Elkarrekintza nuklear bortitz: berrikuspenen arteko aldeak

← Aurreko ezberdintasuna Hurrengo ezberdintasuna →

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia

Lerroan

11:12, 24 abuztua 2020ko berrikusketa

Fisika nuklearrean eta partikulen fisikan, elkarrekintza nuklear bortitza da atomoaren barneko nukleoietan indar nuklear bortitza sortzen duen mekanismoa, eta ezagutzen diren lau oinarrizko elkarrekintzetako bat da, elektromagnetismoa, elkarrekintza ahula eta grabitazioarekin batera.

Oso irismen laburrekoa da ( $10^{-15}{\text{ m}}$ inguru, hots, femtometro bat), baina elkarrekintza nuklear bortitzaren intentsitatea elkarrekintza elektromagnetikoarena baino $137$ aldiz handiagoa da, elkarrekintza ahularena baino $10^{13}$ aldiz handiagoa, eta grabitazioarena baino $10^{38}$ aldiz handiagoa.

Indar nuklear bortitzak hadroi, mesoi eta barioi guztietan eragiten du, alegia quarkek eta antiquarkek osatutako partikuletan. Indar horren interakzioa gluoi izeneko bosoiek eragiten dute, fotoiek indar elektromagnetikoan eragiten duten antzera. Indar horrek eragiten du quarkak elkartuta egotea, baita barioiak (protoiak edo neutroiak, esaterako) eta mesoiak (pioi edo kaoiak kasu) eratzea ere. Gainera, gai da protoiak eta neutroiak nukleo atomikoan mantentzeko, nahikoa intentsoa baita protoien arteko aldaratze-indarrari aurre egiteko; bi protoiren arteko indar nuklear bortitzari dagokion energia megaelektroi-volten ( ${\text{MeV}}$ ) ordenakoa da.

Harald Fritzsch (1943)
Murray Gell-Man (1929-2019)

Indar nuklear bortitzari ez dio eragiten partikulen karga elektrikoak: protoiek eta neutroiek berdin jasaten dute elkarrekintza bortitza. Indar nuklear bortitza azaltzen duen teoria kromodinamika kuantikoa da, Harald Fritzsch, Heinrich Leutwyler (1938) eta Murray Gell-Mann fisikariek 1973an proposatua.

Historia

Hogeigarren mendeko hirurogeita hamarreko hamarkada baino lehen, fisikariek ez zekiten egiazki zein mekanismok eusten zion nukleo atomikoaren batasunari. Bazekiten protoiek eta neutroiek osatzen zutela nukleoa, eta halaber zekiten ezen protoiek karga elektriko positiboa zutela eta neutroiak, berriz, elektrikoki neutroak zirela. Baina ezagutza hori kontraesanean zegoen une hartan onartutako fisikarekin, zeren protoien karga positiboaren kausaz, euren arteko aldaratze-indar izugarria agertu behar baitzen eta horrek nukleoaren apurketa eragingo baitzuen; baina hori ez zen gertatzen, nukleoak egonkorrak baitziren (nukleo erradioaktiboen kasuaren salbuespenarekin). Beraz, teoria fisiko berri bat behar zen fenomeno hori azaltzeko.

Yukawa-ren eredua

Nukleoaren barruan zeuden indar elektromagnetiko aldaratzaileak konpentsatzeko, 1935ean Yukawa-k eredu teoriko bat postulatu zuen nukleoaren barnean indar oso bortitz batek eragin behar zuela proposatuz, esanez ezen indar horren irismena ezin zela izan nukleoaren erradioa bera baino handiagoa, inguruko nukleoek jasan ez zezaten, zeren bestela, unibertsoko nukleo guztiak kolapsatu egingo ziratekeen, masa nuklearreko konglomeratu handi bat eratzeko.

Yukawa espezializaturik zegoen fisika atomikoan eta ohituta zegoen tresna kuantikoekin. Bere ereduan, teoria original bat proposatu zuen indar nuklear bortitzaren izaera azaltzeko, horretarako garai hartan ezagutzen ez zen partikula bitartekari bat erabiliz, mesoi izenekoa, zeinaren masa protoiaren eta elektroiaren masen balioen tartekoa baitzen. Horretan, elektrodinamika kuantikoan garai hartan karga elektrikoen arteko elkarrekintza azaltzeko erabiltzen zen fotoi-trukearen ideiaz baliatu zen.

Hasieran, soilik proposamen teorikotzat hartu zen ideia, baina 1937an izpi kosmikoetan berak aipatutakoaren antzeko partikula bat aurkitu ondoren —pioi izenekoa—, zientzialariek oso kontuan hartu zuten beraren hipotesia. Dena den, gerora bestelako mesoiak aurkitzean, haren eredua desegokia zela ikusi zen; halere, mesoien bidezko teoria hark bultzada handia eman zion partikula azpiatomikoen arloko ikerketari. Nolanahi ere, 1947an pi mesoiaren aurkikuntza egin ondoren, Fisikako Nobel saria eman zioten 1949an Yukawari.

Quarken aurkikuntza

Ikerketan aurreratu ahala, fisikariak ohartu ziren protoiak eta neutroiak ez zirela funtsezko partikulak, quark izeneko partikula txikiagoez osatutako partikulak baizik. Izatez, nukleoien arteko erakarpen handia quarken arteko indar oinarrizkoago baten bigarren mailako ondorioa zen, quarkak protoien eta neutroien barruan elkartuta mantentzen zituen indarrarena. Hain zuzen ere, 1963an quarkak aurkitu ondoren, zientzialariek egokitu egin zuten teoria, quarken arteko indar hori gluoi izeneko bosoien bitartez gauzatzen zela azalduz.

Gaur egun kromodinamika kuantikoa (quantum chromodynamics, QCD) izeneko teoriak azaltzen du quarkek kolore-karga daramatela —izena gorabehera, “kolore” izen horrek ez du "ikusi" ohi ditugun koloreen esanahi bera—. Kromodinamika kuantikoaren arabera, nukleo atomikoa elkartuta mantentzen duen pioi-eremu batek hadroien barne-osagaietan —quarketan— eragiten duen benetako indar nuklear bortitzaren hondar-efektu bat baino ez da. Izan ere, quarken arteko indarrak gluoien eraginez sortzen dira, eta indar horiek hain dira intentsuak, ezen "kolorearen konfinamendua" eragiten baitute. Zehazki, kolore-karga desberdina duten quarkek elkarrekintza bortitzaren ondorioz erakartzen dute elkar. Elkarrekintza hori gluoi izeneko bosoi batzuen bidez transmititzen da. Horrela quarkak elkarri lotuta mantentzen dituzten indarrak dira benetan neutroiak eta protoiak osatzen dituztenak eta nukleoan elkartuta mantentzen dituztenak. Ordutik aurrera, protoiak eta neutroiak ez ziren oinarrizko partikulatzat hartuak izan, quarkez osatuak baizik.

