Giza sexualitate: berrikuspenen arteko aldeak
| 42. lerroa: | 42. lerroa: | ||
==== Poligamoa ==== |
==== Poligamoa ==== |
||
[[Poligamia]] bikote mota bat da, eta pertsona bati baimena ematen zaio aldi berean hainbat gizabanakorekin ezkonduta egoteko. [[Greko]]<nowiki/>zko πολς-etik (polis) eta γάμος-etik (gámos) dator, eta honen batuketak "ezkontza asko" esan nahi du. |
[[Poligamia]] bikote mota bat da, eta pertsona bati baimena ematen zaio aldi berean hainbat gizabanakorekin ezkonduta egoteko. [[Greko]]<nowiki/>zko πολς-etik (polis) eta γάμος-etik (gámos) dator, eta honen batuketak "ezkontza asko" esan nahi du. |
||
[[Mendebalde]]<nowiki/>ko zuzenbideak ez du poligamia onartzen. Ikuspegi [[Antropologia|antropologiko]]<nowiki/>tik begiratuta, familia poligamiko guztiek ez dituzte [[Senar-emazteak|senar-emazte]] poligamoak; beraz, zentzu hertsian, nahiko gizarte poligamiko gutxi daude. Gizarte poligamikoen adibide batzuk [[nazio islamiko]]<nowiki/>ak dira, non eskubideak ezartzen baitu senar-emazte poligamoak bakarrik egon daitezkeela gizon baten emaztekideak onartzen badira. |
[[Mendebalde]]<nowiki/>ko zuzenbideak ez du poligamia onartzen. Ikuspegi [[Antropologia|antropologiko]]<nowiki/>tik begiratuta, familia poligamiko guztiek ez dituzte [[Senar-emazteak|senar-emazte]] poligamoak; beraz, zentzu hertsian, nahiko gizarte poligamiko gutxi daude. Gizarte poligamikoen adibide batzuk [[nazio islamiko]]<nowiki/>ak dira, non eskubideak ezartzen baitu senar-emazte poligamoak bakarrik egon daitezkeela gizon baten emaztekideak onartzen badira. |
||
| 49. lerroa: | 49. lerroa: | ||
==== Iraultza sexuala ==== |
==== Iraultza sexuala ==== |
||
[[Maitasun librea]]<nowiki/>k nolabaiteko eragina izan zuen [[beat belaunaldia]]<nowiki/>n, [[1950eko hamarkada]]<nowiki/>n, eta baita [[hippie]] mugimenduan eta azpikulturetan. Zirkulu batzuetan, maitasun askearen kontzeptua nagusiki hippiekin lotu zen, nahiz eta askoz lehenagotik existitu. Era berean, [[XIX. mendea]]<nowiki/>ren amaierako eta [[XX. mendea]]<nowiki/>ren hasierako [[Feminismo|feminismoa]]<nowiki/>k garatu zuen, eta mugimendu feministak [[hirurogeiko hamarkada]]<nowiki/>n berrekin zion. |
|||
"[[Amodio aske|Amodio askea]]" [[1960]]<nowiki/>ko eta [[1970eko hamarkada|1970eko hamarkade]]<nowiki/>tako [[mugimendu sozial]] eta [[Kontrakultura|kontrakultural]] berriek erabilitako esaldi nabarmen bihurtu zen "egin maitasuna, ez gerra" leloa. Sexualitate neurrigabea arau berri bihurtu zen [[gazte-mugimendu]] horietako batzuetan, eta feministek 1960ko eta 1970eko hamarkadetako maitasun askea kritikatu zuten, gizonek emakumeei [[presio sexuala]] egiten baitzieten. |
|||
[[1980ko hamarkada]]<nowiki/>n, [[Hartutako Immuno Eskasiaren Sindromea|HIES]]<nowiki/>ari eta sexu-transmisiozko beste gaixotasun batzuei buruzko kezkek 1970eko hamarkadako [[promiskuitate]]<nowiki/>a arindu zuten, baina aurreko maitasun libreko mugimenduek sustatutako [[sexu-erreforma]] asko korronte nagusi bihurtu ziren: [[Abortu|abortua]]<nowiki/>ren [[lege]]<nowiki/>ztatzea, [[jaiotza-tasa]]<nowiki/>ren eta homosexualitatearen kontrola, maitasuna, sexua edo biak hautatzeko askatasuna, eta [[emakumeen eskubideak]] oro har. [[Ezkontzako kastitatea]]<nowiki/>k, [[Birjintasun|birjintasuna]]<nowiki/>k eta [[menpekotasuna]]<nowiki/>k askoz botere gutxiago zuten emakumeentzako ideal sozial gisa. |
