03-09). [https://twitter.com/jotabe1963/status/1237111618435190784 «Charla/coloquio: Zaldibar argi eta garbi Cuando: 17-03-2020 Hora: 19:00-21:00 Lugar: EL CENTRO CÍVICO "LA BOLSA" DEL CASCO VIEJO (C/Pelota 10, Bilbao)pic.twitter.com/jF50Pk4roE»] @jotabe1963 (Noiz kontsultatua: 2020-03-10).
  496. (Gaztelaniaz) «Jornada (Bilbao): Zaldibar argi eta garbi (SUSPENDIDA)» Ekologistak Martxan - Euskal Herria (Noiz kontsultatua: 2020-03-17).
  497. ARGITU, ZALDIBAR. (2020-03-17). [https://twitter.com/ZaldibarArgitu/status/1240031884974919687 «Aldarrikapenek ez dute etenik izango, konfinamenduak ez gaitu ixilaraziko!
    1. ZaldibarArgitupic.twitter.com/SW21uIBCBg»] @ZaldibarArgitu (Noiz kontsultatua: 2020-03-17).
  498. (Gaztelaniaz) Bai, Zalla. (2020-03-20). «Hoy desde casa, de una forma diferente, todos los barrios de nuestro pueblo han reclamado una vez más la vuelta de Joaquín a casa, como él y Alberto merecen. Por supuesto, esperamos que también haya servido como abrazo de todo Zalla a su familia. #JoaquínGogoan #Zaldibarpic.twitter.com/opsqnV7Fie» @zallabai (Noiz kontsultatua: 2020-03-20).
  499. jauregi, enrike. (2020-03-20). «ZALDIBAR ARGITUpic.twitter.com/A0mlx4gnIK» @FikusPikus (Noiz kontsultatua: 2020-03-20).
  500. (Gaztelaniaz) Errasti, Félix. (2020-03-20). [https://twitter.com/ferrasti/status/1241039515684417538 «Aquí os dejo un comumicado, de la Plataforma de vecinos de San Lorenzo (Ermua). ZALDIBAR ARGITU!!!!!!!!!!pic.twitter.com/sTVb9iFXnE»] @ferrasti (Noiz kontsultatua: 2020-03-20).
  501. «Bizilagunek balkoietatik egin dute protesta Zaldibarko zabortegiaren egoera salatzeko» www.eitb.eus (Noiz kontsultatua: 2020-03-23).
  502. ARGITU, ZALDIBAR. (2020-03-22). [https://twitter.com/ZaldibarArgitu/status/1241766914281607168 «Elgeta, Zaldibar eta Eibar
    1. ZaldibarArgituhttps://twitter.com/ZaldibarArgitu/status/1241740149198897154 …»] @ZaldibarArgitu (Noiz kontsultatua: 2020-03-23).
  503. «Zaldibar argitzeko eskaria egingo da leiho eta balkoietatik - Lea-Artibai eta Mutrikuko Hitza» Lea-Artibai eta Mutrikuko Hitza 2020-03-25 (Noiz kontsultatua: 2020-03-26).
  504. (Gaztelaniaz) juanjo.basterra. (2020T07:32). «Ante el drama po el vertedero de Zaldibar EHNE Gipuzkoa: “¿Quién es el responsable de nuestras pérdidas?”pic.twitter.com/jjVAZediFZ» @jotabe1963 (Noiz kontsultatua: 2020-02-17).
  505. «La desconfianza reina en los alrededores del vertedero de Zaldibar» https://www.laopiniondemurcia.es/ (Noiz kontsultatua: 2020ko otsailaren 22a).
  506. (Gaztelaniaz) SA, Baigorri Argitaletxea. (2020-02-21). «Un nuevo foco fuerza otra alerta de varias horas en Ermua» GARA (Noiz kontsultatua: 2020-02-22).
  507. «ELA eta LAB sindikatuok Zaldibarko zabortegira bisita egingo dugu otsailaren 25ean #ZaldibarArgitu» Plone site (Noiz kontsultatua: 2020-02-21).