Elkarrekintza nuklear bortitzaren oinarrizko printzipioak

Elkarrekintza nuklear bortitzaren azalpena materiaren oinarrizko partikulak biltzen dituen eredu estandarraren barnean egiten da.

Eredu estandarreko oinarrizko partikulak

Hogeigarren mendearen bigarren erdialdean egindako hainbat lan teoriko eta esperimentalen ondorioz, hasierako hiru partikula azpiatomikoen oinarrian beste hainbat partikula eta elkarrekintza agertu ziren. Poliki-poliki eredu estandarreko oinarrizko partikulak aurkitu eta haien ezaugarriak zehaztu ziren.^[1] Horiek guztiak eskematikoki adierazita daude alboko taulan. Bertan partikula bakoitzari dagokion masa ( ${\text{eV/c}}^{2}$ unitatetan), karga (elektroiaren karga unitatetzat hartuta), spina eta izena adierazita, eta mota bakoitzekoak kolorez bereizita.

Eredu estandarrean bi motatako oinarrizko partikulak daude: fermioiak (quarkak eta leptoiak) eta bosoiak (elkarrekintzaren indar-bitartekariak).

Fermioiak

Fermioiek spin ez-osoa dute, eta Pauliren esklusio-printzipioa betetzen dute. Hamabi fermioi daude, eta bakoitzak bere antipartikula du. Fermioietan, leptoiak eta quarkak bereizten dira.

Leptoiak

Leptoiei ez die elkarrekintza bortitzak eragiten, baina bai interakzio ahulak. Leptoi batzuek karga elektrikoa dute, baina beste batzuek ez.

Karga elektrikoa duten leptoiei elkarrekintza elektromagnetikoak ere eragiten die. Hiru leptoi kargadun daude: elektroia, muoia eta tau partikula.
Gainerakoak —hiru neutrinoak, elektroi-neutrinoa, muoi-neutrinoa eta tau-neutrinoa)— kargarik gabeak dira, eta elkarrekintza ahulak soilik eragiten die. Neutrinoak oso zailak dira detektatzen, eta masarik izatekotan, oso txikia delako ustea da nagusi.

Quarkak

Quarkak leptoiak baino astunagoak dira, eta karga elektriko frakzionarioa dute, $2/3$ edo $-1/3$ aldiz elektroiarena. Quarkek $1/2$ balioko spina duten partikulak dira, eta, ondorioz, fermioiak. Masari eta tamainari dagokionez, quarkak gluoien antzeko partikulak dira.

Quarkak dira lau oinarrizko elkarrekintzak jasaten dituzten oinarrizko partikula bakarrak. Leptoiekin batera, materia guztia osatzen dute. Sei motatako quarkak daude ( $d$ , $u$ , $s$ , $c$ , $b$ eta $t$ sinboloez adierazten direnak) eta bakoitza bere antipartikula du ( ${\bar {d}}$ , ${\bar {u}}$ , ${\bar {s}}$ , ${\bar {c}}$ , ${\bar {b}}$ eta ${\bar {t}}$ sinboloak, hurrenez hurren) antiquarka deritzona, eta ondoko taulan aderi diren izen eta ezaugarriak dituztenak.^[2]

Quark eta antiquarken ezaugarriak
Quark-mota
(izena)
Barioi-
zenbakia
Karga
(e)
Spina
(h)
Masa
(MeV)

$d$ (down, "beherantz") $+1/3$ $-(1/3)$ $1/2$ ${\text{5-15}}$

$u$ (up, "gorantz") $+1/3$ $+(2/3)$ $1/2$ ${\text{2-8}}$

$s$ (strange, ("arraroa") $+1/3$ $-(1/3)$ $1/2$ ${\text{100-300}}$

$c$ (charm, "xarma") $+1/3$ $+(2/3)$ $1/2$ ${\text{1.000-1.600}}$

$b$ (bottom, "behea") $+1/3$ $+(1/3)$ $1/2$ ${\text{4.100-4.500}}$

$t$ (top, "gaina") $+1/3$ $+(2/3)$ $1/2$ ${\text{180.000}}$

${\bar {d}}$ $-1/3$ $+(1/3)$ $1/2$ ${\text{5-15}}$

${\bar {u}}$ $-1/3$ $-(2/3)$ $1/2$ ${\text{2-8}}$

${\bar {s}}$ $-1/3$ $+(1/3)$ $1/2$ ${\text{100-300}}$

${\bar {c}}$ $-1/3$ $-(2/3)$ $1/2$ ${\text{1.000-1.600}}$

${\bar {b}}$ $-1/3$ $-(1/3)$ $1/2$ ${\text{4.100-4.500}}$

${\bar {t}}$ $-1/3$ $-(2/3)$ $1/2$ ${\text{180.000}}$

Bosoiak

Mekanika kuantikoan, bosoiak dira Bose–Einsteinen estatistikei jarraitzen dieten partikulak. Bosoiak oinarrizkoak izan daitezke —hala nola fotoiak— edo konposatuak —mesoiak—. Bosoi gehienak partikula konposatuak dira, baina Eredu Estandarrean bost motatako oinarrizko bosoiak daude:

lau bosoi bektorial ( $1$ balioko spina dute): fotoiak ( $\gamma$ ), gluoiak ( $g$ , zortzi motatakoak), $Z^{0}$ bosoia (karga elektrikorik gabea) eta $W^{+}$ eta $W^{-}$ bosoiak (kargadunak)
bosoi eskalar bat, berriki detektaturiko Higgs-en bosoia.

Teoriaren arabera, horiez gain seigarren bosoi tentsorial batek ( $2$ balioko spina lukeena) egon behar luke, elkarrekintza grabitatorioaren indar-bitartekaria litzatekeena eta, horregatik, grabitoia deritzona. Oinarrizko partikula hipotetiko bat izaten jarraitzen du, eredu estandarrean grabitazioa txertatzeko orain arteko saiakera guztiek porrot egin baitute.

Gluoiak

Gluoiak dira elkarrekintza nuklear bortitzari dagozkion indar-bitartekariak —alegia, elkarrekintza bortitzari dagozkion truke-partikulak—, bereziki quarketan eragiten dutenak. Masa eta karga elektriko nulua dute, eta $1$ balioko spina.

Hadroiak

Partikula azpiatomikoak dira, elkarrekintza bortitzak nukleoan mantentzen dituenak. Bi motatako hadroiak daude (kasu "exotikoak" kontuan hartu gabe):

Barioiak

Barioiak kolore-kargak desberdineko hiru quarkez osatuta daude. Guztira, kolore-karga "neutroa" edo "zuria" dutela esaten da, hiru kolore-kargak konpentsatuta baitauzkate. Protoiak et neutroiak barioak dira, eta nukleoi izena ere ematen zaie. Barioi isolatuek fermioien gisako portaera dute.