|||
===== Amodio askea ===== |
===== Amodio askea ===== |
||
17:08, 27 maiatza 2020ko berrikusketa
 |
Artikulu hau hobetzeko lanean ari da Ane Antxustegietxarte lankidea. Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira edukian edo formatuan. Mesedez, aldaketa handi bat egin baino lehen, eztabaida ezazu haren lankide orrian edo artikuluaren eztabaida orrian, erredakzioa koordinatzeko. |
Sarrera
Giza sexualitatea esperientzia erotikoak sentitzeko eta sexualki adierazteko gaitasuna da.[1][2] Horrek sentimendu eta portaera biologikoak, erotikoak, fisikoak, emozionalak, sozialak edo espiritualak inplikatzen ditu. Gizakiek hainbat helbururekin egiten dituzte sexu-jarduerak, ugalketarako, gizarte-loturak mantentzeko, edo norberaren nahiz bestearen gozamenerako eta atseginerako. Sexualitatearen alderdi biologikoak eta fisikoak, neurri handi batean, giza ugalketa-funtzioei dagozkie, giza sexu-erantzunaren zikloa barne.[3][4]
OMEk, OPSek eta WAek (2000) honela definitzen dute sexualitatea:
... gizaki izatearen funtsezko dimentsioa da: sexuan oinarrituta, generoa, sexu- eta genero-identitateak, sexu-orientazioa, erotismoa, lotura afektiboa eta maitasuna, eta ugalketa barne hartzen ditu. Pentsamendu, fantasia, desira, sinesmen, jarrera, balio, jarduera, praktika, rol eta harreman modura esperimentatzen edo adierazten da. Sexualitatea faktore biologiko, psikologiko, sozio-ekonomiko, kultural, etiko eta erlijiosoen edo espiritualen elkarreraginaren emaitza da.[5]
Pertsona baten sexu-orientazioa beste sexuarekiko edo sexu berarekiko sexu-intereseko patroia da.[6] Sexualitatearen alderdi fisiko eta emozionalek sentimendu sakonen edo maitasun-, konfiantza- eta zaintza-adierazpen fisikoen bidez adierazten diren banakoen arteko loturak barne hartzen dituzte. Sexualitateak bizitza kulturalean, politikoan, legalean, filosofikoan, moralean, etikoan eta erlijiosoan eragina du, eta hauek, sexualitatean ere badute eragina.
Giza akoplamenduari, ugalketari, ugalketa-estrategiei eta ikaskuntza sozialaren teoriari buruzko ikuspegi ebolutiboek sexualitateari buruzko ikuspuntu gehiago ematen dute. Sexualitatearen alderdi soziokulturalek gertaera historikoak eta sinesmen erlijiosoak barne hartzen dituzte. Kultura batzuk sexualitatearen errepresore gisa deskribatu dira. Sexualitatearen azterketak giza identitatea ere barne hartzen du talde sozialen barruan, baita sexu- eta ugalketa-osasuna ere.
Terminoak eta etimologia
Sexu hitza latinezko sexus hitzetik dator, sectus hitzetik, "Sekzioa", "Bereizketa", grezierazko genos hitzetik (hortik ere genitaltasuna eratorria), eta lehen aldiz Zizeronen De inventione I lanean erabilia agertzen da.