  508. (Gaztelaniaz) SL, TAI GABE DIGITALA. (2020-02-21). «Preocupación y enfado de los trabajadores de Correos del entorno de Zaldibar» naiz: (Noiz kontsultatua: 2020-02-21).
  509. (Gaztelaniaz) «CCOO considera que el Gobierno Vasco ha “fracasado” en el intento de informar a las organizaciones sindicales presentes en la visita al vertedero de Zaldibar» CCOO Euskadi (Noiz kontsultatua: 2020-02-24).
  510. (Gaztelaniaz) SL, TAI GABE DIGITALA. (2020-02-24). «ELA y LAB acusan a Lakua de privatizar la gestión de lo sucedido en el vertedero de Zaldibar» naiz: (Noiz kontsultatua: 2020-02-24).
  511. Hermosilla, Gotzon. «Sindikatuek kezka dute suhiltzaileen jantzietan amiantoa agertu delako» Berria (Noiz kontsultatua: 2020-03-10).
  512. iXa  🔻, Malcolm. (2020T08:09). [https://twitter.com/ideiazabaldu/status/1231974509604941826 «Alberto eta Joaquin​ek 18 egun daramate desagertuta Zaldibar​reko zabortegi azpian. Ostegun honetan gehiengo sindikalak mobilizazioa deitu du Ermua-Eibar biribilgunean, 18:30etan. Aurten jada 12+2 langile hil dira lan istripuan.
    1. ZaldibarArgitu
    2. PrekarietateaHiltzaileapic.twitter.com/B16ZROGOUf»] @ideiazabaldu (Noiz kontsultatua: 2020-02-24).
  513. (Gaztelaniaz) RTVEPaisVasco. (2020T10:17). [https://twitter.com/RTVEPaisVasco/status/1233093761741271042 «Afirman que no tienen los medios de protección y seguridad suficientes para manipular materiales peligrosos. Han leído un carta anónima de un trabajador en la que pide equipos de protección adecuados al Gobierno Vasco
    1. Zaldibarpic.twitter.com/3yXnhlqjVj»] @RTVEPaisVasco (Noiz kontsultatua: 2020-02-27).
  514. a b c (Gaztelaniaz) Larraz, Por Irene. (2020-03-06). «Las familias de los desaparecidos en Zaldibar: «Queremos que nos los devuelvan»» Newtral (Noiz kontsultatua: 2020-03-06).
  515. http://www.ugteuskadi.org/siniestralidad-laboral-ugt-reclama-a-las-administraciones-cubrir-las-plazas-vacantes-de-inspectores-de-trabajo-de-bizkaia/
  516. Helene. (2020T01:44). «Mila esker bihotzez une zail hauetan zuen indarra helarazi diguzuen guztioi. Instituzioek abandonatu gaituzte baina herriaren maitasuna ikaragarria izaten ari da.pic.twitter.com/YqgjKnFT4t» @helene_alberdi (Noiz kontsultatua: 2020-03-05).
  517. «Helene (@helene_alberdi) | Twitter» twitter.com (Noiz kontsultatua: 2020-02-29).
  518. «"Heriotza iragarri baten kronika" (Pedro Alberdi)» etakitto.eus 2020-02-21 (Noiz kontsultatua: 2020-02-21).
  519. (Gaztelaniaz) «El cuñado de un trabajador sepultado en Zaldibar: "No, a Alberto no lo mató el monte sino la codicia"» El Independiente 2020-02-19 (Noiz kontsultatua: 2020-02-21).
  520. (Gaztelaniaz) kintana, txemi. (2020-03-03). «Primer comunicado de la familia de Joaquín Beltrán, trabajador sepultado, al igual que Alberto Sololuze, por el derrumbe del vertedero de Zaldibar desde el 6 de febrero. Creen que las labores de rescate han sido descoordinadas. @radio5_rne @24horas_rne @24h_tve @telediario_tvepic.twitter.com/EYY8HjqT17» @txemikintana (Noiz kontsultatua: 2020-03-03).