Mesoiak

Mesoiak quark batek eta antiquark batek osatutako partikulak dira. Mesoiek bosoien gisako portaera dute. Mesoien artean pioiak eta kaoiak daude, besteak beste. Mesoi guztiak ezegonkorrak dira, eta mikrosegundo-ehunenetako baino erdibizitza dute, gehienez.

Partikulen fisikan, mesoiek bosoien gisako portaera dute eta elkarrekintza bortitzaren indar-bitartekariak dira.

Quarkak protoi eta neutroiaren osagaiak

Quarken arteko ezaugarri bereizgarria elkarrekintza bortitza da, nahiz eta elkarrekintza elektromagnetikoan eta ahulean ere parte hartzen duten.^[2] Ez dira bakarka ageri, beste partikula batzuetan "konfinaturik" baizik. Badira hiru quarkez osatutakoak (hadroi deritze), hala nola protoiak edo neutroiak. bestalde, quark eta antiquark bat elkartzen direnean, mesoiak sortzen dira. Bi mota horiek ezin dira gaur egun oinarrizko partikulatzat hartu, partikula konposatutzat baizik.

Protoia bi gorantz-quarkez (up, u) eta beherantz-quark (down, d) batez dago osaturik.
Neutroia bi beherantz-quarkez eta gorantz-quark batez dago osatuta.
Neutroi baten barne-egitura, quarken elkarketako indar nuklear bortitza gluoien truke gisa adieraziz.

Atomoen nukleoen barneko indarrak

Hogeigarren mendeko hogeita hamarreko urteen aurretik uste zen, nukleoaren barneko partikula bakarrak protoia eta neutroia zirela, eta horiek oinarrizko partikulak zirela. Garai haietan, partikula horiek nukleoaren barnean batera egon ahal izateko, beren artean indar bortitz erakarle bat existitzen zela uste zen, gaur egun hondar-indar bortitza deritzona. Gure egunotako ereduaren arabera, nukleoaren kohesioa sorrarazten duena hondar-indar bortitz hori da, eta protoiek, neutroiek eta gainerako hadroiek (barionek zein mesoiek) igorritako pioiei lotutako indar-eremu gisa interpretatzen da.

Kromodinamika kuantikoaren arabera, nukleo atomikoa elkartuta mantentzen duen pioi-eremu hori hadroien barne-osagaietan —quarketan— eragiten duen benetako indar bortitzaren hondar-efektu bat baino ez da. Quarkak elkarri lotuta mantentzen dituzten indarrak nukleo barnean protoiak aldaratzeko sortzen diren indar elektrikoak baino askoz indartsuagoak dira. Izan ere, quark-en arteko indarrak gluoien eraginez sortzen dira, eta hain dira indartsuak, ezen kolorearen konfinamendua deritzona eragiten baitute. Horrek eragotzi egiten du tenperatura arruntetan quarks biluziak ikustea; nukleo astunetan, berriz, posible da protoi edo neutroi batzuk fisio nuklearraren bidez bereiztea edo nukleo atomikoko partikula azkarrekin bonbardatzea.

Quarken kolore-karga

Quarkak, antiquarkak eta gluoiak dira kolore-karga ez-nulua duten oinarrizko partikula bakarrak, eta horregatik horietxek dira elkarrekintza bortitzean parte hartzen dutenak. Gluoiak indar bortitzaren eramaileak edo indar-bitartekariak dira, eta eurak dira quarkak elkarri lotuta mantentzen dituztenek, horrela bestelako partikula batzuk osatzeko.

Quarkek sei motatako kolore-karga izan dezakete: gorria, urdina, berdea, antigorria, antiurdina eta antiberdea. Kolore-karga antigorria, antiurdina eta antiberdea erlazionaturik daude, hurrenez hurren, karga gorriarekin, urdinarekin eta berdearekin, hain zuzen ere, karga elektriko negatiboak eta positiboak elkarrekin erlazionaturik dauden antzera. Hadroiek, bestalde, kolore-karga konplexuagoa dute: euren kolore-karga beti da kolore baten eta mota desberdinetako antikolore baten konbinazioa; adibidez, gluoi gorri-antiurdina edo gluoi berde-antigorria izan daiteke). Nolanahi ere, guztira, hadroiek kolore-karga nulua dute.

Indar nuklear sendoa hondar-indar gisa

Atomo-nukleoaren osagaiak elkartuta mantentzen dituen indarra elkarrekintza nuklear bortitzari lotuta dago, gaur egun badakigu protoiak eta neutroiak quarken eta gluoien arteko elkarrekintzaren hondar-indarra dela. Molekulak eratzeko atomoen artean agertzen diren lotura-indarren efektuaren antzekoa izango litzateke elkarketa hori, nolabait esateko molekuletako lotura-indar horiek karga elektrikoen indar elektromagnetikoari aurre egiten dieten antzera. Dena den, quarken arteko hondar-indarra oso izaera desberdinekoa da. Kromodinamika kuantikoaren aurretik, uste zen nukleoko protoiak elkartuta zituen hondar-indar hori elkarrekintza nuklear bortitzaren funtsa zela. Ordea, gaur egun onartzen da protoiak lotzen dituen indarra quarken arteko kolore-indarraren bigarren mailako efektu bat dela,; beraz, quarken arteko elkarrekintzak indar bortitzaren funtsezko islatzat hartzen dira.

Nukleoien arteko indar nuklearra pioien bidez egiten da —masa-bosoiak dira—, eta horrexegatik du indar horrek hain irismen laburra. Neutroi edo protoi bakoitzak pioi kargatuak edo neutroak igorri eta xurgatu egin ditzake; pioi kargatuak igorriz gero, protoi bat neutroi bihurtzen da; edo, alderantziz Kargatutako pioien emisioa edo xurgapena bi elkarrekintza hauetako bati dagokio:

p^{+}+n^{0}\to (n^{0}+\pi ^{+})+n^{0}\to n^{0}+(\pi ^{+}+n^{0})\to n^{0}+p^{+},

n^{0}+p^{+}\to (p^{+}+\pi ^{-})+p^{+}\to p^{+}+(\pi ^{-}+p^{+})\to p^{+}+n^{0}.

Ikus daitekeenez, lehen erreakzio-prozesuaren hasieran, protoi batek pioi positibo bat igortzen du, horrela protoia neutroi bihurtuta, eta gero, pioi positibo hori xurgatuz, neutroia protoi bihurtzen da. Jarraian, bigarren prozesuan, lehenik, neutroiak pioi negatibo bat igortzen du, eta horrela protoi bihurtzen da; ondoren, beste protoiak pioi negatiboa xurgatzen duenean, neutroi bihurtzen du, eta hasierako egorara itzultzen da. Etengabeko truke horren hondar-efektu garbia da protoiaren eta neutroiaren arteko indar erakarle bortitza da.

