Alde Zaharra (Iruñea): berrikuspenen arteko aldeak

Alde Zaharra
	Iruñea, Nafarroa Garaia
; Bandera	; Armarria
Izen ofiziala	Alde Zaharra/Casco Viejo
Sorrera	K.a. 74
Kokapena
Udalerria	Iruñea
Probintzia	Nafarroa Garaia
Herrialdea	Euskal Herria
Altuera	450 m
Azalera	0,65 km²
Demografia
Biztanleria	11.532 (2020); 5.574 (48%); 5.958 (52%)
Dentsitatea	17 741,54 bizt/km2
Auzotarra	Iruindar
Posta kodea	31001

Nabigazio historia interaktiboa

← Aurreko ezberdintasuna Hurrengo ezberdintasuna →

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia

IkusizkoaWikitestua

Lerroan

18:34, 21 azaroa 2020ko berrikusketa

Alde Zaharra (Alde Zarra lehen; Casco Viejo, gaztelaniaz eta Alde Zaharra/Casco Viejo, ofizialki) Iruñeko auzoa bat da, hiriaren erdialdean dago. Hiriko lehen auzoa izan zen. Izan ere, Iruña hiria zen I. zabalgunea eraiki zen arte, XX. mendean.

Iparraldean Arrotxapea auzoko artean dago, ekialdean I. Zabalguneko artean, hegoaldean II. Zabalguneen eta mendebaldean Txantrea auzoen artean.

2020ko maiatzean 11 532 biztanle erregistratu zituen, horietatik 5 574 gizonak eta 5 958 emakumeak.

Kokapena

Iruñeko Alde Zaharra hiriaren erdigunean eta hiria beraren zati handi bat dagoen ordokia eta Iruñerriaren gain kokatua dago. Gainontzeko auzo berriekin ongi komunikatua dago, Billabesa hiri-autobus zerbitzuaren linea gehienak auzoaren mugetan geltokiak baidituzte (nagusiki Sarasate pasealekuan), 14. linea alde zaharrean barneratzen delarik (Iruñeko udaletxearen atzealdean geltokia baitu). Gaur egun linea batzuk Alderdi Zaharrera hurbiltzeko egitasmoaren hausnarketa ere badago, auzoko dendariek hala eskatuta.

Alde Zaharra oinezkoen gunea da, horregatik bertara garbiketa, mantenimendu edo garraio ibilgailuak edota auzoaren barnean aparkalekua duten auto pribatuak bakarrik sar daitezke. Gainontzeko ibilgailu eta autoentzat sarrera galerazi edo debekatua dago, auzoa oinezkoentzako gunea izan dadin.

Mugak

Auzo honetako mugak honako hauek dira:

Iparraldetik, Iruñeko harresiek muga ezartzen diote, hortik behera Arga ibaia, Arrotxapea eta Arantzadi auzoak daudelarik.
Mendebaldetik, Takonera parkearekin muga egiten du.
Hegoaldetik, Sarasate pasealekua, Iruñeko Lehen Zabalgunea eta Iruñeko Bigarren Zabalgunearekin muga egiten du.
Ekialdetik, Arantzadi eta Iruñeko Bigarren Zabalgunearekin muga egiten du.

Iruñeko Alde Zaharra.
Kokapena.

Historia

Iruñeko burguen mapa, XIV. mendean^[2].

Sakontzeko, irakurri: «Iruñeko burguak», «Nabarreriako Gerra» eta «Batasun Pribilegioa»

Antzinako hiria Antzinako Erromaren garaian gaur egun Nafarreria auzoan zegoen baskoi herrixka bat kokatua zegoen lekuan sortu eta garatzen hasi zen, herrixka eta hiriaren sorleku hau auzoaren ipar edo ipar-ekialdean, babesean eta Arga ibaiaren inguruan zegoelarik. Kokaleku estrategiko hau handituz joan eta Erdi Aroan beste bi gune gehitu zitzaizkion, haietako biztanleak nagusiki Okzitania eta Frantziako hegoaldekoak zirelarik, bai eta beste hainbat jatorriko jendea ere, aldiz, Nafarreriako biztanleak nagusiki euskaldun edo nafarrak ziren, hortik Nafarreria izena.

