Euskal apologistak: berrikuspenen arteko aldeak

Gehitu loturak
Wikipedia, Entziklopedia askea
Nabigazio historia interaktiboa
← Aurreko ezberdintasunaHurrengo ezberdintasuna →
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
IkusizkoaWikitestua
Joxerra (eztabaida | ekarpenak)
4.954 edits
t Robota: Aldaketa kosmetikoak
5. lerroa: 5. lerroa:
[[Fitxategi:El Imposible Vencido azala.png|thumb|200px|[[Manuel Larramendi]]ren [[El Imposible Vencido. Arte de la Lengua Vascongada|El Imposible vencido]] liburuaren azala.]]
[[Fitxategi:El Imposible Vencido azala.png|thumb|200px|[[Manuel Larramendi]]ren [[El Imposible Vencido. Arte de la Lengua Vascongada|El Imposible vencido]] liburuaren azala.]]
[[Fitxategi:Erro-magues.jpg|thumb|200px|[[Juan Bautista Erro]].]]
[[Fitxategi:Erro-magues.jpg|thumb|200px|[[Juan Bautista Erro]].]]
'''Euskal apologistak''' euskararen defentsa eta alabantzak egin zituzten idazleak izan ziren. Mendetan jasotako ospe galera konpensatzeko euskara bere neurria baino gorago eraman zuten, hizkuntzaren jatorria eta izeaera idealizatuz. Haien mezua garbia zen: beste hizkuntzen gainetik euskara kokatu behar zen.
'''Euskal apologistak''' euskararen defentsa eta alabantzak egin zituzten idazleak izan ziren. Mendetan jasotako ospe galera konpensatzeko euskara bere neurria baino gorago eraman zuten, hizkuntzaren jatorria eta izeaera idealizatuz. Haien mezua garbia zen: beste hizkuntzen gainetik euskara kokatu behar zen.


== Apologisten zergatia ==
== Apologisten zergatia ==
11. lerroa: 11. lerroa:
[[Apologia]] hau egin zuten [[Espainia]]n euskara basatien hizkuntza zela esaten zutelako, hau da ez zuela [[gramatika]]rik, ez [[literatura]]rik ezta ere [[hiztegi]]rik. Apologistek horri buelta ematea eta euskara goraipatzea zuten helburu, euskara [[hizkuntza natural]]a zela esanez. Lehen gizakiak hitz egiten zuen hizkuntza, ez zegoena beste hizkuntzekin nahastuta eta hortaz [[Adam]] eta [[Eva]]k [[paradisu]]an hitz egiten zuten hizkuntza zela esanez. Euskal apologistek [[gaztelania]]z idazten zuten,<ref>http://www.euskaltzaindia.net/dok/iker_jagon_tegiak/villasante/testuak/738.pdf</ref> haien lanak euskara gaitzesten zuten jendeari zeudelako zuzenduak.<ref>http://trikitixa.eus/trikimailua/prentsa/pdf/2009/2009-03-03beria-iritzi%20artikulua.pdf</ref>
[[Apologia]] hau egin zuten [[Espainia]]n euskara basatien hizkuntza zela esaten zutelako, hau da ez zuela [[gramatika]]rik, ez [[literatura]]rik ezta ere [[hiztegi]]rik. Apologistek horri buelta ematea eta euskara goraipatzea zuten helburu, euskara [[hizkuntza natural]]a zela esanez. Lehen gizakiak hitz egiten zuen hizkuntza, ez zegoena beste hizkuntzekin nahastuta eta hortaz [[Adam]] eta [[Eva]]k [[paradisu]]an hitz egiten zuten hizkuntza zela esanez. Euskal apologistek [[gaztelania]]z idazten zuten,<ref>http://www.euskaltzaindia.net/dok/iker_jagon_tegiak/villasante/testuak/738.pdf</ref> haien lanak euskara gaitzesten zuten jendeari zeudelako zuzenduak.<ref>http://trikitixa.eus/trikimailua/prentsa/pdf/2009/2009-03-03beria-iritzi%20artikulua.pdf</ref>