Erreferentziak

↑ Antton Gurrutxaga, "Eredu estandarra", Zientzia eta Teknologiaren Hiztegi Entziklopedikoan, https://zthiztegia.elhuyar.eus/terminoa/eu/eredu%20estandar..
↑ ^a ^b Antton Gurrutxaga, "Quark", Zientzia eta Teknologiaren Hiztegi Entziklopedikoa., https://zthiztegia.elhuyar.eus/terminoa/eu/quark..

Bibliografia

Paul Davies (1986) The Forces of Nature, 2nd ed. Cambridge Univ. Press. ISBN-13: 978-0521313926
Richard Feynman (10 March 2017). The Character of Physical Law, with new foreword. MIT Press. ISBN 978-0-262-34173-8.
Schumm, Bruce A. (2004) Deep Down Things. Johns Hopkins University Press. ISBN13 9780801879715
Steven Weinberg (1993) The First Three Minutes: A Modern View of the Origin of the Universe. Basic Books. ISBN 0-465-02437-8
Steven Weinberg (1994) Dreams of a Final Theory. Vintage Books. ISBN 0-679-74408-8
J.R. Etxebarria (1994) Teoria fisikoen oinarriak. Udako Euskal Unibertsitatea (UEU) ISBN: 84-86967-57-0

Ikus, gainera

Kanpo estekak

Datuak: Q11415
Multimedia: Strong nuclear force / Q11415

[1] Antton Gurrutxaga, "Eredu estandarra", Zientzia eta Teknologiaren Hiztegi Entziklopedikoan, https://zthiztegia.elhuyar.eus/terminoa/eu/eredu%20estandar..

[:0-2] Antton Gurrutxaga, "Quark", Zientzia eta Teknologiaren Hiztegi Entziklopedikoa., https://zthiztegia.elhuyar.eus/terminoa/eu/quark..

[1]

[2]