  521. (Gaztelaniaz) «Urkullu responde a los familiares de uno de los trabajadores sepultados en Zaldibar» Euskal Irrati Telebista 2020-03-04 (Noiz kontsultatua: 2020-03-04).
  522. (Gaztelaniaz) «La familia de Joaquín Beltrán denuncia la descoordinación del primer momento» www.eitb.eus (Noiz kontsultatua: 2020-03-05).
  523. (Gaztelaniaz) «La familia de uno de los desaparecidos en el vertedero de Zaldibar: "No llevaremos flores a un vertedero"» RTVE.es 2020-03-05 (Noiz kontsultatua: 2020-03-05).
  524. (Gaztelaniaz) «'Estamos haciendo una labor de rastreo y cribado de material descomunal'» www.eitb.eus (Noiz kontsultatua: 2020-03-07).
  525. (Gaztelaniaz) ««En Markina todos sufrimos»» El Correo 2020-03-06 (Noiz kontsultatua: 2020-03-06).
  526. (Gaztelaniaz) «Los familiares de los sepultados en Zaldibar alzan la voz: "Pedimos los cuerpos"» El Confidencial 2020-03-07 (Noiz kontsultatua: 2020-03-07).
  527. (Gaztelaniaz) Ferreira, Maialen. «Las familias de los desaparecidos en Zaldibar: "Vamos a emprender acciones legales, pero ahora la prioridad es encontrarlos"» eldiario.es (Noiz kontsultatua: 2020-03-08).
  528. (Gaztelaniaz) S.A, Web Financial Group. «Familia de Joaquín Beltrán dice que perdió la vida en Zaldibar "por la codicia de unos y la mala praxis de otros"» BOLSAMANIA (Noiz kontsultatua: 2020-03-08).
  529. (Gaztelaniaz) Digital, Estrella. «Cuatro excavadoras buscan a Joaquín y Alberto bajo los escombros de Zaldibar» Estrella Digital (Noiz kontsultatua: 2020-03-25).
  530. (Ingelesez) Sesay, Isha. (2020-02-09). «Search operation stepped up in Spain 3 days after 2 men were 'buried alive' under landslide» Euro Weekly News Spain (Noiz kontsultatua: 2020-02-09).
  531. (Ingelesez) «A significant garbage dump landslide at Zaldibar in Spain on 6 Feb 2020» The Landslide Blog 2020-02-07 (Noiz kontsultatua: 2020-02-09).
  532. (Gaztelaniaz) Informe Semanal - Montañas de basura - RTVE.es. 2020-02-22 (Noiz kontsultatua: 2020-02-23).
  533. (Gaztelaniaz) «ASEGRE y Ecologistas en acción coinciden sobre el vertedero de Zaldibar» RTVE.es 2020-02-24 (Noiz kontsultatua: 2020-02-24).
  534. (Gaztelaniaz) «Zaldibar y el problema de las basuras en España» eldiario.es (Noiz kontsultatua: 2020-02-25).
  535. «Vertedero de Zaldibar: consternación y más cosas» https://www.deia.eus/ (Noiz kontsultatua: 2020ko otsailaren 15a).
  536. «Zaldibar, llamado por su nombre, un desastre» https://www.deia.eus/ (Noiz kontsultatua: 2020ko otsailaren 21a).
  537. (Gaztelaniaz) «Solo ocho inspectores para vigilar en Euskadi los 12 vertederos como el derrumbado y otras 300 instalaciones contaminantes» Alberto Uriona 2020-02-14 (Noiz kontsultatua: 2020-02-15).
  538. «Los problemas en otros vertederos vascos: los incendios en Zalla y los malos olores en Lemoa» https://albertouriona.es/ (Noiz kontsultatua: 2020ko otsailaren 24a).