Euskal pentsamendutzat har daitekeen lehenengo espresioa, [[Joseba Gabilondo]] filosofoaren arabera euskal apologistak euskal pentsamendutzat har daitekeen lehenengo espresioa dira, [[Rodrigo Semenez Arradakoa]]k gaztelar eta euskal subjektuak sortu zituenetik edaten zutenak<ref>{{Erreferentzia|abizena=Gabilondo|izena=Joseba|izenburua=Before Babel : a history of Basque literatures|url=https://www.worldcat.org/oclc/950465512|isbn=978-1-5308-6832-2|hizkuntza=en|pmc=950465512|sartze-data=2019-11-20}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=Jiménez de Rada, Rodrigo Verfasser|izenburua=Historia de rebus Hispaniae sive Historia Gothica|argitaletxea=Brepols Publishers|url=http://worldcat.org/oclc/1074732973|pmc=1074732973|sartze-data=2019-11-20}}</ref>.
Euskal pentsamendutzat har daitekeen lehenengo espresioa, [[Joseba Gabilondo]] filosofoaren arabera euskal apologistak euskal pentsamendutzat har daitekeen lehenengo espresioa dira, [[Rodrigo Semenez Arradakoa]]k gaztelar eta euskal subjektuak sortu zituenetik edaten zutenak<ref>{{Erreferentzia|abizena=Gabilondo|izena=Joseba|izenburua=Before Babel : a history of Basque literatures|url=https://www.worldcat.org/oclc/950465512|isbn=978-1-5308-6832-2|hizkuntza=en|pmc=950465512|sartze-data=2019-11-20}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=Jiménez de Rada, Rodrigo Verfasser|izenburua=Historia de rebus Hispaniae sive Historia Gothica|argitaletxea=Brepols Publishers|url=http://worldcat.org/oclc/1074732973|pmc=1074732973|sartze-data=2019-11-20}}</ref>.


== Ezaugarri ideologikoak ==
== Ezaugarri ideologikoak ==
Euskal Aro Foraleko egoerari zilegitasuna emateko, apologistek holako alegiazko irudi bat asmatzen dute. Irudi horri dagozkion elementu nagusiak hauexek dira:
Euskal Aro Foraleko egoerari zilegitasuna emateko, apologistek holako alegiazko irudi bat asmatzen dute. Irudi horri dagozkion elementu nagusiak hauexek dira:
*antzinatasuna,
* antzinatasuna,
*garbitasuna,
* garbitasuna,
*kristautasun goiztiarra,
* kristautasun goiztiarra,
*noblezia orokorra,
* noblezia orokorra,
*berdintasuna
* berdintasuna
*[[tubalismo]]a. Antza denez, [[Tubal]], [[Noe]]ren biloba, garaien hasieran, Euskal Herrira etorri zen eta euskaldunei [[kristautasuna|kristau]] erlijioa eta euskara erakutsi zizkien. Hau dela eta, euskal lurraldeek euren status politiko eta sozial berezia, [[Euskal Foruak|Forua]], justifikatzen zuten. Bestalde, XVI. mendean, Euskal Herriko lurraldeetan Foru sistema sendotzen denean, testuinguru politiko, sozial eta kultural oso aldakorra dugu (Estatu-nazioaren sorrera, Erreforma, Europatik kanpoko lurraldeen aurkikuntza,…) eta honek guztiak bere ondorioak uzten ditu hizkuntzan.<ref>https://www.ehu.eus/seg/his/2</ref>
* [[tubalismo]]a. Antza denez, [[Tubal]], [[Noe]]ren biloba, garaien hasieran, Euskal Herrira etorri zen eta euskaldunei [[kristautasuna|kristau]] erlijioa eta euskara erakutsi zizkien. Hau dela eta, euskal lurraldeek euren status politiko eta sozial berezia, [[Euskal Foruak|Forua]], justifikatzen zuten. Bestalde, XVI. mendean, Euskal Herriko lurraldeetan Foru sistema sendotzen denean, testuinguru politiko, sozial eta kultural oso aldakorra dugu (Estatu-nazioaren sorrera, Erreforma, Europatik kanpoko lurraldeen aurkikuntza,…) eta honek guztiak bere ondorioak uzten ditu hizkuntzan.<ref>https://www.ehu.eus/seg/his/2</ref>


== Apologista ezagunenak ==
== Apologista ezagunenak ==
28. lerroa: 28. lerroa:
Nagusiak [[Juan Martinez Zaldibiakoa]], [[Esteban Garibai]] eta [[Andrés de Poza]] izan ziren. Hauek ez ziren apologista hutsak izan, euren lanetan euskararen apologiak egiten zituzten baina ez ziren soilik horretara dedikatu.
Nagusiak [[Juan Martinez Zaldibiakoa]], [[Esteban Garibai]] eta [[Andrés de Poza]] izan ziren. Hauek ez ziren apologista hutsak izan, euren lanetan euskararen apologiak egiten zituzten baina ez ziren soilik horretara dedikatu.