@@ 6. lerroa: / 6. lerroa: @@
 Oso irismen laburrekoa da (<math>10^{-15} \text { m}</math> inguru, hots, [[femtometro]] bat), baina elkarrekintza nuklear bortitzaren intentsitatea elkarrekintza elektromagnetikoarena baino <math>137</math> aldiz handiagoa da, elkarrekintza ahularena baino <math>10^{13}</math> aldiz handiagoa, eta grabitazioarena baino <math>10^{38}</math> aldiz handiagoa.
-Indar nuklear bortitzak [[hadroi]], [[mesoi]] eta [[barioi]] guztietan eragiten du, alegia [[quark]]<nowiki/>ek eta antiquarkek osatutako partikuletan. Indar horren interakzioa [[gluoi]] izeneko [[bosoi]]<nowiki/>ek eragiten dute, [[fotoi]]<nowiki/>ek indar elektromagnetikoan eragiten duten antzera. Indar horrek eragiten du quarkak elkartuta egotea, baita barioiak ([[protoi]]<nowiki/>ak edo neutroiak, esaterako) eta mesoiak ([[pioi]] edo [[kaoi]]<nowiki/>ak kasu) eratzea ere. Gainera, gai da protoiak eta neutroiak [[nukleo atomiko]]<nowiki/>an mantentzeko, nahikoa intentsoa baita protoien arteko aldaratze-indarrari aurre egiteko; bi protoiren arteko indar nuklear bortitzari dagokion energia megaelektroi-volten (<math>\text {MeV}</math>) ordenakoa da.<gallery widths="220" heights="120" perrow="2">
+Indar nuklear bortitzak [[hadroi]], [[mesoi]] eta [[barioi]] guztietan eragiten du, alegia [[quark]]<nowiki/>ek eta antiquarkek osatutako partikuletan. Indar horren interakzioa [[gluoi]] izeneko [[bosoi]]<nowiki/>ek eragiten dute, [[fotoi]]<nowiki/>ek indar elektromagnetikoan eragiten duten antzera. Indar horrek eragiten du quarkak elkartuta egotea, baita barioiak ([[protoi]]<nowiki/>ak edo [[Neutroi|neutroiak]], esaterako) eta mesoiak ([[pioi]] edo [[kaoi]]<nowiki/>ak kasu) eratzea ere. Gainera, gai da protoiak eta neutroiak [[nukleo atomiko]]<nowiki/>an mantentzeko, nahikoa intentsoa baita protoien arteko aldaratze-indarrari aurre egiteko; bi protoiren arteko indar nuklear bortitzari dagokion energia megaelektroi-volten (<math>\text {MeV}</math>) ordenakoa da.<gallery widths="220" heights="120" perrow="2">
 Fitxategi:Harald Fritzsch, 2011.jpg|Harald Fritzsch (1943)
 Fitxategi:MurrayGellMannJI1.jpg|Murray Gell-Man (1929-2019)
@@ 16. lerroa: / 16. lerroa: @@
 Nukleoaren barruan zeuden indar elektromagnetiko aldaratzaileak konpentsatzeko, 1935ean [[Hideki Yukawa|Yukawa]]-k eredu teoriko bat postulatu zuen nukleoaren barnean indar oso bortitz batek eragin behar zuela proposatuz, esanez ezen indar horren irismena ezin zela izan nukleoaren erradioa bera baino handiagoa, inguruko nukleoek jasan ez zezaten, zeren bestela, unibertsoko nukleo guztiak kolapsatu egingo ziratekeen, masa nuklearreko konglomeratu handi bat eratzeko.
-Yukawa espezializaturik zegoen [[fisika atomikoa]]<nowiki/>n eta ohituta zegoen tresna kuantikoekin. Bere ereduan, teoria original bat proposatu zuen indar nuklear bortitzaren izaera azaltzeko, horretarako garai hartan ezagutzen ez zen partikula bitartekari bat erabiliz, ''[[mesoi]]'' izenekoa, zeinaren masa protoiaren eta elektroiaren masen balioen tartekoa baitzen. Horretan, ''elektrodinamika kuantikoa''n garai hartan karga elektrikoen arteko elkarrekintza azaltzeko erabilitzen zen fotoi-trukearen ideiaz baliatu zen.
+Yukawa espezializaturik zegoen [[fisika atomikoa]]<nowiki/>n eta ohituta zegoen tresna kuantikoekin. Bere ereduan, teoria original bat proposatu zuen indar nuklear bortitzaren izaera azaltzeko, horretarako garai hartan ezagutzen ez zen partikula bitartekari bat erabiliz, ''[[mesoi]]'' izenekoa, zeinaren masa protoiaren eta elektroiaren masen balioen tartekoa baitzen. Horretan, ''elektrodinamika kuantikoa''n garai hartan karga elektrikoen arteko elkarrekintza azaltzeko erabiltzen zen fotoi-trukearen ideiaz baliatu zen.
-Hasieran, soilik proposamen teorikotzat hartu zen ideia, baina 1937an [[Erradiazio kosmiko|izpi kosmiko]]<nowiki/>etan berak aipatutakoaren antzeko partikula bat aurkitu ondoren —[[pioi]] izenekoa—, zientzialariek oso kontuan hartu zuten berak proposaturiko hipotesia. Dena den, gerora bestelako mesoiak aurkitzean, haren eredua desegokia zela ikusi zen; halere, mesoien bidezko teoria hark bultzada handia eman zion [[partikula azpiatomiko]]<nowiki/>en arloko ikerketari. Nolanahi ere, 1947an pi mesoiaren aurkikuntza egin ondoren, Fisikako [[Nobel saria]] eman zioten 1949an.
+Hasieran, soilik proposamen teorikotzat hartu zen ideia, baina 1937an [[Erradiazio kosmiko|izpi kosmiko]]<nowiki/>etan berak aipatutakoaren antzeko partikula bat aurkitu ondoren —[[pioi]] izenekoa—, zientzialariek oso kontuan hartu zuten beraren hipotesia. Dena den, gerora bestelako mesoiak aurkitzean, haren eredua desegokia zela ikusi zen; halere, mesoien bidezko teoria hark bultzada handia eman zion [[partikula azpiatomiko]]<nowiki/>en arloko ikerketari. Nolanahi ere, 1947an pi mesoiaren aurkikuntza egin ondoren, Fisikako [[Nobel saria]] eman zioten 1949an Yukawari.
 === Quarken aurkikuntza ===
-Ikerketan aurreratu ahala, fisikariak ohartu ziren protoiak eta neutroiak ez zirela funtsezko partikulak, [[quark]] izeneko partikula txikiagoez osatutako partikulak baizik. Izatez, nukleoien arteko erakarpen handia quarken arteko indar oinarrizkoago baten bigarren mailako ondorioa zen, quarkak protoien eta neutroien barruan elkartuta zituena. Hain zuzen ere, 1963an quarkak aurkitu ondoren, zientzialariek egokitu egin zuten teoria, quarken arteko indar hori [[gluoi]] izeneko bosoien bitartez gauzatzen zela azalduz.
+Ikerketan aurreratu ahala, fisikariak ohartu ziren protoiak eta neutroiak ez zirela funtsezko partikulak, [[quark]] izeneko partikula txikiagoez osatutako partikulak baizik. Izatez, nukleoien arteko erakarpen handia quarken arteko indar oinarrizkoago baten bigarren mailako ondorioa zen, quarkak protoien eta neutroien barruan elkartuta mantentzen zituen indarrarena. Hain zuzen ere, 1963an quarkak aurkitu ondoren, zientzialariek egokitu egin zuten teoria, quarken arteko indar hori [[gluoi]] izeneko bosoien bitartez gauzatzen zela azalduz.