Hiru gune hauek Nafarreria, San Zernin burgua eta San Nikolas burgua. 1423an, Karlos III.a Nafarroakoaren erregealdian eta hiru burguak mendeetan liskarrak izan eta Nabarreriako Gerran elkarren artean borrokatu ondoren, Batasun Pribilegioaren bidez administrazio bakar baten menpeko hiri bakar batean elkartu ziren. Gaur egun, batasun hura gauzatu zen auzoaren gunean hiru burguen arteko mugak ikusgai daude, host, Iruñeko udaletxearen plazan.

Egitura

Sakontzeko, irakurri: «Iruñeko burguak» eta «Batasun Pribilegioa»

Iruñeko udal plazan dagoen Iruñeko burguei buruzko plaka ikusgai.

Auzoak Erdi Aroko egitura du, kale estuak, solairu irregularrak, biztanleri dentsitate handia, eraikin estuak, hutsune bertikal handiak, balkoiak, egurrezko aleroiak, eta abarrek osatzen dutelarik. 1890. urterarte hiriaren azalera guztia barne hartzen duen (Arrotxapea kendurik), ondorioz monumentu eta eraikin historiko ugariren kokalekua da.

1423an Batasun Pribilegioaren bidez hiria eratu zuten hiru auzo edo burgu historikoak ongi nabarmendu daitezke:

Nafarreria: Txapitela eta Mañueta kaleetara hedatuz. Biztanleriaren gehiengoa euskaldun edo nafarra zen.
San Zernin: Bere muga Santo Domingo eta Kale Berrian dagoelarik, hain zuzen ere, San Zernin eliza dagoen gunea. Biztanleriaren gehiengoa frankoa edo gaskoia zen.
San Nikolas: Gaur egun San Nikolas kalea, San Nikolas plaza eta San Nikolas eliza dauden gunea. Biztanleriaren gehiengoa frankoak izanik ere, nafarren bizilekua ere bazen.

Batasun hori gauzatu zenean Iruñeko udaletxea eta auzo honetako plazak eraiki ziren, tartean Gazteluko plaza ospetsua. Beste plaza txikiagoak, auzoaren barnean daude eta aurreko eraikinen erausketatik sortuak izan ziren. Auzoaren ipar eta mendebaldean XVI. mendeko Iruñeko harresiak ia osorik daude (hain zuzen ere, Nafarroako konkistaren ondoren eraikiak).

Ondarea

Iruñeko Alde Zaharreko monumentu eta eraikin garrantzitsuenak honakoak dira:

Iruñeko Andra Maria Errealaren katedrala: Gotiko estilokoa da (1387–1525). Sei ataldun hiru nabez eta girola batez inguratutako abside poligonal batez osatua dago. Aurrealde neoklasikoa du, Ventura Rodríguez arkitektoaren lana (1783). Donejakue Bideko lehenbiziko erromesen ezagutu zuten katedrala erromanikoa zen, baina korua erori ondoren, Karlos III.a Nobleak eraikin guztia garai hartan nagusi zen estiloan zaharberritzea erabaki zuen.

Barnealdean, Karlos III.a Noblea bera eta bere emazte Leonor Trastamarakoaren mausoleo bikaina dago (Jean Lomme de Tournairen lana, 1416), errezelpean dauden bi irudi jesarriez eta 28 iruditxo erregutzailez osatua, guztia polikromia eta metalezko xehetasunekin apaindurik.

Absideko kaperak XV. mendeko aurrealdeko aldarea eta 1530. urteko harlanduzko bikainezko korua du. Klaustrora «Ate Ederrean» barna gurutzaduraren eskuinaldetik sartzen da, mainelean historiatutako hiru txapitel eta Ama Birjina ditu, eta tinpanoan XIV. mendeko Maria Lotiaren irudi polikromatua.

Klaustro gotikoa, gotiko estiloaren maisu lana da (XIV-XV. mendea). Zulodun trazeriazko arku laukoitz dotoreak ditu. Hainbat kapera eta Iruñeko Elizbarrutiko Museoa.