*[[Juan Martinez Zaldibiakoa]] (1500 ingur-1575): Egungo zenbait adituen ustetan [[euskokantabrismo]]aren sortzailea dugu. Zenbait liburu idatzi zituen, ezagunena 1560ko ''Suma de las cosas cantábricas y guipuzcoanas'' izanda. Gainera, bere lanetan [[Gipuzkoa]] [[Gaztelako Erresuma]]rekin borondatez batzearen teoria defendatu zuen, gerora ildo propio sortu eta arrakasta lortuko zuena.
* [[Juan Martinez Zaldibiakoa]] (1500 ingur-1575): Egungo zenbait adituen ustetan [[euskokantabrismo]]aren sortzailea dugu. Zenbait liburu idatzi zituen, ezagunena 1560ko ''Suma de las cosas cantábricas y guipuzcoanas'' izanda. Gainera, bere lanetan [[Gipuzkoa]] [[Gaztelako Erresuma]]rekin borondatez batzearen teoria defendatu zuen, gerora ildo propio sortu eta arrakasta lortuko zuena.


*[[Andrés de Poza]] (1530-1595): Haren liburu apologistak ''De la Antigua lengua, poblaciones y comarcas de las Españas en que, de paso, se tocan algunas cosas de la Cantabria. Compuesto por el Licenciado Andrés de Poza, natural de la ciudad de Orduña y abogado en el muy noble y leal Señorío de Vizcaya. Dirigido a don Diego de Avendaño y Gamboa, señor de las casas de Urquijo y Olaso, y de la villa de Villareal y sus valles, y ballestero mayor del Rey nuestro Señor'' izenburua du (Bilbo: Matías Marés, 1587). Hau Bilbon argitaratutako lehendabiziko liburua izan zen.<ref>[http://silviasevilla.wordpress.com/2007/05/14/andres-de-poza/ Silvia's blog]</ref> Nolabait apologismoarekin lotuta beste liburu bat egin zuen: ''Ad Pragmaticas de Toro et Tordesillas, sive De nobilitate et propietate'', 1589. Bertan bizkaitar guztion kaparetasun unibertsala defendatu zuen, Juan García [[Valladolideko Errege Entzutegi eta Kantzelaritza|Valladolideko Errege Auzitegi eta Chancilleriako]] fiskalaren aurka.
* [[Andrés de Poza]] (1530-1595): Haren liburu apologistak ''De la Antigua lengua, poblaciones y comarcas de las Españas en que, de paso, se tocan algunas cosas de la Cantabria. Compuesto por el Licenciado Andrés de Poza, natural de la ciudad de Orduña y abogado en el muy noble y leal Señorío de Vizcaya. Dirigido a don Diego de Avendaño y Gamboa, señor de las casas de Urquijo y Olaso, y de la villa de Villareal y sus valles, y ballestero mayor del Rey nuestro Señor'' izenburua du (Bilbo: Matías Marés, 1587). Hau Bilbon argitaratutako lehendabiziko liburua izan zen.<ref>[http://silviasevilla.wordpress.com/2007/05/14/andres-de-poza/ Silvia's blog]</ref> Nolabait apologismoarekin lotuta beste liburu bat egin zuen: ''Ad Pragmaticas de Toro et Tordesillas, sive De nobilitate et propietate'', 1589. Bertan bizkaitar guztion kaparetasun unibertsala defendatu zuen, Juan García [[Valladolideko Errege Entzutegi eta Kantzelaritza|Valladolideko Errege Auzitegi eta Chancilleriako]] fiskalaren aurka.


