Nafarroa Garaia: berrikuspenen arteko aldeak

Wikipedia, Entziklopedia askea
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
Luistxo (eztabaida | ekarpenak)
Ekonomia arloa osatzen
548. lerroa: 548. lerroa:


== Ekonomia ==
== Ekonomia ==
2020ko biztanleria aktiboa 278.400 pertsonakoa zen, honako jarduera sektoretan banatuta: Zerbitzuak = 177.800, Industria = 75.700, Eraikuntza = 15.600, eta Lehen sektorea = 9.400.<ref>{{erreferentzia|urtea=2021|izenburua=Biztanleria aktiboaren inkesta|argitaletxea=Nafarroako Esatistika Erakundea. https://administracionelectronica.navarra.es/GN.InstitutoEstadistica.Web/InformacionEstadistica.aspx?R=1&E=172|hizkuntza=Es}}</ref>
2020ko [[Biztanleria aktibo|Biztanleria Aktiboa]] 278.400 pertsonakoa zen, honako jarduera sektoretan banatuta: [[Zerbitzu (ekonomia)|Zerbitzu]]<nowiki/>ak = 177.800, [[Industria]] = 75.700, [[Eraikuntza]] = 15.600, eta [[Lehen sektore|Lehen sektorea]] = 9.400.<ref>{{erreferentzia|urtea=2021|izenburua=Biztanleria aktiboaren inkesta|argitaletxea=Nafarroako Esatistika Erakundea. https://administracionelectronica.navarra.es/GN.InstitutoEstadistica.Web/InformacionEstadistica.aspx?R=1&E=172|hizkuntza=Es}}</ref>

2019ko BPG-[[Barne produktu gordin|Barne Produktu Gordina]] 20.973 M €-koa izan zen. Beraz, BPGaren bolumenaren araberako Espainiako 14. ekonomia zen. [[Per capita]] BPGa [[Bizi-kalitate|bizi-kalitatea]]<nowiki/>ren adierazle ona da, eta 32.141 €-koa izan zen, estatuko BPGa 23.690 €-koa zen bitartean. Kopuru horrek esan nahi du Nafarroako [[biztanleria]] estatuko [[bizitza-maila]] onena dutenen artean dagoela, hain zuzen 3. postuan [[Autonomia erkidego|Autonomia Erkidego]]<nowiki/>etako per capita BPGaren rankingean.<ref>{{erreferentzia|urtea=2021|izenburua=Datos macro Navarra – Economía de las Comunidades Autónomas.|argitaletxea=Expansión
https://datosmacro.expansion.com/ccaa/navarra|ISBN=C.I.F.: B-87328910|hizkuntza=Es}}</ref>

2021eko bigarren hiruhileko BAI-[[Biztanleria Aktiboaren Inkesta]]<nowiki/>n, Nafarroako [[langabezia]] %10,3koa zen, estatuko langabeziaren ehuneko txikiena duen [[Euskal Autonomia Erkidegoa]]<nowiki/>ren ondoren.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Datos macro Navarra – Encuesta de Población Activa|argitaletxea=Expansión
https://datosmacro.expansion.com/paro-epa/espana-comunidades-autonomas/navarra|ISBN=C.I.F.: B-87328910|hizkuntza=Es}}</ref>


=== Lehen sektorea ===
=== Lehen sektorea ===
563. lerroa: 569. lerroa:


Jarduera industrialek CETENASAtik (Nafarroako Zentro Teknologikoak) sortutako ikerketa teknologikorako zentro batzuen euskarria dute. Zentro horiek enpresen [[lehiakortasun]]<nowiki/>a hobetzen laguntzen dute.<ref>{{erreferentzia|abizena=Apraiz, Amaia, Martínez, Ainara, Romano,María|urtea=2019|izenburua=Patrimonio industrial de Navarra|argitaletxea=Gobierno de Navarra. Fondo de Publicaciones; N.º 1|orrialdeak=365, 370|ISBN=8423535053, ‎ 978-8423535057|hizkuntza=Es}}</ref>
Jarduera industrialek CETENASAtik (Nafarroako Zentro Teknologikoak) sortutako ikerketa teknologikorako zentro batzuen euskarria dute. Zentro horiek enpresen [[lehiakortasun]]<nowiki/>a hobetzen laguntzen dute.<ref>{{erreferentzia|abizena=Apraiz, Amaia, Martínez, Ainara, Romano,María|urtea=2019|izenburua=Patrimonio industrial de Navarra|argitaletxea=Gobierno de Navarra. Fondo de Publicaciones; N.º 1|orrialdeak=365, 370|ISBN=8423535053, ‎ 978-8423535057|hizkuntza=Es}}</ref>