Orientazio eta indentiate sexuala
Sexu-orientazioaren definizioetan, tradizioz, beste sexuko pertsonenganako erakarpena (heterosexualitatea), sexu berarekiko erakarpena (homosexualitatea) eta bi sexuekiko erakarpena (bisexualitatea) sartzen dira; aldiz, asexualitatea sexu-orientazioko laugarren kategoriatzat hartzen dute ikertzaile batzuek eta ohiko sexu-orientazio eza gisa definitu da. Asexualek erakarpen gutxi edo batere ez dute beste pertsona batzuekiko. Hau, sexu-orientazio eza gisan har daiteke. [7][8][9]
Ikerlariek oraindik ez dakite nola garatzen den sexu-orientazio espezifiko bat. Hainbat ikerketa egin dira genetikaren, ekintza hormonalaren, garapen-dinamiken eta eragin kultural eta sozialen eragina zehazteko. Ikerketa hauen emaitzek iradokitzen dute faktore biologiko eta ingurumenekoek eragin konplexua dutela formazioan. Sexu-orientazioa garatzeko arrazoi biologikoak adierazten dituzten ebidentzien kopurua kausa sozialen ebidentziena baino askoz handiagoa da, batez ere gizonezkoena. [10][11][12][13]
Androfilia eta ginefilia (edo ginekofilia) sexu-orientazioa deskribatzeko erabiltzen diren terminoak dira, erakarpena sentitzen duen pertsonari sexu edo genero-identitate bat egotzi gabe. Hauek genero kontzeptualizazio bitar heterosexual eta homosexualaren alternatiba dira. Androfilia gizonekiko edo maskulinotasunarekiko erakarpen sexuala da, eta ginefilia, berriz, emakumeenganako erakarpen sexuala.
Sexu-identitateak gizabanako batek bere gorputzarekiko duen pertzepzioa adierazten du, bere ezaugarri fisiko edo biologikoei buruz egiten duen ebaluazioaren arabera. Sexu-identitatearen definizioan hainbat faktorek hartzen dute parte, besteak beste, psikologikoak, sozialak eta biologikoak, eta, azken honetan, gonadalak, kromosomikoak, genitalek eta hormonek. [14]
Gehienetan, gizonak genital maskulinoekin eta XY kromosomekin jaiotzen dira; emakumeek, berriz, genital femeninoak eta bi X kromosoma dituzte. Baina badira faktore horiek sailkatu ezin dituzten pertsonak; izan ere, kromosomen, hormonen eta genitalen konbinazioak ez dituzte betetzen gizonarekin eta emakumearekin erlazionatu diren ohiko definizioak. Biztanleriaren maiztasuna jakitea zaildu egiten da intersexualitatea egoteari edo ez egoteari buruzko muga argi eta zehatzik ez dagoenean. Kalkuluen arabera, Ameriketako Estatu Batuetan 2000 haurretik 1 intersexualitate ikusgarriarekin jaiotzen da. [15]
Kultura batzuek sexu-sistema ulertzeko modu desberdinak dituzte. AEBko hego-mendebaldeko Dine tradizionalek lau generoko espektroa aitortzen dute: emakumezko femeninoa, gizonezko maskulinoa, gizonezko femeninoa eta gizonezko maskulinoa. "Hirugarren genero" terminoa India eta Pakistango hijra (/jishra/), Samoako fa 'afafine', Hawaiiko mahu, Mexikoko muxe zapotekak, Thailandiako kathoey eta Balkanetako zinpeko Birjinak deskribatzeko erabili da.