*[[Esteban Garibai]] (1533-1599): Idazle eta langile nekaezina zen, eta inork ez bezala ezagutzen zuen [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] [[Erdi Aroa]]ren bukaerako historia, nahiz, garaiak agintzen zuen bezala, Gaztelako erregeen alde egiten saiatu zen etengabe. Esaera zaharren bilduma bat egin zuen, [[Julio Urkixo]]k ''[[Eusko Ikaskuntzen Nazioarteko Aldizkaria]]''n argitaratu zuena. Esaera horiek gehienbat [[bizkaiera]]zkoak dira.
* [[Esteban Garibai]] (1533-1599): Idazle eta langile nekaezina zen, eta inork ez bezala ezagutzen zuen [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] [[Erdi Aroa]]ren bukaerako historia, nahiz, garaiak agintzen zuen bezala, Gaztelako erregeen alde egiten saiatu zen etengabe. Esaera zaharren bilduma bat egin zuen, [[Julio Urkixo]]k ''[[Eusko Ikaskuntzen Nazioarteko Aldizkaria]]''n argitaratu zuena. Esaera horiek gehienbat [[bizkaiera]]zkoak dira.


=== XVII eta XVII. mendeko apologistak ===
=== XVII eta XVII. mendeko apologistak ===
Mende horietan euskal apologistarik garrantzitsuenek idatzi zuten. Hauek apologista hutsak izan ziren, egiten zituzten lanak soilik euskararen apologia egitera baitzeuden zuzenduak.<ref>http://www.euskaltzaindia.net/dok/ikerbilduma/541.pdf</ref>
Mende horietan euskal apologistarik garrantzitsuenek idatzi zuten. Hauek apologista hutsak izan ziren, egiten zituzten lanak soilik euskararen apologia egitera baitzeuden zuzenduak.<ref>http://www.euskaltzaindia.net/dok/ikerbilduma/541.pdf</ref>


*[[Baltasar Etxabe Orio]] (1548-1619 edo 1623): Pintore izateaz gainera, legegizon eta idazlea izan zen. 1607. urtean ''Discursos de la Antigüedad de la lengua cántabra Bascongada'', euskararen aldeko [[Euskal apologistak|apologia-lana]] eman zuen argitara.
* [[Baltasar Etxabe Orio]] (1548-1619 edo 1623): Pintore izateaz gainera, legegizon eta idazlea izan zen. 1607. urtean ''Discursos de la Antigüedad de la lengua cántabra Bascongada'', euskararen aldeko [[Euskal apologistak|apologia-lana]] eman zuen argitara.


*[[Juan Perotxegi]] (?-?): 1731an ''Origen y antigüedad de la lengua bascongada y de la Nobleza de Cantabria'' obraren lehen edizioa argitaratzen du Bartzelonan, 1738ko berragitalpenarentzat zuzendu eta emendatu zuena. 1760an ''Origen de la nacion bascongada, y de su lengua'' argitaratzen du, testu beraren hirugarren bertsio bat, bigarrena baino pixka bat laburragoa.<ref>http://www.bilketa.eus/eu/bildumak/gure-hautaketa/1216-euskararen-eta-kantabriako-nobleziaren-jatorri-eta-antzinatasuna</ref><ref>https://www.euskaltzaindia.eus/dok/iker_jagon_tegiak/nafarkaria/1999-05-07.pdf</ref>
* [[Juan Perotxegi]] (?-?): 1731an ''Origen y antigüedad de la lengua bascongada y de la Nobleza de Cantabria'' obraren lehen edizioa argitaratzen du Bartzelonan, 1738ko berragitalpenarentzat zuzendu eta emendatu zuena. 1760an ''Origen de la nacion bascongada, y de su lengua'' argitaratzen du, testu beraren hirugarren bertsio bat, bigarrena baino pixka bat laburragoa.<ref>http://www.bilketa.eus/eu/bildumak/gure-hautaketa/1216-euskararen-eta-kantabriako-nobleziaren-jatorri-eta-antzinatasuna</ref><ref>https://www.euskaltzaindia.eus/dok/iker_jagon_tegiak/nafarkaria/1999-05-07.pdf</ref>


* [[Manuel Larramendi]] (1690-1766). Bere lehen lana ''De la antigüedad y universalidad del Basquence en España: de sus perfecciones y ventajas sobre otras muchas lenguas: Demostración previa, al Arte, que se dará a luz de esta lengua'' izan zen. Liburu honetan, garai batean Euskara iberiar penintsula osoan hitz egiten zen hizkuntza zela zioen, penintsulako lehen hizkuntza izanik. Izenburu honetako “arte” aipatzen duenean gramatikaz ari da.
* [[Manuel Larramendi]] (1690-1766). Bere lehen lana ''De la antigüedad y universalidad del Basquence en España: de sus perfecciones y ventajas sobre otras muchas lenguas: Demostración previa, al Arte, que se dará a luz de esta lengua'' izan zen. Liburu honetan, garai batean Euskara iberiar penintsula osoan hitz egiten zen hizkuntza zela zioen, penintsulako lehen hizkuntza izanik. Izenburu honetako “arte” aipatzen duenean gramatikaz ari da.