Iruñeko udaletxea: XVIII. mendeko aurrealde barrokoa du. Lehenbiziko udaletxea Batasun Pribilegioaren bidez eraikia izan zen, honetan, Karlos III.a Nobleak Iruñeko burguen arteko borrokak ekidin eta alderdikeriaz jokatu zuela aipatu ez zezaten udaletxea inorena ez zen lursailetan eraiki zuelarik.
Gazteluko plaza: Iruñeko erdialdean dago. Hiriko handienetakoa izanda, eta kokapen estrategikoarengatik, Iruñeko ekitaldi gehienak (manifestazioak, jaiak...) Gazteluko Plazan egiten dira. Izena Luis I.aren garaian eraikitzen hasi zen gaztelutik datorkio.
San Saturnino edo San Zernin eliza: Hiriaren ebanjelizatzailearen izena darama. Hiriko elizen artean Done Jakue Bideko usadio handiena duena da. XIII. mendekoa da. Albo banatan dorre sendoak dituen gotorleku itxura du. Atariak Azken Epaiaren irudia duen tinpanoa du. Aurrealdean Donejakue eta haren oinetan dagoen haur erromes baten taila du. XVIII. mendean eliza honetako antzinako klaustroaren lekuan Bideko Ama Birjinaren Kapera eraiki zen. Saturnino Tolosakoaren taila bat du.
San Nikolas eliza: San Nikolas plazan dago. Gotorleku gotiko itxura duen eliza da, arrosa-lehoia eta XV. mendeko dorre bat ditu. Mendeetan barna eraldaketa eta handitze ugari izan ditu.
Iruñeko harresiak: Iruñeko Alde Zaharra ipar eta ekialdetik inguratzen duten harresiak dira.
Atari Berria: Gipuzkoako etorbideko azpian ate bat. Iruñeko sarbide nagusia iparraldetik da.
Frantziako atea edo Zumalakarregiren atea: Iruñeko hiri zaharreko ate nagusia.
Zaldi Zuriaren zokoa: Iruñeko harresietan dagoen leku honetako ikuspegiak zoragarriak dira, bertatik Arrotxapea, Txantrea eta Sanduzelai auzoak ikus daitezkeelarik, eta, atzealdean berriz, Ezkaba mendia. Bertan jatetxe bat egoteaz gain, maiz, musika emanaldi eta ikuskizunen kokaleku izan ohi da.
Kontuen ganbera (Kontu Auzitegia): Florencio Ansoleaga kalearen 10. zenbakian dago. XIV. mendeko eraikina da.
Nafarroako Erregeen jauregia (gaur egun Nafarroako Artxibo Nagusia)
San Fermin Aldapakoaren eliza: Maiatzaren Bia kalean.
Nafarroako museoa: Nafarroako Gobernuak 1956an Iruñean eraikitako museoa da, Alde Zaharreko Santo Domingo aldapan kokatuta. Bertan, Nafarroako historiaren gertakariak, artelan eta objektuak ikusgai daude. XVI. mendeko aurrealde eta kapera ditu.
Navarro Tafallatarren jauregia: Zapateria kaleko rococo estiloko jauregia. 1752an Santiago ordenako zalduna eta Indietako merkataria zen On Juan Francisco Adán y Pérezek eraikitzea agindu zuen, gaur egun EAJ alderdiaren egoitza da.
Goienetxe jauregia: Estafeta kalea eta Gazteluko plazaren arteko Xabierko kalean dagoen XVIII. mendeko jauregia da.
Iruñeko Gotzain Jauregia: Iruñeko katedralarekin parez-pare eta Iruñeko harresien mendebaldeko pasabidea edo hormaren aldamenean dago. XVIII. mendeko jauregi barrokoa eta denbora luzez Iruñeko gotzainaren egoitza izan zen.
Neptunoren iturria: Kontseiluko plazan dago. 1788an Luis Paretek diseinatu zuen, neoklasiko erakoa delarik. Garai batean Sanfermin jaietan atzerritar edo giriak, normalean alkohola edo drogen efektupean, iturri honen goialdera igo eta beren buruak beheko jendartera bota ohi zituzten.
Nabarreriako iturria: Nabarreria plazan dago.
Javier Zigaren jaiotetxea: Javier Ziga Etxandi (1877-1959) iruindar margolari eta politikariaren jaiotetxea da eta Nabarreria kalearen 25. zenbakian dago.
Ezpeleta jauregia: Aurrealde ikusgarria duen XVIII. mendeko jauregi barrokoa. Kale Nagusian dago. Bere balkoietako batean 1875. urtean Hirugarren Karlistaldian San Kristobal gotorlekutik tiro eginiriko bala ikus daiteke. Bere atzealdean arkupe areto ederra du.
Frantzisko Deuna Ikastetxe Publikoa: 1905an Julian Arteagak eraikia, Kale Berria eta San Frantzisko plazaren artean dafo.
Kondestablearen jauregia: Kale Nagusia eta Jarauta kalearen arteko elkargunean dagoen XVI. mendeko jauregia da.
Gendulain jauregia: Kontseiluko plazan dago.
Iruña kafetegia: Gazteluko plazan dagoen kafetegi dotorea da. 1888an iruindar talde batek sortu zuen, Iruñean elektrizitate argiztaketa izan zuen lehenbiziko edaritegi edo komertzio-etxea izan zelarik. Ernest Hemingway estatubatuar idazle ospetsua bertako ohiko bezeroa izateaz gain kafetegi hau mundu osoan zehar ospetsu bilakatu zuen.
La Agrícola eraikina: Gaur egun Iruñeko liburutegiaren egoitza. San Frantzisko plazan dago eta 1910an Francisco Urkola arkitektoak diseinatu eta eraiki zuen.
Redin eta Kruzat jauregia: XVIII. mendean eraikitako jauregia, Kale Nagusiaren 31. zenbakian dago.
Rozalejoko markesaren jauregia: Nabarreria kalean dagoen XVIII. mendeko jauretxe barrokoa.
San Lorentzo eliza: XIV. mendeko eliza da, bertan San Ferminen kapera eta irudia daude.
Santo Domingoko merkatua: Iruñeko udaletxearen atzealdean dagoen udal-merkatua da. 1876an lehenbizikoz ireki zen.
Santo Domingoko eliza: XVI. mendeko eliza da. Santo Domingoko aldaparen alboan dagoen Done Jakue plazan dago, Santo Domingoko merkatuaren alboan eta Iruñeko udaletxearen atzealdean.
San Agustin eliza: San Agustin kalean dagoen XVI. mendeko eliza da, bertan, 1523an Garcilaso de la Vega olerkaria Done Jakueren Zaldun izendatu zuten.
San Martin Tourskoaren kapera: 1317an eraikia, Caldereria kalean dago.
San Filipe Neri kapera: XVIII. mendeko portada barroko ederra du eta Florencio Ansoleaga kalean dago.
Vessollako markesaren jauregia: Takonera plaza eta Kale Berriaren arteko izkinan dago.