-Gaur egun '''''kromodinamika kuantikoa''''' (''quantum chromodynamics'', QCD) izeneko teoriak azaltzen du quarkek [[Kolore karga|kolore-karga]] daramatela —izena gorabehera, “kolore” izen horrek ez du ikusten ditugun koloreen esanahi bera—. Kromodinamika kuantikoaren arabera, nukleo atomikoa elkartuta mantentzen duen pioi-eremu hori hadroien barne-osagaietan —quarketan—, eragiten duen benetako indar nuklear bortitzaren hondar-efektu bat baino ez da. Izan ere, quark-en arteko indarrak gluoien eraginez sortzen dira, eta hain dira indartsuak, ezen kolorearen konfinamendua deritzona eragiten baitute. Kolore-karga desberdina duten quarkak elkarrekintza bortitzaren ondorioz erakartzen dute elkar. Elkarrekintza hori [[gluoi]] izeneko [[bosoi]] batzuen bidez transmititzen da. Horrela quarkak elkarri lotuta mantentzen dituzten indarrak neutroiei eta protoiei lotuta mantentzen dituztenak baino askoz indartsuagoak dira.
+Gaur egun '''''kromodinamika kuantikoa''''' (''quantum chromodynamics'', QCD) izeneko teoriak azaltzen du quarkek [[Kolore karga|kolore-karga]] daramatela —izena gorabehera, “''kolore''” izen horrek ez du "''ikusi''" ohi ditugun koloreen esanahi bera—. Kromodinamika kuantikoaren arabera, nukleo atomikoa elkartuta mantentzen duen pioi-eremu batek hadroien barne-osagaietan —quarketan— eragiten duen benetako indar nuklear bortitzaren hondar-efektu bat baino ez da. Izan ere, quarken arteko indarrak gluoien eraginez sortzen dira, eta indar horiek hain dira intentsuak, ezen "''kolorearen konfinamendua''" eragiten baitute. Zehazki, kolore-karga desberdina duten quarkek elkarrekintza bortitzaren ondorioz erakartzen dute elkar. Elkarrekintza hori [[gluoi]] izeneko [[bosoi]] batzuen bidez transmititzen da. Horrela quarkak elkarri lotuta mantentzen dituzten indarrak dira benetan neutroiak eta protoiak osatzen dituztenak eta nukleoan elkartuta mantentzen dituztenak. Ordutik aurrera, protoiak eta neutroiak ez ziren oinarrizko partikulatzat hartuak izan, quarkez osatuak baizik.
 == Elkarrekintza nuklear bortitzaren oinarrizko printzipioak ==
@@ 37. lerroa: / 37. lerroa: @@
 ==== Leptoiak ====
-Leptoiei ez die elkarrekintza bortitzak eragiten, baina bai interakzio ahulak; gainera, leptoiek karga elektrikoa badute, interakzio elektromagnetikoak ere eragiten die. Hiru leptoi kargadun daude: [[Elektroi|elektroia]], [[Muoi|muoia]] eta [[Tau (partikula)|tau partikula]]. Gainerakoak, hiru neutrinoak ([[Elektroi neutrino|elektroi-neutrinoa]], [[Muoi neutrino|muoi-neutrinoa]] eta [[Tau neutrino|tau-neutrinoa]]), kargarik gabeak dira, eta interakzio ahulak soilik eragiten die. Neutrinoak oso zailak dira detektatzen, eta masarik izatekotan, oso txikia delako ustea da nagusi.
+Leptoiei ez die elkarrekintza bortitzak eragiten, baina bai interakzio ahulak. Leptoi batzuek karga elektrikoa dute, baina beste batzuek ez.
+* Karga elektrikoa duten leptoiei elkarrekintza elektromagnetikoak ere eragiten die. Hiru leptoi kargadun daude: [[Elektroi|elektroia]], [[Muoi|muoia]] eta [[Tau (partikula)|tau partikula]].
+* Gainerakoak —hiru neutrinoak, [[Elektroi neutrino|elektroi-neutrinoa]], [[Muoi neutrino|muoi-neutrinoa]] eta [[Tau neutrino|tau-neutrinoa]])— kargarik gabeak dira, eta elkarrekintza ahulak soilik eragiten die. Neutrinoak oso zailak dira detektatzen, eta masarik izatekotan, oso txikia delako ustea da nagusi.
 ==== Quarkak ====
-Quarkak leptoiak baino astunagoak dira, eta karga elektriko frakzionarioa dute,  <math>2/3</math> edo <math>-1/3 </math> aldiz elektroiarena. Quarkek <math>1/2 </math> balioko spina duten partikulak dira, eta, ondorioz, [[Fermioi|fermioiak]].  Quarkak, pisuari eta tamainari dagokionez [[Gluoi|gluoien]] antzeko partikulak dira.
+Quarkak leptoiak baino astunagoak dira, eta karga elektriko frakzionarioa dute,  <math>2/3</math> edo <math>-1/3 </math> aldiz elektroiarena. Quarkek <math>1/2 </math> balioko spina duten partikulak dira, eta, ondorioz, [[Fermioi|fermioiak]]. Masari eta tamainari dagokionez, quarkak [[Gluoi|gluoien]] antzeko partikulak dira.
-Quarkak dira lau oinarrizko elkarrekintzak jasaten dituzten oinarrizko partikula bakarrak.Leptoiekin batera, materia guztia osatzen dute. Sei motatako quarkak daude (<math>d</math>, <math>u</math>, <math>s</math>, <math>c</math>, <math>b</math> eta <math>t</math> sinboloez adierazten direnak) eta bakoitza bere antipartikula du (<math>\bar {d}</math>, <math>\bar {u}</math>, <math>\bar {s}</math>, <math>\bar {c}</math>, <math>\bar {b}</math> eta <math>\bar {t}</math> sinboloak, hurrenez hurren) antiquarka deritzona, eta ondoko taulan aderi diren izen eta ezaugarriak dituztenak.<ref name=":0" />.
+Quarkak dira lau oinarrizko elkarrekintzak jasaten dituzten oinarrizko partikula bakarrak. Leptoiekin batera, materia guztia osatzen dute. Sei motatako quarkak daude (<math>d</math>, <math>u</math>, <math>s</math>, <math>c</math>, <math>b</math> eta <math>t</math> sinboloez adierazten direnak) eta bakoitza bere antipartikula du (<math>\bar {d}</math>, <math>\bar {u}</math>, <math>\bar {s}</math>, <math>\bar {c}</math>, <math>\bar {b}</math> eta <math>\bar {t}</math> sinboloak, hurrenez hurren) ''antiquarka'' deritzona, eta ondoko taulan aderi diren izen eta ezaugarriak dituztenak.<ref name=":0" /><blockquote>
 {| class="wikitable"
 |+
@@ 129. lerroa: / 132. lerroa: @@
 |<math>\text {180.000}</math>
 |}
+</blockquote>
 === Bosoiak ===
-Mekanika kuantikoan, bosoiak dira Bose–Einsteinen estatistikei jarraitzen dieten partikulak. Bosoiak oinarrizkoak izan daitezke —hala nola ''fotoiak''— edo konposatuak —''mesoiak''—. Bosoi gehienak partikula konposatuak dira, baina Eredu Estandarrean bost motatako oinarrizko bosoiak daude:
+Mekanika kuantikoan, bosoiak dira ''Bose–Einsteinen estatistikei'' jarraitzen dieten partikulak. Bosoiak oinarrizkoak izan daitezke —hala nola ''fotoiak''— edo konposatuak —''mesoiak''—. Bosoi gehienak partikula konposatuak dira, baina Eredu Estandarrean bost motatako oinarrizko bosoiak daude:
-* ''bosoi bektorialak'' (<math>1</math> balioko spina dute): ''fotoiak'' (<math>\gamma</math>), ''gluoiak'' (<math>g</math>, zortzi motatakoak), <math>Z^0</math> ''bosoia'' (karga elektrikorik gabea) eta <math>W^+</math> eta <math>W^-</math> ''bosoiak'' (kargadunak)
+* lau ''bosoi bektorial'' (<math>1</math> balioko spina dute): ''fotoiak'' (<math>\gamma</math>), ''gluoiak'' (<math>g</math>, zortzi motatakoak), <math>Z^0</math> ''bosoia'' (karga elektrikorik gabea) eta <math>W^+</math> eta <math>W^-</math> ''bosoiak'' (kargadunak)
-* ''bosoi eskalarra'', berriki detektaturiko [[Higgs bosoi|''Higgs-en bosoia'']].
+* ''bosoi eskalar'' bat, berriki detektaturiko [[Higgs bosoi|''Higgs-en bosoia'']].