*[[Pablo Pedro Astarloa]] (1752-1806). Bere lehen lana: ''Apologia de la Lengua Bascongada o ensayo critico filosófico de su perfección y antigüedad sobre todas las que se conocen: en respuesta a los reparos propuestos en el Diccionario geográfico histórico de España, tomo II, palabra Navarra'' izan zen. Izenburuak dioen bezala, Espainiako hiztegi geografiko historikoari dago zuzenduta. Bertan euskera hizkuntza zaharra zela dudan jarri zelako. Bigarren lana: ''Reflexiones filosóficas en defensa de la Apología de la lengua bascongada o Respuesta a la censura crítica del cura de Montuenga''. Ondoren ''Carta de un vascongado al señor don Tomás de Sorreguieta, advirtiéndole varias equivocaciones que ha padecido en su obra titulada Semana Hispano-Bascongada'' plazaratu zuen. Azkena ''Discursos filosóficos sobre la lengua primitiva o Gramática y análisis razonada de la Euskara o Bascuence'' izan zen, Astarloa hil ondoren argitaratuta.
* [[Pablo Pedro Astarloa]] (1752-1806). Bere lehen lana: ''Apologia de la Lengua Bascongada o ensayo critico filosófico de su perfección y antigüedad sobre todas las que se conocen: en respuesta a los reparos propuestos en el Diccionario geográfico histórico de España, tomo II, palabra Navarra'' izan zen. Izenburuak dioen bezala, Espainiako hiztegi geografiko historikoari dago zuzenduta. Bertan euskera hizkuntza zaharra zela dudan jarri zelako. Bigarren lana: ''Reflexiones filosóficas en defensa de la Apología de la lengua bascongada o Respuesta a la censura crítica del cura de Montuenga''. Ondoren ''Carta de un vascongado al señor don Tomás de Sorreguieta, advirtiéndole varias equivocaciones que ha padecido en su obra titulada Semana Hispano-Bascongada'' plazaratu zuen. Azkena ''Discursos filosóficos sobre la lengua primitiva o Gramática y análisis razonada de la Euskara o Bascuence'' izan zen, Astarloa hil ondoren argitaratuta.


*[[Juan Antonio Iza-Zamakola]] (1756-1826): Bere bi liburu aipatu behar ditugu, ''Historia de las Naciones Bascas de una y otra parte del Pirineo Septentrional y costas del Mar Cantábrico, desde sus primeros pobladores hasta nuestros días. Con la descripción, carácter, fueros, usos, costumbres y leyes de cada uno de los estados Bascos que hoy existen. Dividida en varias épocas'' ([[Auch]]: [[1818]]) eta ''Perfecciones analíticas de la lengua bascongada. A imitación del sistema adoptado por el célebre idiologista D. Pablo Pedro de Astarloa en sus admirables Discursos filosóficos sobre la primitiva lengua'', ([[Bilbo]], [[1822]]).
* [[Juan Antonio Iza-Zamakola]] (1756-1826): Bere bi liburu aipatu behar ditugu, ''Historia de las Naciones Bascas de una y otra parte del Pirineo Septentrional y costas del Mar Cantábrico, desde sus primeros pobladores hasta nuestros días. Con la descripción, carácter, fueros, usos, costumbres y leyes de cada uno de los estados Bascos que hoy existen. Dividida en varias épocas'' ([[Auch]]: [[1818]]) eta ''Perfecciones analíticas de la lengua bascongada. A imitación del sistema adoptado por el célebre idiologista D. Pablo Pedro de Astarloa en sus admirables Discursos filosóficos sobre la primitiva lengua'', ([[Bilbo]], [[1822]]).