  539. (Gaztelaniaz) Landaburu, Gorka. (2020T10:40). «"Tragedia en Zaldibar"Ademas de perdidas humanas el derrumbamiento del vertedero de Zaldibar es una catástrofe ecológica que cuestiona nuestro modelo de tratamiento de residuos, Mi videoblog vía @cambio15. https://youtu.be/sLQrGbrLTao  vía @YouTube» @G_landaburu (Noiz kontsultatua: 2020-02-21).
  540. (Gaztelaniaz) León, Isabel. (2020-02-22). «La meteorología, determinante en la emisión de contaminantes del vertedero» Cadena SER Euskadi (Noiz kontsultatua: 2020-02-22).
  541. (Gaztelaniaz) Mancisidor, Garbiñe Biurrun. «Culpas y disculpas de Urkullu. Lo que se ha derrumbado en Zaldibar» eldiario.es (Noiz kontsultatua: 2020-02-24).
  542. «Heriotza-itzala» Euskal Irrati Telebista 2020-02-24 (Noiz kontsultatua: 2020-02-24).
  543. (Gaztelaniaz) SL, TAI GABE DIGITALA. (2020-02-22). «Una mariposa en Zaldibar» naiz: IRITZIA (Noiz kontsultatua: 2020-02-25).
  544. (Gaztelaniaz) «Zaldibar, la punta del iceberg» El Diario Vasco 2020-02-25 (Noiz kontsultatua: 2020-02-25).
  545. a b c (Gaztelaniaz) «Vertedero de Zaldibar: evitar el miedo y promover la responsabilidad compartida» El Confidencial 2020-02-27 (Noiz kontsultatua: 2020-02-27).
  546. (Gaztelaniaz) «España, líder europeo en incumplimiento de la normativa verde» El siglo de Europa 2020-02-26 (Noiz kontsultatua: 2020-03-02).
  547. (Gaztelaniaz) «Zaldibar» durangon.com (Noiz kontsultatua: 2020-03-04).
  548. (Gaztelaniaz) «Más sobre el affaire Zaldibar» durangon.com (Noiz kontsultatua: 2020-03-04).
  549. a b (Gaztelaniaz) «Comeros vuestra basura» El blog de El Ciervo 2020-03-04 (Noiz kontsultatua: 2020-03-04).
  550. (Gaztelaniaz) SL, TAI GABE DIGITALA. (2020-03-07). «Política o relato, he aquí el quid de la cuestión» naiz: IRITZIA (Noiz kontsultatua: 2020-03-08).
  551. «"Zaldibar Argitu, ereduaren agortzea agerian" manifestua sinatu dute 84 irakasle eta kultur eragilek» etakitto.eus 2020-03-09 (Noiz kontsultatua: 2020-03-09).
  552. Salazar, Erik. (2020-03-16). «ZALDIBAR ARGITU!» Pasaiako Plazatik (Noiz kontsultatua: 2020-03-16).
  553. a b c d (Frantsesez) Gervaise, Peio Durruty et Maryvonne. (2020-03-12). «Hazketa, Canopia, Zaldibar, ailleurs et ici même combat» www.mediabask.eus (Noiz kontsultatua: 2020-03-17).
  554. «Zabortegian desagertuta segitzen duten Joaquin eta Albertoren omenezko kantua egin du Mursegok» etakitto.eus 2020-03-21 (Noiz kontsultatua: 2020-03-23).
  555. (Gaztelaniaz) SL, TAI GABE DIGITALA. (2020-02-14). «Erkoreka tilda de «irregularidades menores» los factores que llevaron a Zaldibar a la peor nota posible» naiz: (Noiz kontsultatua: 2020-02-14).
  556. (Gaztelaniaz) «El juzgado abre diligencias por delito laboral y medioambiental a Verter Recycling» naiz: 2020-02-11 (Noiz kontsultatua: 2020-02-12).
  557. «"Joko zikin bat dago ezbeharra aprobetxatu nahi izan duena bere joko politikorako"» Euskal Irrati Telebista 2020-02-12 (Noiz kontsultatua: 2020-02-12).