NIE- Nafarroaren Industriaren Elkarteak industriaren eta haren ingurunearen arteko [[Lankidetzazko ekonomia|lankidetza]] eta [[Lehiakortasun|lehiakortasuna]]<nowiki/>ren hobekuntza sustatzen ditu. NIE elkarte pribatua da, [[kudeaketa]]<nowiki/>n eta [[teknologia]]<nowiki/>n espezializtua, erreferente izateraino, eta Nafarroako enpresa garrantzitsuenen %70 inguru biltzen ditu, bezero eta elkartuen artean, fakturazio-bolumenari dagokionez. <ref>{{erreferentzia|abizena=Bayo, Alberto, et al.|urtea=2010|izenburua=Claves de la economía y la empresa de Navarra|argitaletxea=Colección Informes. Gobierno de Navarra|orrialdea=144|ISBN=9788461337422|hizkuntza=Es}}</ref>


=== Eraikuntza ===
=== Eraikuntza ===

11:31, 9 urria 2021ko berrikusketa

Nafarroako Foru Komunitatea
Comunidad Foral de Navarra
Ereserkia: Nafarroako Gorteen Ereserkia

Nafarroako bandera

Nafarroako armarria
Geografia
HiriburuaIruñea
42°49′0″N 1°39′0″W
Hiririk handienahiriburu
Azalera10.391,08
Punturik altuenaHiru Erregeen Mahaia (2.438 m)
Punturik sakonenaBidasoa (18 m)
MugakideakErrioxa, Aragoi, Euskal Autonomia Erkidegoa, Akitania Berria eta Frantzia
Administrazioa
Nafarroako Gobernuko lehendakariaMaría Chivite
LegebiltzarraNafarroako Parlamentua
Epai autoritateaNafarroako Autonomia Erkidegoko Auzitegi Nagusia
Demografia
Biztanleria661.537 (2021)
13.983 (2019)
Dentsitatea63,66 bizt/km²
Hizkuntza ofizialak
Erabilitako hizkuntzak
Giza garapen indizea0,918 (2013)
Ekonomia
BPG nominala18.121.000.000 € (2010)
Historia
Sorrera data: 1841eko abuztuaren 16a
Bestelako informazioa
Ordu eremua
navarra.es

Nafarroa Garaia1982az geroztik, administratiboki Nafarroako Foru Erkidegoa[1] edo Nafarroako Foru Komunitatea[2]Euskal Herriko zazpi herrialdeetatik handiena da (10.391,08 km², Euskal Herriaren % 49,6), Euskal Herriko erdialdean eta hegoaldean dagoena, eta Espainiako autonomia erkidegoetako bat. 643.234 biztanle ditu, eta Iruñea du hiriburu (201.653 biztanle).

Nafarroa Garaia Iberiar penintsularen iparraldean dago. Mugakide hauek ditu: Lapurdi, Nafarroa Beherea eta Zuberoa ipar-ekialdean, Aragoi ekialdean eta hego-ekialdean, Errioxa hego-mendebaldean, Araba mendebaldean, eta Gipuzkoa ipar-mendebaldean.

Toponimia

Leitza eta Gipuzkoako Berastegi arteko muga.