-Teoriaren arabera, horiez gain seigarren ''bosoi tentsorial'' bat (<math>2</math> balioko spina lukeena) egon  behar luke, elkarrekintza grabitatorioaren indar-bitartekaria litzatekeena, [[Grabitoi|''grabitoia'']] deritzona. Oinarrizko partikula hipotetiko bat izaten jarraitzen du, eredu estandarrean grabitazioa txertatzeko orain arteko saiakera guztiek porrot egin baitute.
+Teoriaren arabera, horiez gain seigarren ''bosoi tentsorial'' batek (<math>2</math> balioko spina lukeena) egon behar luke, elkarrekintza grabitatorioaren indar-bitartekaria litzatekeena eta, horregatik, [[Grabitoi|''grabitoia'']] deritzona. Oinarrizko partikula hipotetiko bat izaten jarraitzen du, eredu estandarrean grabitazioa txertatzeko orain arteko saiakera guztiek porrot egin baitute.
 ==== Gluoiak ====
-Elkarrekintza nuklear bortitzari dagozkion indar-bitartekariak dira. Elkarrekintza bortitzari dagozkion truke-partikulak dira,  bereziki quarketan eragiten dutenak. Masa eta karga elektriko nulua dute eta <math>1</math> balioko spina.
+Gluoiak dira elkarrekintza nuklear bortitzari dagozkion indar-bitartekariak —alegia, elkarrekintza bortitzari dagozkion truke-partikulak—,  bereziki quarketan eragiten dutenak. Masa eta karga elektriko nulua dute, eta <math>1</math> balioko spina.
 [[Fitxategi:Bosons-Hadrons-Fermions-RGB-png2.png|thumb|400x400px|Eskema honetan erakusten da nola sailkatzen diren hadroiak beste bi partikula azpiatomikoekin batera, alegia,  bosoi eta fermioien artean.|alt=]]
 === Hadroiak ===
-Partikula azpiatomikoak dira, elkarrekintza bortitzak nukleoan mantentzen dituenak. Bi motatako hadroiak daude (kasu "exotikoak" kontuan hartu gabe):
+Partikula azpiatomikoak dira, elkarrekintza bortitzak nukleoan mantentzen dituenak. Bi motatako [[Hadroi|hadroiak]] daude (kasu "exotikoak" kontuan hartu gabe):
 ==== Barioiak ====
-Barioiak kolore-kargak desberdineko hiru quarkez osatuta daude. Guztira, kolore-karga  "neutroa" edo "zuria" dutela esaten da, hiru kolore-kargak konpentsatuta baitauzkate. Protoiak et neutroiak barioak dira, eta nukleoi izena ere ematen zaie. Barioi isolatuek fermioien gisako portaera dute.
+[[Barioi|Barioiak]] kolore-kargak desberdineko hiru quarkez osatuta daude. Guztira, kolore-karga  "neutroa" edo "zuria" dutela esaten da, hiru kolore-kargak konpentsatuta baitauzkate. Protoiak et neutroiak barioak dira, eta [[nukleoi]] izena ere ematen zaie. Barioi isolatuek fermioien gisako portaera dute.
 ==== Mesoiak ====
-Mesoiak quark batek eta antiquark batek osatutako partikulak dira.  Mesoiek bosoien gisako portaera dute. Mesoien artean pioiak eta kaoiak daude, besteak beste. Mesoi guztiak ezegonkorrak dira, eta mikrosegundo-ehunenetako baino erdibizitza dute, gehienez.
+[[Mesoi|Mesoiak]] quark batek eta antiquark batek osatutako partikulak dira.  Mesoiek bosoien gisako portaera dute. Mesoien artean [[Pioi|pioiak]] eta [[Kaoi|kaoiak]] daude, besteak beste. Mesoi guztiak ezegonkorrak dira, eta mikrosegundo-ehunenetako baino [[erdibizitza]] dute, gehienez.
 Partikulen fisikan, mesoiek bosoien gisako portaera dute eta elkarrekintza bortitzaren indar-bitartekariak dira.
 === Quarkak protoi eta neutroiaren osagaiak ===
-Quarken arteko ezaugarri bereizgarria elkarrekintza bortitza da, nahiz eta ekarrekintza elektromagnetikoan eta ahulean ere parte hartzen duten.<ref name=":0">{{erreferentzia|izena=https://zthiztegia.elhuyar.eus/terminoa/eu/quark|abizena=Antton Gurrutxaga, "Quark", Zientzia eta Teknologiaren Hiztegi Entziklopedikoa.|urtea=|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=eu}}</ref> Ez dira bakarka ageri, beste partikula batzuetan "konfinaturik" baizik. Badira hiru quarkez osatutakoak ([[hadroi]] deritze), hala nola protoiak edo neutroiak. Quark eta antiquark bat elkartzen direnean, [[Mesoi|mesoiak]] sortzen dira. Bi mota horiek ezin dira gaur egun oinarrizko partikulatzat hartu, partikula konposatutzat baizik.
+Quarken arteko ezaugarri bereizgarria elkarrekintza bortitza da, nahiz eta elkarrekintza elektromagnetikoan eta ahulean ere parte hartzen duten.<ref name=":0">{{erreferentzia|izena=https://zthiztegia.elhuyar.eus/terminoa/eu/quark|abizena=Antton Gurrutxaga, "Quark", Zientzia eta Teknologiaren Hiztegi Entziklopedikoa.|urtea=|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=eu}}</ref> Ez dira bakarka ageri, beste partikula batzuetan "konfinaturik" baizik. Badira hiru quarkez osatutakoak ([[hadroi]] deritze), hala nola protoiak edo neutroiak. bestalde, quark eta antiquark bat elkartzen direnean, [[Mesoi|mesoiak]] sortzen dira. Bi mota horiek ezin dira gaur egun oinarrizko partikulatzat hartu, partikula konposatutzat baizik.
 <gallery widths="200" heights="160">
@@ 159. lerroa: / 163. lerroa: @@
 Fitxategi:Neutrón-Estructura de Quarks.png|Neutroia bi ''beherantz-''quarkez eta ''gorantz-''quark batez dago osatuta.
 Fitxategi:Quarks.gif|Neutroi baten barne-egitura, quarken elkarketako indar nuklear bortitza gluoien truke gisa adieraziz.
+</gallery>
-</gallery>[[Fitxategi:Hadron colors.svg|thumb|455x455px|Hadroiek beti dute kolore-karga nulua.]]
 == Atomoen nukleoen barneko indarrak ==
-Hogeigarren mendeko hogeita hamarreko urteen aurretik uste zen, nukleoaren barneko partikula bakarrak protoia eta neutroia zirela, eta horiek oinarrizko partikulak zirela. Garai haietan, partikula horiek nukleoaren barnean batera egon ahal izateko, beren arteartean indar bortitz erakarle bat existitzen zela  uste zen, gaur egun ''hondar-indar bortitza'' deritzona. Gure egunotako ereduaren arabera, nukleoaren kohesioa sorrarazten duena hondar-indar bortitz hori protoiek, neutroiek eta gainerako hadroiek (barionek zein mesoiek) igorritako [[Pioi|pioiei]] lotutako indar-eremu gisa interpretatzen da.
+[[Fitxategi:Hadron colors.svg|thumb|455x455px|Hadroiek beti dute kolore-karga nulua.]]Hogeigarren mendeko hogeita hamarreko urteen aurretik uste zen, nukleoaren barneko partikula bakarrak protoia eta neutroia zirela, eta horiek oinarrizko partikulak zirela. Garai haietan, partikula horiek nukleoaren barnean batera egon ahal izateko, beren artean indar bortitz erakarle bat existitzen zela  uste zen, gaur egun '''''hondar-indar bortitza''''' deritzona. Gure egunotako ereduaren arabera, nukleoaren kohesioa sorrarazten duena hondar-indar bortitz hori da, eta protoiek, neutroiek eta gainerako hadroiek (barionek zein mesoiek) igorritako [[Pioi|pioiei]] lotutako indar-eremu gisa interpretatzen da.