*[[Juan Bautista Erro]] (1773-1854): [[Pablo Pedro Astarloa]] eta [[Juan Antonio Iza-Zamakola]]k hasitako lanak jarraitu eta hauek hiltzean bere eskuizkribuak eman zizkioten. ''Alfabeto de la lengua primitiva de España'' bere liburuan [[euskoiberismo]]aren alde egin zuen, kritika asko jasoz, Hala ere [[ingeles]] eta [[frantses]]era itzuli zuten. Kritikak erantzuteko [[1807]]an ''Observaciones filosóficas en favor del Alfabeto primitivo'' liburua argitaratu zuen.
* [[Juan Bautista Erro]] (1773-1854): [[Pablo Pedro Astarloa]] eta [[Juan Antonio Iza-Zamakola]]k hasitako lanak jarraitu eta hauek hiltzean bere eskuizkribuak eman zizkioten. ''Alfabeto de la lengua primitiva de España'' bere liburuan [[euskoiberismo]]aren alde egin zuen, kritika asko jasoz, Hala ere [[ingeles]] eta [[frantses]]era itzuli zuten. Kritikak erantzuteko [[1807]]an ''Observaciones filosóficas en favor del Alfabeto primitivo'' liburua argitaratu zuen.


== Bibliografia ==
== Bibliografia ==
*[[Jose Ramon Zubiaur|ZUBIAUR, Jose Ramon]]. ''Las ideas lingüísticas en el siglo XVI (Zaldibia, Garibay, Poza)''. Donostia: Deustuko Unibertsitatea, 1990.
* [[Jose Ramon Zubiaur|ZUBIAUR, Jose Ramon]]. ''Las ideas lingüísticas en el siglo XVI (Zaldibia, Garibay, Poza)''. Donostia: Deustuko Unibertsitatea, 1990.


== Erreferentziak ==
== Erreferentziak ==
56. lerroa: 56. lerroa:


== Ikus, gainera ==
== Ikus, gainera ==
*[[Apologia]]
* [[Apologia]]
*[[Tubalismo]]
* [[Tubalismo]]
*[[Euskoiberismo]]
* [[Euskoiberismo]]


== Kanpo loturak ==
== Kanpo loturak ==
*[http://batx1beuskera.blogspot.com/2011/05/euskal-apologistak.html Eskolako eskema orokorra.]
* [http://batx1beuskera.blogspot.com/2011/05/euskal-apologistak.html Eskolako eskema orokorra.]
*[https://www.argia.eus/argia-astekaria/2171/euskararen-apologistak-eta-kontrakoak [[Urko Apaolaza]]ren "Tubalen seme-alaben atzoko eztabaidak" artikulua ''Argia''n, 2009/02/08.]
* [https://www.argia.eus/argia-astekaria/2171/euskararen-apologistak-eta-kontrakoak [[Urko Apaolaza]]ren "Tubalen seme-alaben atzoko eztabaidak" artikulua ''Argia''n, 2009/02/08.]
*[http://www.bilketa.eus/eu/bildumak/gure-hautaketa/1216-euskararen-eta-kantabriako-nobleziaren-jatorri-eta-antzinatasuna "Euskararen eta Kantabriako nobleziaren jatorri eta antzinatasuna".]
* [http://www.bilketa.eus/eu/bildumak/gure-hautaketa/1216-euskararen-eta-kantabriako-nobleziaren-jatorri-eta-antzinatasuna "Euskararen eta Kantabriako nobleziaren jatorri eta antzinatasuna".]
*[https://www.etxepare.eus/media/uploads/publicaciones/Brève_histoire_de_la_langue_basque.pdf Ivan Igartua eta Xabier Zabaltzaren ''Euskararen historia laburra'', Etxepare Institutua.]
* [https://www.etxepare.eus/media/uploads/publicaciones/Brève_histoire_de_la_langue_basque.pdf Ivan Igartua eta Xabier Zabaltzaren ''Euskararen historia laburra'', Etxepare Institutua.]
{{Autoritate kontrola}}
{{Autoritate kontrola}}


14:55, 6 iraila 2020ko berrikusketa

Tubal, Noeren biloba, Euskal Herrira etorri zen apologisten iritziz.
Esteban Garibai
Baltasar Etxabe Orio.
Manuel Larramendiri eskainitako monumentua Andoinen.
Manuel Larramendiren El Imposible vencido liburuaren azala.
Juan Bautista Erro.

Euskal apologistak euskararen defentsa eta alabantzak egin zituzten idazleak izan ziren. Mendetan jasotako ospe galera konpensatzeko euskara bere neurria baino gorago eraman zuten, hizkuntzaren jatorria eta izeaera idealizatuz. Haien mezua garbia zen: beste hizkuntzen gainetik euskara kokatu behar zen.