Bikote ereduak
Heterosexuala eta monogamoa
Sexu-orientazio gisa, heterosexualitatea honako hau da: "Sexu desberdineko pertsonenganako erakarpen emozional, erromantiko eta/edo sexualen eredu iraunkorra"; era berean, "erakarpen horietan, lotutako portaeretan eta atrakzio horiek partekatzen dituzten pertsona-komunitate bateko kide izatean oinarritutako pertsona baten identitate-zentzuari egiten dio erreferentzia". Bisexualitatearekin eta homosexualitatearekin batera, heterosexualitatea sexu-orientazioaren hiru kategoria nagusietako bat da heterosexual-homosexual kontinuoaren barruan. [16][17]
Kultura desberdinetan, pertsona gehienak heterosexualak dira. Zientzialariek ez dakite zergatik ematen den sexu-orientazioa, baina teorizatzen dute genetikak, hormonek eta inguruaren influentziak eragina dutela, eta ez dela, zentzu horretan, aukera aske bat.
Heterosexual edo heterosexualitate terminoa gizakiei aplikatu ohi zaie, baina jokabide heterosexuala ugaztun ia guztietan ikusten da, baita beste animalia batzuetan ere. [18][19][20][21][22]
Monogamia, gizakien artean, gizonezkoa emakumezko batekin edo emakumezkoa gizonezko batekin baino gehiagorekin aldi berean ez ezkontzea defendatzen duen sistema soziala da. Bere jarraitzaileek monogamo dute izena. [23]
Poligamoa
Poligamia bikote mota bat da, eta pertsona bati baimena ematen zaio aldi berean hainbat gizabanakorekin ezkonduta egoteko. Grekozko πολς-etik (polis) eta γάμος-etik (gámos) dator, eta honen batuketak "ezkontza asko" esan nahi du.
Mendebaldeko zuzenbideak ez du poligamia onartzen. Ikuspegi antropologikotik begiratuta, familia poligamiko guztiek ez dituzte senar-emazte poligamoak; beraz, zentzu hertsian, nahiko gizarte poligamiko gutxi daude. Gizarte poligamikoen adibide batzuk nazio islamikoak dira, non eskubideak ezartzen baitu senar-emazte poligamoak bakarrik egon daitezkeela gizon baten emaztekideak onartzen badira.
Ez da jotzen poligamia dagoenik, harremanean lotura finkaturik ez dagoenean.
Iraultza sexuala
Maitasun libreak nolabaiteko eragina izan zuen beat belaunaldian, 1950eko hamarkadan, eta baita hippie mugimenduan eta azpikulturetan. Zirkulu batzuetan, maitasun askearen kontzeptua nagusiki hippiekin lotu zen, nahiz eta askoz lehenagotik existitu. Era berean, XIX. mendearen amaierako eta XX. mendearen hasierako feminismoak garatu zuen, eta mugimendu feministak hirurogeiko hamarkadan berrekin zion.
"Amodio askea" 1960ko eta 1970eko hamarkadetako mugimendu sozial eta kontrakultural berriek erabilitako esaldi nabarmen bihurtu zen "egin maitasuna, ez gerra" leloa. Sexualitate neurrigabea arau berri bihurtu zen gazte-mugimendu horietako batzuetan, eta feministek 1960ko eta 1970eko hamarkadetako maitasun askea kritikatu zuten, gizonek emakumeei presio sexuala egiten baitzieten.
1980ko hamarkadan, HIESari eta sexu-transmisiozko beste gaixotasun batzuei buruzko kezkek 1970eko hamarkadako promiskuitatea arindu zuten, baina aurreko maitasun libreko mugimenduek sustatutako sexu-erreforma asko korronte nagusi bihurtu ziren: abortuaren legeztatzea, jaiotza-tasaren eta homosexualitatearen kontrola, maitasuna, sexua edo biak hautatzeko askatasuna, eta emakumeen eskubideak oro har. Ezkontzako kastitateak, birjintasunak eta menpekotasunak askoz botere gutxiago zuten emakumeentzako ideal sozial gisa.
Amodio askea
Maitasun asea, politika eta feminismoa
Ezagutzen diren genero eta orientazio sexualak
Sexu-portaeraren adierazpenak eta garapena
Onartuta dauden sexu-jokabideen moduen mugan sexu-portaeraren adierazpenak daude; adibidez, masturbazioa eta homosexualitatea, orain dela gutxi arte parafiliatzat edo degeneratutako edo moralki degradatutako pertsonen perbertsiotzat hartzen zena, hein handi batean, gizartean erlijioak duen eraginagatik. Usadio eta ohituren bilakaeraren eta tolerantzia-marjinaren zabaltzearen ondorioz, jokabide horiek baliozkotzat hartu dira sexualitate askerako eskubideen esparruan.