  558. (Gaztelaniaz) «¿Qué recorrido judicial tendrá el derrumbe del vertedero de Zaldibar?» www.eitb.eus (Noiz kontsultatua: 2020-02-28).
  559. «Irekia Eusko Jaurlaritza - Gobierno Vasco :: Irekia» www.irekia.euskadi.eus (Noiz kontsultatua: 2020-02-21).
  560. «Verter Recycling trabajó sabiendo que había grietas» https://www.noticiasdegipuzkoa.eus/ (Noiz kontsultatua: 2020ko otsailaren 22a).
  561. (Gaztelaniaz) SER, Cadena. (2020-02-26). «Eibar y Ermua se personarán conjuntamente en la causa abierta a la escrombrera de Zaldibar» Cadena SER (Noiz kontsultatua: 2020-02-26).
  562. (Gaztelaniaz) Zelaieta, Ahoztar. (2020T07:53). [https://twitter.com/Ahoztar1972/status/1233057569482117125 «HILO El despacho de abogados contratado por los ayuntamientos de Ermua y Eibar para personarse como acusación en el juicio del vertedero de Zaldibar lo preside el exresponsable de Relaciones Exteriores del PNV, miembro del EBB entre 2007 y 2016. En la foto junto a Ortuzar.pic.twitter.com/hT2VuMS3WG»] @Ahoztar1972 (Noiz kontsultatua: 2020-02-27).
  563. Eibar, EHBildu. (2020T06:31). «Eguerdi on! Bozeramaile batzordean beste abokatu batzuk kontratatzea adostu dugu. #Eibar, Ermua, Zaldibar eta Elgetako udalekin batera adostu eta denok ordezkatuko gaituena #ZaldibarArgituhttps://twitter.com/EHbildueibar/status/1233325277046091778 …» @EHbildueibar (Noiz kontsultatua: 2020-02-29).
  564. a b c d e (Gaztelaniaz) «Las 31.500 toneladas de Zaldibar que nadie quiere» El Independiente 2020-02-28 (Noiz kontsultatua: 2020-02-29).
  565. «Zaldibar se personará como acusación particular en la causa abierta del vertedero» https://dotb.eus/ (Noiz kontsultatua: 2020ko otsailaren 28a).
  566. (Gaztelaniaz) «¿Qué recorrido judicial tendrá el derrumbe del vertedero de Zaldibar?» www.eitb.eus (Noiz kontsultatua: 2020-03-05).
  567. «Ekologistak Martxan taldeak Verter Recycling 2002 S.L. enpresaren aurka kereila jarri du Zaldibarko luizia dela eta» Ekologistak Martxan - Euskal Herria 2020-03-05 (Noiz kontsultatua: 2020-03-05).
  568. Urko Apaolaza Avila. (2020-02-18). «700 enpresak eramaten zituzten hondakinak Zaldibarrera» Argia (Noiz kontsultatua: 2020-02-19).
  569. Ansa, Mikel P.. «Nola ordenatu hondamendi bat» Berria (Noiz kontsultatua: 2020-03-06).
  570. a b (Gaztelaniaz) «El derrumbe del vertedero de Zaldibar reabre el debate sobre la gestión de los residuos en Euskadi» eldiario.es (Noiz kontsultatua: 2020-02-20).
  571. (Gaztelaniaz) «Estos son los vertederos de Euskadi que pueden recibir los residuos de Zaldibar: 3 en Bizkaia y 1 en Gipuzkoa» Ikusle 2020-02-21 (Noiz kontsultatua: 2020-02-21).
  572. (Gaztelaniaz) Redacción. (2020-02-20). «Temen la llegada de 23.000 camiones de residuos tóxicos desde el País Vasco al vertedero de Nerva» Diario de Huelva (Noiz kontsultatua: 2020-02-20).
  573. (Gaztelaniaz) MINERA, ONDA. «Desmienten bulo» www.ondaminera-rtv-nerva.es (Noiz kontsultatua: 2020-02-24).