Apologisten zergatia

Euskararen apologia egitea ez zen izan urte batzuetako moda, mendeetan zehar eman zena baizik Apologia hau egin zuten Espainian euskara basatien hizkuntza zela esaten zutelako, hau da ez zuela gramatikarik, ez literaturarik ezta ere hiztegirik. Apologistek horri buelta ematea eta euskara goraipatzea zuten helburu, euskara hizkuntza naturala zela esanez. Lehen gizakiak hitz egiten zuen hizkuntza, ez zegoena beste hizkuntzekin nahastuta eta hortaz Adam eta Evak paradisuan hitz egiten zuten hizkuntza zela esanez. Euskal apologistek gaztelaniaz idazten zuten,[1] haien lanak euskara gaitzesten zuten jendeari zeudelako zuzenduak.[2]

Euskal pentsamendutzat har daitekeen lehenengo espresioa, Joseba Gabilondo filosofoaren arabera euskal apologistak euskal pentsamendutzat har daitekeen lehenengo espresioa dira, Rodrigo Semenez Arradakoak gaztelar eta euskal subjektuak sortu zituenetik edaten zutenak[3][4].

Ezaugarri ideologikoak

Euskal Aro Foraleko egoerari zilegitasuna emateko, apologistek holako alegiazko irudi bat asmatzen dute. Irudi horri dagozkion elementu nagusiak hauexek dira:

  • antzinatasuna,
  • garbitasuna,
  • kristautasun goiztiarra,
  • noblezia orokorra,
  • berdintasuna
  • tubalismoa. Antza denez, Tubal, Noeren biloba, garaien hasieran, Euskal Herrira etorri zen eta euskaldunei kristau erlijioa eta euskara erakutsi zizkien. Hau dela eta, euskal lurraldeek euren status politiko eta sozial berezia, Forua, justifikatzen zuten. Bestalde, XVI. mendean, Euskal Herriko lurraldeetan Foru sistema sendotzen denean, testuinguru politiko, sozial eta kultural oso aldakorra dugu (Estatu-nazioaren sorrera, Erreforma, Europatik kanpoko lurraldeen aurkikuntza,…) eta honek guztiak bere ondorioak uzten ditu hizkuntzan.[5]

Apologista ezagunenak

Hona hemen apologista batzuk: Esteban Garibai, Andrés de Poza, Baltasar Etxabe Orio, Manuel Larramendi, Pedro Astarloa, Juan Bautista Erro, Joan Antonio Mogel...

XVI. mendeko apologistak

Nagusiak Juan Martinez Zaldibiakoa, Esteban Garibai eta Andrés de Poza izan ziren. Hauek ez ziren apologista hutsak izan, euren lanetan euskararen apologiak egiten zituzten baina ez ziren soilik horretara dedikatu.

  • Andrés de Poza (1530-1595): Haren liburu apologistak De la Antigua lengua, poblaciones y comarcas de las Españas en que, de paso, se tocan algunas cosas de la Cantabria. Compuesto por el Licenciado Andrés de Poza, natural de la ciudad de Orduña y abogado en el muy noble y leal Señorío de Vizcaya. Dirigido a don Diego de Avendaño y Gamboa, señor de las casas de Urquijo y Olaso, y de la villa de Villareal y sus valles, y ballestero mayor del Rey nuestro Señor izenburua du (Bilbo: Matías Marés, 1587). Hau Bilbon argitaratutako lehendabiziko liburua izan zen.[6] Nolabait apologismoarekin lotuta beste liburu bat egin zuen: Ad Pragmaticas de Toro et Tordesillas, sive De nobilitate et propietate, 1589. Bertan bizkaitar guztion kaparetasun unibertsala defendatu zuen, Juan García Valladolideko Errege Auzitegi eta Chancilleriako fiskalaren aurka.