Gizabanakoak berak bere joerekin ondoeza edo gatazka duen kasuetan, edo osotasun fisiko eta morala arriskuan jartzen den kasuetan bakarrik hitz egin daiteke sexu-nahasmenduez, eta kasu horietan tratamendu psikoterapeutiko eta farmakologikoen beharra dago.
Kultura gehienek sexualitateari buruzko arau sozialak dituzte. Adibidez, kultura askok sexualitate gisa definitzen dute sexu-ekintza, gizon baten eta emakume ezkondu baten arteko sexu-ekintzak besterik ez baitira. Tabu sozial edo erlijiosoek sexualitate osasuntsuaren garapena nabarmen baldintzatu dezakete ikuspuntu psikologikotik.
Aspektu soziokulturalak
Sexu heziketa
Sexualitatea historian
Sexualitatea, kolonizazioa eta arraza
Ugalketa eta sexu-eskubideak
Antisorgailuen estigma
Estigma eta aktibismoa HIES-epidemian
Erlijioa
Kristautasuna
Eliza Katoliko Erromatarra
Anglikanismoa
Ebanjelikalismoa
Islama
Judaismoa
Hinduismoa
Shikismoa
Kultura
Taoismoa
Historia
Antzinaroko eta Erdi Arko praktikak
"Qi" (气), bizi indarra; eta "jing" (精), bizi esentzia
Eiakulazioaren kontrol maskulinoa
"Jing" (精)-aren kontzeptua
"Yin" (阴) eta "Yang" (阳)-aren kontzeptua
Emakumearen eginkizuna
Denbora eta lekua
Luzarotasuna eta hilezkortasuna
Tantra
Tantra hinduismoan
Tantra budismoan
Neotantra
Filosofia tantrikoa bere sinboloetan
Energia femeninoa, Kali jainkosa
Sexua eta erotismoa
Sexu tantrikoa
Legedia
Sexu-grina
Erakarpena
Praktika sexualak
Masturbazioa
Koitoa
Sexu orala
Sexu anala
Frot eta tribadismoa
Sexu tantrikoa
Slow Sex
Kama Sutra
Kapituluak
Maitasuna egiteko posturas eta moduak
Plazera
Sexologia
Kinsey informea
Masters eta Johnson
Alderdi biologikoak eta fisiologikoak
Anatomia eta ugalketa fisikoa
Burmuina
Gizonezkoen Anatomie eta ugalketa-sistema
Kanpoko anatomia maskulinoa
Barneko anatomia maskulinoa
Emakumzkoen anatomia eta ugalketa-sistema
Kanpoko anatomia femeninoa
Barneko anatomia femeninoa
Sexu-erantzunaren zikloa
Sexu-disfuntzioak eta sexu-arazoak
Sexu-transmisiozko gaixotasunak
Gonorrea
Sifilia
Giza Papiloma
Klamidia
HIESa
Genitaletako herpesa
Aspektu psikologikoak
Birsorkuntza
Abortu induzitua
Jaiotza-tasaren kontrola / antisogailuak
Fisherren printzipioa
Sexualitatea eta adina
Haurren sexualitatea
Sexualitatea eta nerabezaroa
Sexualitatea helduaroan
Sexualitatea zahartzaroan
Erotismoa
Pornografia
Euskal Herrian
Eztabaidak
Euskal sexu hiztegia
Sexua euskal literaturan
Haur Besoetakoa
Sexual Herria
Sexu askapenerako mugimenduak Euskal Herrian
Helburuak
Erreferentziak
- ↑ (Ingelesez) Sex and Society. Marshall Cavendish 2010 ISBN 978-0-7614-7907-9. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
- ↑ (Ingelesez) Ferrante, Joan. (2014-01-01). Sociology: A Global Perspective. Cengage Learning ISBN 978-1-285-74646-3. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
- ↑ (Ingelesez) Greenberg; Bruess, Clint E.; Oswalt, Sara B.. (2016-02-19). Exploring the Dimensions of Human Sexuality. Jones & Bartlett Publishers ISBN 978-1-284-08154-1. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
- ↑ (Ingelesez) Bolin, Anne; Whelehan, Patricia. (2008). Human Sexuality: Biological, Psychological, and Cultural Perspectives. Taylor & Francis ISBN 978-0-7890-2671-2. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
- ↑ «Promoción de la salud sexual. Recomendaciones para la acción | UNESCO HIV and Health Education Clearinghouse» hivhealthclearinghouse.unesco.org (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