Plazak

Kaleak

Jaiak

Garraioa

Autobusa

Auzo honetan Eskualdeko Hiri Garraioaren 21 linea daude:

Igogailua

Bestalde, Alde Zaharreko iparraldean Iruñeko harresietako igogailua, honen bidez Alde Zaharra eta Arrotxapea auzoa lotzen dira, bien arteko malda modu erosoan igo eta jaitsiz, eta Santo Domingoko aldapa saiestuz.

Argazkiak

Ikus, gainera

Iruñeko burguak

Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena:
Iruñea

Kanpo estekak

Datuak: Q2899365
Multimedia: Casco Histórico de Pamplona / Q2899365

↑ https://www.pamplona.es/eu/node/15378
↑ (Ingelesez) «1324 - 1423 - Murallas de Pamplona» Murallas de Pamplona (Noiz kontsultatua: 2017-09-13).

[1] ttps://www.pamplona.es/eu/node/15378

[2] (Ingelesez) «1324 - 1423 - Murallas de Pamplona» Murallas de Pamplona (Noiz kontsultatua: 2017-09-13).

[1]

[2]

@@ 68. lerroa: / 68. lerroa: @@
 [[Fitxategi:Iglesia de San Nicolás (Pamplona).jpg|thumb|249x249px|[[San Nikolas eliza (Iruñea)|San Nikolas eliza]]]]
 [[Fitxategi:Portal nuevo.JPG|thumb|250x250px|[[Atari Berria]]]]
-[[Fitxategi:Portal de Francia (Panrámica).JPG|eskuinera|250px|thumb|[[Iruñeko harresiak]] eta [[Frantziako atea|Frantziako atea edo Zumalakarregiren atea]]]]
+[[Fitxategi:Baluarte del Redín 37-4(3h).jpg|eskuinera|250px|thumb|[[Iruñeko harresiak]] eta [[Frantziako atea|Frantziako atea edo Zumalakarregiren atea]]]]
 [[Fitxategi:Rinconcaballoblanco.JPG|thumb|250px|[[Zaldi Zuria (Iruñea)|Zaldi Zuriaren zokoa]]]]
 [[Fitxategi:La Agrícola.JPG|thumb|249x249px|[[La Agrícola eraikina|La Agricola eraikina]]]]