XVII eta XVII. mendeko apologistak

Mende horietan euskal apologistarik garrantzitsuenek idatzi zuten. Hauek apologista hutsak izan ziren, egiten zituzten lanak soilik euskararen apologia egitera baitzeuden zuzenduak.[7]

  • Baltasar Etxabe Orio (1548-1619 edo 1623): Pintore izateaz gainera, legegizon eta idazlea izan zen. 1607. urtean Discursos de la Antigüedad de la lengua cántabra Bascongada, euskararen aldeko apologia-lana eman zuen argitara.
  • Juan Perotxegi (?-?): 1731an Origen y antigüedad de la lengua bascongada y de la Nobleza de Cantabria obraren lehen edizioa argitaratzen du Bartzelonan, 1738ko berragitalpenarentzat zuzendu eta emendatu zuena. 1760an Origen de la nacion bascongada, y de su lengua argitaratzen du, testu beraren hirugarren bertsio bat, bigarrena baino pixka bat laburragoa.[8][9]
  • Manuel Larramendi (1690-1766). Bere lehen lana De la antigüedad y universalidad del Basquence en España: de sus perfecciones y ventajas sobre otras muchas lenguas: Demostración previa, al Arte, que se dará a luz de esta lengua izan zen. Liburu honetan, garai batean Euskara iberiar penintsula osoan hitz egiten zen hizkuntza zela zioen, penintsulako lehen hizkuntza izanik. Izenburu honetako “arte” aipatzen duenean gramatikaz ari da.
  • Pablo Pedro Astarloa (1752-1806). Bere lehen lana: Apologia de la Lengua Bascongada o ensayo critico filosófico de su perfección y antigüedad sobre todas las que se conocen: en respuesta a los reparos propuestos en el Diccionario geográfico histórico de España, tomo II, palabra Navarra izan zen. Izenburuak dioen bezala, Espainiako hiztegi geografiko historikoari dago zuzenduta. Bertan euskera hizkuntza zaharra zela dudan jarri zelako. Bigarren lana: Reflexiones filosóficas en defensa de la Apología de la lengua bascongada o Respuesta a la censura crítica del cura de Montuenga. Ondoren Carta de un vascongado al señor don Tomás de Sorreguieta, advirtiéndole varias equivocaciones que ha padecido en su obra titulada Semana Hispano-Bascongada plazaratu zuen. Azkena Discursos filosóficos sobre la lengua primitiva o Gramática y análisis razonada de la Euskara o Bascuence izan zen, Astarloa hil ondoren argitaratuta.
  • Juan Antonio Iza-Zamakola (1756-1826): Bere bi liburu aipatu behar ditugu, Historia de las Naciones Bascas de una y otra parte del Pirineo Septentrional y costas del Mar Cantábrico, desde sus primeros pobladores hasta nuestros días. Con la descripción, carácter, fueros, usos, costumbres y leyes de cada uno de los estados Bascos que hoy existen. Dividida en varias épocas (Auch: 1818) eta Perfecciones analíticas de la lengua bascongada. A imitación del sistema adoptado por el célebre idiologista D. Pablo Pedro de Astarloa en sus admirables Discursos filosóficos sobre la primitiva lengua, (Bilbo, 1822).

Bibliografia

  • ZUBIAUR, Jose Ramon. Las ideas lingüísticas en el siglo XVI (Zaldibia, Garibay, Poza). Donostia: Deustuko Unibertsitatea, 1990.

Erreferentziak

  1. ↑ http://www.euskaltzaindia.net/dok/iker_jagon_tegiak/villasante/testuak/738.pdf
  2. ↑ http://trikitixa.eus/trikimailua/prentsa/pdf/2009/2009-03-03beria-iritzi%20artikulua.pdf
  3. ↑ (Ingelesez) Gabilondo, Joseba. Before Babel : a history of Basque literatures. ISBN 978-1-5308-6832-2. PMC 950465512. (Noiz kontsultatua: 2019-11-20).
  4. ↑ Jiménez de Rada, Rodrigo Verfasser. Historia de rebus Hispaniae sive Historia Gothica. Brepols Publishers PMC 1074732973. (Noiz kontsultatua: 2019-11-20).
  5. ↑ https://www.ehu.eus/seg/his/2
  6. ↑ Silvia's blog
  7. ↑ http://www.euskaltzaindia.net/dok/ikerbilduma/541.pdf
  8. ↑ http://www.bilketa.eus/eu/bildumak/gure-hautaketa/1216-euskararen-eta-kantabriako-nobleziaren-jatorri-eta-antzinatasuna
  9. ↑ https://www.euskaltzaindia.eus/dok/iker_jagon_tegiak/nafarkaria/1999-05-07.pdf

Ikus, gainera

Kanpo loturak

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Euskal_apologistak&oldid=8077045"(e)tik eskuratuta