  574. (Gaztelaniaz) Zelaieta, Ahoztar. (2020T11:00). [https://twitter.com/Ahoztar1972/status/1231292605016748032 «HILO El polémico vertedero de Huelva que podría hacerse cargo de los residuos de Zaldibar está gestionando por una empresa vinculada al también polémico vertedero de Mallabia. https://www.lavanguardia.com/vida/20190823/464216936344/denuncian-incendio-en-vertedero-nerva-y-piden-paralizacion-entrada-residuos.html … https://www.elcorreo.com/sociedad/haremos-posible-basura-20180401220345-nt.html …pic.twitter.com/eSy7Uupdev»] @Ahoztar1972 (Noiz kontsultatua: 2020-02-22).
  575. (Gaztelaniaz) «Ecologistas andaluces piden a la Junta que el vertedero de Nerva no acoja residuos de Zaldibar» Residuos Profesional 2020-02-21 (Noiz kontsultatua: 2020-02-21).
  576. (Gaztelaniaz) Moreno, R.. (2020-02-22). «El Gobierno vasco agita el traslado a Nerva de los residuos tóxicos de Zaldibar» Diario de Huelva (Noiz kontsultatua: 2020-02-22).
  577. (Gaztelaniaz) El diputado de Vox por Huelva, Tomás Fernández, señalado como difusor de la falsa alarma en torno al traslado nunca planteado de los residuos de Zaldibar al vertedero de Nerva -. 2020-02-24 (Noiz kontsultatua: 2020-02-25).
  578. a b (Gaztelaniaz) SL, TAI GABE DIGITALA. (2020-02-25). «Gipuzkoa anima a reabrir Epele mientras Bizkaia deniega sus dos vertederos» naiz: (Noiz kontsultatua: 2020-02-26).
  579. «Vertederos del P.Vasco deben concretar su capacidad de acoger residuos» www.efeverde.com (Noiz kontsultatua: 2020-02-24).
  580. (Gaztelaniaz) SL, TAI GABE DIGITALA. (2020-02-24). «Diputación de Bizkaia contradice a Lakua y asegura que sus vertederos no pueden asumir restos de Verter» naiz: (Noiz kontsultatua: 2020-02-24).
  581. a b (Gaztelaniaz) «El Gobierno vasco sigue sin aclarar qué pasará con los residuos que iban a Zaldibar» El Correo 2020-02-27 (Noiz kontsultatua: 2020-02-27).
  582. a b (Gaztelaniaz) COPE. (2020-02-25). «Euskadi no sabe qué hacer con los residuos industriales que no se pueden llevar a Zaldibar» COPE (Noiz kontsultatua: 2020-02-26).
  583. (Gaztelaniaz) SL, TAI GABE DIGITALA. (2020-02-20). «El embrollo de los residuos de Zaldibar: Lakua se queja y ¿Huelva es una opción?» naiz: (Noiz kontsultatua: 2020-02-20).
  584. Hermosilla, Gotzon. «Asensiok dioenez, Gipuzkoan ez dute Zaldibarko hondakinik hartuko» Berria (Noiz kontsultatua: 2020-03-03).
  585. a b «“Ez dugu Zaldibar bezalako ingurumen hondamendi baten zain egon behar isurketaren aurrean hondakinen balorizazioa lehenesteko”» Ekologistak Martxan - Euskal Herria 2020-03-10 (Noiz kontsultatua: 2020-03-11).
  586. (Gaztelaniaz) eldiarionorte.es. «Medio Ambiente impone a las empresas límites para eliminar residuos por medio de vertederos tras el derrumbe de Zaldibar» eldiario.es (Noiz kontsultatua: 2020-03-05).
  587. «Eusko Jaurlaritzak ahalik eta hondakin gehien hartzeko agindu dio Gasteizi - Gasteiz» Alea.eus (Noiz kontsultatua: 2020-03-05).
  588. (Gaztelaniaz) «Euskadi activa un plan de emergencia para los residuos de Zaldibar al cumplirse un mes de siniestro» El Independiente 2020-03-05 (Noiz kontsultatua: 2020-03-06).