- ↑ «Sexual orientation, homosexuality and bisexuality» web.archive.org 2013-08-08 (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
- ↑ Asexuality. Springer-Verlag (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
- ↑ Vo, Anne T.; Schreiber, Jacob S.; Martin, Ashley. (2018-04-16). «Toward a Conceptual Understanding of Evaluative Thinking» New Directions for Evaluation 2018 (158): 29–47. doi:. ISSN 1097-6736. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
- ↑ «Asexuality: prevalence and associated factors in a national probability sample | Journal of Sex Research | Find Articles» web.archive.org 2012-05-13 (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
- ↑ «Adolescents» Sexual Orientation in Child and Adolescent Health Care (Kluwer Academic Publishers): 71–103. ISBN 0-306-46761-5. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
- ↑ «Appendix» Delivering Culturally Competent Nursing Care (Springer Publishing Company) ISBN 978-0-8261-9381-0. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
- ↑ Copelton, Denise A.. (2005-01). «Book Review: Marriages and Families: Making Choices in a Diverse Society» Teaching Sociology 33 (1): 99–103. doi:. ISSN 0092-055X. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
- ↑ Stein, Edward. (2013-04-15). Forms of Desire. doi:. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
- ↑ Davis, Maxine.. (1971). La sexualidad en la adolescencia.. Ediciones Hormé PMC 49993959. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
- ↑ «WHO | Gender and Genetics» web.archive.org 2020-05-27 (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
- ↑ (Ingelesez) «Answers to your questions for a better understanding of sexual orientation and homosexuality» https://www.apa.org (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
- ↑ «Sexual orientation, homosexuality and bisexuality» web.archive.org 2013-08-08 (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
- ↑ (Ingelesez) Bailey, J. Michael; Vasey, Paul L.; Diamond, Lisa M.; Breedlove, S. Marc; Vilain, Eric; Epprecht, Marc. (2016-04-25). «Sexual Orientation, Controversy, and Science» Psychological Science in the Public Interest 17 (2): 45–101. doi:. ISSN 1529-1006. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
- ↑ (Ingelesez) Frankowski, Barbara L.. (2004-06-01). «Sexual Orientation and Adolescents» Pediatrics 113 (6): 1827–1832. doi:. ISSN 0031-4005. PMID 15173519. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
- ↑ (Ingelesez) Lamanna, Mary Ann; Riedmann, Agnes; Stewart, Susan D.. (2014-01-17). Marriages, Families, and Relationships: Making Choices in a Diverse Society. Cengage Learning ISBN 978-1-305-17689-8. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
- ↑ (Ingelesez) Stuart, Gail Wiscarz. (2014-04-14). Principles and Practice of Psychiatric Nursing - E-Book. Elsevier Health Sciences ISBN 978-0-323-29412-6. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
- ↑ (Ingelesez) Kersey-Matusiak, Gloria. (2013). Delivering Culturally Competent Nursing Care. Springer Publishing Company ISBN 978-0-8261-9381-0. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
- ↑ «monogamia - Harluxet Hiztegi Entziklopedikoa» www1.euskadi.net (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
 |
Wikiliburuetan liburu bat dago honi buruz: Euskal Sexu Hiztegia |