-Kromodinamika kuantikoaren arabera, nukleo atomikoa elkartuta mantentzen duen pioi-eremu hori hadroien barne-osagaietan —quarketan— eragiten duen benetako indar bortitzaren hondar-efektu bat baino ez da. Quarkak elkarri lotuta mantentzen dituzten indarrak neutroiak eta protoiak nukleoan elkartuta mantentzen dituztenak baino askoz indartsuagoak dira.
+Kromodinamika kuantikoaren arabera, nukleo atomikoa elkartuta mantentzen duen pioi-eremu hori hadroien barne-osagaietan —quarketan— eragiten duen benetako indar bortitzaren hondar-efektu bat baino ez da. Quarkak elkarri lotuta mantentzen dituzten indarrak nukleo barnean protoiak aldaratzeko sortzen diren indar elektrikoak baino askoz indartsuagoak dira. Izan ere, quark-en arteko indarrak gluoien eraginez sortzen dira, eta hain dira indartsuak, ezen kolorearen konfinamendua deritzona eragiten baitute. Horrek eragotzi egiten du tenperatura arruntetan quarks biluziak ikustea; nukleo astunetan, berriz, posible da protoi edo neutroi batzuk fisio nuklearraren bidez bereiztea edo nukleo atomikoko partikula azkarrekin bonbardatzea.
-=== Quarkek kolore-karga ===
+=== Quarken kolore-karga ===
 Quarkak, antiquarkak eta gluoiak dira kolore-karga ez-nulua duten oinarrizko partikula bakarrak, eta horregatik horietxek dira elkarrekintza bortitzean parte hartzen dutenak. Gluoiak indar bortitzaren eramaileak edo indar-bitartekariak dira, eta eurak dira quarkak elkarri lotuta mantentzen dituztenek, horrela bestelako partikula batzuk osatzeko.
-Quarkek sei kolore-karga mota izan ditzakete: gorria, urdina, berdea, antigorria, antiurdina eta antiberdea. Kolore-karga antigorriak, antiurdinak eta antiurdinak dagozkien karga gorriarekin, urdinarekin eta berdearekin erlazionatuta daude, karga elektriko negatiboak eta positiboak elkarrekin erlazionaturik duden antzera. Gluoiek, bestalde, kolore-karga konplexuagoa dute: euren kolore-karga beti da kolore baten eta mota desberdinetako antikolore baten konbinazioa; adibidez, gluoi gorri-antiurdina edo  gluoi berde-antigorria izan daiteke).
+Quarkek sei motatako kolore-karga izan dezakete: ''gorria'', ''urdina'', ''berdea'', ''antigorria'', ''antiurdina'' eta ''antiberdea.'' Kolore-karga antigorria, antiurdina eta antiberdea erlazionaturik daude, hurrenez hurren, karga gorriarekin, urdinarekin eta berdearekin, hain zuzen ere, karga elektriko negatiboak eta positiboak elkarrekin erlazionaturik dauden antzera. Hadroiek, bestalde, kolore-karga konplexuagoa dute: euren kolore-karga beti da kolore baten eta mota desberdinetako antikolore baten konbinazioa; adibidez, gluoi gorri-antiurdina edo  gluoi berde-antigorria izan daiteke). Nolanahi ere, guztira, hadroiek kolore-karga nulua dute.
 === Indar nuklear sendoa hondar-indar gisa ===
-Atomo-nukleoaren osagaiak elkartuta mantentzen dituen indarra elkarrekintza nuklear bortitzari lotuta dago, gaur egun badakigu protoiak eta neutroiak  quarken eta gluoien arteko elkarrekintzaren hondar-indarra dela. Molekulak eratzeko atomoen artean agertzen diren lotura-indarren efektuaren antzekoa izango litzateke elkarketa hori, nolabait esateko molekuletako lotura-indar horiek karga elektrikoen indar elektromagnetikoari aurre egiten dieten antzera. Dena den, quarken arteko hondar-indarra oso izaera desberdinekoa da.Kromodinamika kuantikoaren aurretik, uste zen nukleoko protoiak elkartuta zituen hondar-indar ekintzaori elkarra nuklear bortitzaren funtsa zela. Ordea, gaur egun onartzen da protoiak lotzen dituen indarra quarken arteko kolore-indarraren bigarren mailako efektu bat dela, eta, beraz, quarken arteko elkarrekintzak indar bortitzaren funtsezko islatzat hartzen dira.
+Atomo-nukleoaren osagaiak elkartuta mantentzen dituen indarra elkarrekintza nuklear bortitzari lotuta dago, gaur egun badakigu protoiak eta neutroiak  quarken eta gluoien arteko elkarrekintzaren hondar-indarra dela. Molekulak eratzeko atomoen artean agertzen diren lotura-indarren efektuaren antzekoa izango litzateke elkarketa hori, nolabait esateko molekuletako lotura-indar horiek karga elektrikoen indar elektromagnetikoari aurre egiten dieten antzera. Dena den, quarken arteko hondar-indarra oso izaera desberdinekoa da. Kromodinamika kuantikoaren aurretik, uste zen nukleoko protoiak elkartuta zituen hondar-indar hori elkarrekintza nuklear bortitzaren funtsa zela. Ordea, gaur egun onartzen da protoiak lotzen dituen indarra quarken arteko kolore-indarraren bigarren mailako efektu bat dela,; beraz, quarken arteko elkarrekintzak indar bortitzaren funtsezko islatzat hartzen dira.
-La fuerza nuclear fuerte entre nucleones se realiza mediante piones, que son bosones másicos, y por esa razón esta fuerza tiene tan corto alcance. Cada neutrón o protón puede "emitir" y "absorber" piones cargados o neutros, la emisión de piones cargados comporta la transmutación de un protón en neutrón o viceversa (de hecho en términos de quarks esta interacción se debe a la creación de un par quark-antiquark, el pión cargado no será más que un estado ligado de uno de los quarks originales y más un quark o antiquark de los que se acaban de crear). La emisión o absorción de piones cargados responden a alguna de las dos interacciones siguientes:
-Nukleoien arteko indar nuklearra pioien bidez egiten da —masa-bosoiak dira—, eta horregatik du indar horrek hain irismen laburra. Neutroi edo protoi bakoitzak pioi kargatuak edo neutroak igorri eta xugatu egin ditzake; pioi kargatuak igorriz gero, protoi bat neutroi bihurtzen da; edo, alderantziz  Kargatutako pioien emisioa edo xurgapena bi elkarrekintza hauetako bati dagokio:
+Nukleoien arteko indar nuklearra pioien bidez egiten da —masa-bosoiak dira—, eta horrexegatik du indar horrek hain irismen laburra. Neutroi edo protoi bakoitzak pioi kargatuak edo neutroak igorri eta xurgatu egin ditzake; pioi kargatuak igorriz gero, protoi bat neutroi bihurtzen da; edo, alderantziz  Kargatutako pioien emisioa edo xurgapena bi elkarrekintza hauetako bati dagokio:
 <math display="block">p^+ + n^0 \to (n^0 + \pi^+) + n^0 \to n^0 + (\pi^+ + n^0) \to n^0 + p^+,</math><math display="block">n^0 + p^+ \to (p^+ + \pi^-) + p^+ \to p^+ + (\pi^- + p^+) \to p^+ + n^0.</math>