  589. a b (Gaztelaniaz) Azumendi, Eduardo. «Los vertederos vascos suben sus tarifas tras la catástrofe de Zaldibar» eldiario.es (Noiz kontsultatua: 2020-02-21).
  590. (Gaztelaniaz) «Los empresarios reclaman la apertura «lo antes posible» de otro vertedero industrial en Euskadi» El Correo 2020-02-20 (Noiz kontsultatua: 2020-02-21).
  591. (Gaztelaniaz) «Las empresas de valorización energética defienden su tecnología para evitar la llegada de residuos a vertederos» La Vanguardia 2020-02-21 (Noiz kontsultatua: 2020-02-22).
  592. a b (Gaztelaniaz) Zugadi, Ane. (2020-03-09). «Proponen un cambio legal para acabar con los vertederos low cost» Cadena SER Euskadi (Noiz kontsultatua: 2020-03-09).
  593. (Gaztelaniaz) SER, Cadena. (2020-02-27). «Confebask responde a Arriola, "es más urgente saber dónde van los residuos que implantar una ecotasa"» Cadena SER Euskadi (Noiz kontsultatua: 2020-02-27).
  594. (Gaztelaniaz) SL, TAI GABE DIGITALA. (2020-02-27). «Confebask mete prisa a Medio Ambiente y este replica: «Los residuos, de quienes los generan»» naiz: (Noiz kontsultatua: 2020-02-27).
  595. «"Hago autocrítica porque nos ha faltado un relato desde el primer día sobre Zaldibar por esperar a tener información veraz"» https://www.noticiasdenavarra.com/ (Noiz kontsultatua: 2020ko otsailaren 23a).
  596. (Gaztelaniaz) «Delitos ambientales, el cuarto negocio criminal del planeta» Residuos Profesional 2018-10-02 (Noiz kontsultatua: 2020-02-21).
  597. Euskadi  💚 🌍, Greenpeace. (2020T02:42). [https://twitter.com/GreenpeaceEUS/status/1229355393857523714 «#Zaldibar-ko zabortegiaren luiziak, non 2 pertsona desagertu direnen, hondakinen kudeaketa ereduaren porrota erakusten du, pertsonen osasunean eta ingurumenean eragin zuzena edukiz Gure posizioarekin haria irekitzen dugu https://elpais.com/politica/2020/02/13/actualidad/1581592963_032517.html …»] @GreenpeaceEUS (Noiz kontsultatua: 2020-02-17).
  598. «Más allá de Zaldibar: España está a la cola europea en gestión de residuos» www.msn.com (Noiz kontsultatua: 2020-02-22).
  599. a b (Gaztelaniaz) 20minutos. (2020-02-20). «Los expertos, sobre la "salvajada" de Zaldibar: "Tenemos los vertederos más baratos de Europa"» www.20minutos.es - Últimas Noticias (Noiz kontsultatua: 2020-02-20).
  600. (Gaztelaniaz) Greenpeace. «Zaldibar o el fracaso del sistema de gestión de residuos» Greenpeace España (Noiz kontsultatua: 2020-02-19).
  601. (Gaztelaniaz) «Residuos o recursos, desde lo local a lo global» lavozdelsur.es 2020-02-20 (Noiz kontsultatua: 2020-02-20).
  602. a b «Quién gestiona tu basura» www.publico.es (Noiz kontsultatua: 2020-02-28).
  603. (Gaztelaniaz) SER, Cadena. (2020-02-19). «"Habrá que reflexionar si los vertederos deben ser gestionados por administraciones públicas"» Cadena SER Euskadi (Noiz kontsultatua: 2020-02-19).
  604. (Gaztelaniaz) Azumendi, Eduardo. «El Gobierno vasco quiere imponer una ecotasa a las empresas que utilicen los vertederos» eldiario.es (Noiz kontsultatua: 2020-02-26).
  605. (Gaztelaniaz) Azumendi, Eduardo. «Aplicar una ecotasa por arrojar residuos en vertederos no es nuevo: en 2003 ya anunció lo mismo el Gobierno vasco y hasta ahora» eldiario.es (Noiz kontsultatua: 2020-02-27).
  606. (Gaztelaniaz) Becerra, Jose Ramón. (2020T10:51). [https://twitter.com/JoseRa_Becerra/status/1232739913117970432 «Leo esta noticia en la prensa y no doy crédito. Abro hilo antes de que me suba el azúcar: "Arriola plantea implantar una tasa disuasoria que grave enviar residuos al vertedero" https://www.noticiasdegipuzkoa.eus/actualidad/sociedad/2020/02/26/euskadi-amp-arriola-ve-necesario/1015747.html …
    1. ZaldibarArgitu @EQUOBerdeak»] @JoseRa_Becerra (Noiz kontsultatua: 2020-02-27).
  607. (Gaztelaniaz) «Íñigo Martínez Zatón responde en Osoigo: "Zaldibar, Eibar, Ermua, Mallabia, Elorrio... ¿Estamos en peligro y se nos está ocultando información?" vía @osoigo» Osoigo (Noiz kontsultatua: 2020-03-16).
  608. (Gaztelaniaz) SA, Baigorri Argitaletxea. (2020-02-18). «Lakua dejó de «tutelar» industrias de riesgo para la salud con una orden de Imaz en 2000» GARA (Noiz kontsultatua: 2020-02-19).
  609. (Gaztelaniaz) Vasco, Eusko Jaurlaritza-Gobierno. (2012-07-27). «ORDEN de 26 de diciembre de 2000, del Consejero de Industria, Comercio y Turismo, de simplificación del procedimiento para la puesta en funcionamiento de instalaciones industriales.» www.legegunea.euskadi.eus (Noiz kontsultatua: 2020-03-25).
  610. SL, TAI GABE DIGITALA. (2020-03-09). «Trantsizio zabal baten alde egin dute 84 irakasle eta kultur alorreko lagunek, Zaldibarkoaren ostean» naiz: (Noiz kontsultatua: 2020-03-09).
  611. «De Zaldibar al incendio de Seseña: la dejadez administrativa, detrás de los grandes desastres en los vertederos» www.publico.es (Noiz kontsultatua: 2020-02-20).
  612. (Gaztelaniaz) Bachiller, Carmen. «Ecologistas en Acción reclama información sobre los vertederos operativos en Castilla-La Mancha tras el "desastre" de Zaldibar» eldiario.es (Noiz kontsultatua: 2020-02-22).
  613. (Gaztelaniaz) Pereda, Rubén. «El precedente gallego de Zaldibar: 25 años sin hallar a la víctima» eldiario.es (Noiz kontsultatua: 2020-02-21).
  614. «Registrado un incendio en el cementerio de neumáticos de Seseña» www.publico.es (Noiz kontsultatua: 2020-02-20).
  615. «Vaciarán la balsa de lixiviados del vertedero de Abanilla ante el temor de que se desborde» https://www.laopiniondemurcia.es/ (Noiz kontsultatua: 2020ko otsailaren 20a).
  616. (Gaztelaniaz) Mediterráneo, El Periódico. «Inquietud en Onda por la ampliación del vertedero tras el desastre de Zaldibar» El Periódico Mediterráneo (Noiz kontsultatua: 2020-02-19).
  617. «Temor en Santiago a que ocorra unha catástrofe en Miramontes como a do vertedoiro de Zaldibar no País Vasco» Galicia Confidencial (Noiz kontsultatua: 2020-02-19).
  618. (Gaztelaniaz) «El caso Zaldibar calienta a los vecinos de Rubí en Barcelona: "Aquí, ni un vertedero más"» telecinco 2020-02-18 (Noiz kontsultatua: 2020-02-19).
  619. (Gaztelaniaz) SL, TAI GABE DIGITALA. (2020-02-24). «Zaldibar, un año después de Brumadinho» naiz: IRITZIA (Noiz kontsultatua: 2020-02-27).