Nafarroa lehen aldiz idatziz IX. mendean agertu zen, Eginardok idatzitako Vita Karoli Magni lanean, Karlomagnok Ebro ibaian zehar egindakoak aipatzen direnean[3]. Etimologiari dagokionez, Jean-Baptiste Orpustanen ustez naba hitzetik eratortzen da, akaso aitzineuskaratik, eta mendiz inguratutako lautada esan nahiko luke, Iruñerriari erreferentzia eginez[4]. Alfontso Irigoienen arabera arre koloreari egiten dio erreferentzia, nabar kolore horren izena ere baita. Terra nabarra esaldiarekin lur arrea esan nahiko litzateke[5]. Manuel Lekuonaren ustez, etimologia hauek ez dira egokiak, eta nahar hitz semitikotik eratorriko litzateke, ibai esan nahi duena[6].

Edonola ere, Nafarroa terminoarekin artikulu honetan lantzen den Nafarroa Garaia zein Nafarroa Beherea izendatzen dira. Arrazoi historikoak direla eta, Nafarroako Erresumari ere egiten dio erreferentzia. Gaur egun badira ere Euskal Herriari erreferentzia egiteko Nabarra edo Nafarroa Osoa terminoa erabiltzen dutenak[7].

Gaztelaniaz Navarra terminoa erabiltzen da. Nafarroako Foru Komunitatea Espainiako autonomien barruan Nafarroa Garaia osoa hartzen duen eremu politikoa da, artikulu honetan ere lantzen dena.

Geografia

Alderdi fisiko-geografikoei begiratuta, Nafarroa Garaia hiru eremu geografikotan banatua dago oro har: Mendialdea, Erdialdea eta Erribera. Hiru eskualde horien tamaina eta eskualde bakoitzaren berezitasunak ikusita, azpibanaketa bat egitea komeni da. Hala, Mendialdean Nafarroa Garaiaren iparralde hezea, Pirinioetako haranak eta Pirinio aurreko haranak edo arroak bereizten dira. Nafarroa Garaiko Erdialdeak bi zati ditu, Ekialdeko Erdialdea eta Mendebaldeko Erdialdea edo Lizarraldea. Eta Erriberak, berriz, beste bi zati dauzka: Ekialdeko Erribera edo Tuterakoa, eta Mendebaldeko Erribera edo Lizarrakoa.

Geologia

Erliebea eta hidrografia

Nafarroa Garaiaren mapa fisikoa.

Klima

Nafarroako Foru Erkidegoa Pirinio mendien, Euskal Herriko arkuaren eta Ebro ibaiaren arroaren artean dago. Elkarren oso bestelakoak diren mendi horiez gainera, Nafarroa Garaian elkartzen dira Kantauri aldeko eta Mediterraneo aldeko isuriak eta klima ozeanikoa, subalpeetakoa eta mediterraneoa, bakoitzak bere landaredi berezia duela. Horren guztiaren ondorioz, kontrasteak dira Nafarroa Garaiaren ezaugarri nabarmenenetako bat, eta arrazoi beragatik, heterogeneitatea dute eskualdeek ezaugarri, nahiz batetik besterako trantsizioa oso mailakatua den.

Geografia ezaugarri horien trantsizio mailakatu horrek ez ditu zehatz bereizten uzten Nafarroa Garaiko eskualdeen arteko mugak. Eskualde banaketa, beraz, era askotara egin daiteke, nahiz banaketa horiek batzuetan bat etorri ez. Nolanahi ere, kontuan izan behar da banaketa hori aztertu beharreko gaiaren araberakoa izaten dela, eta hartara denak izan litezkeela baliagarri.

Mugak

Nafarroak Arabarekin egiten du muga mendebaldean (92,569 km) eta Gipuzkoarekin (100,734 km). Iparraldean Lapurdirekin (39,105 km), Nafarroa Beherearekin (87,372 km), Zuberoarekin (30,269 km) eta 9,27 kilometro Biarnorekin.

Ekialdean Huescarekin 33,266 km. ditu eta Zaragozarekin 191,97. Gainera, Petilla Aragoik beste 33,325 kilometro ditu Zaragozarekin ere. Hegoaldean batez ere Errioxarekin egiten du muga 153,086 kilometroz.

Historia

Sakontzeko, irakurri: «Nafarroako historia»

Historiaurrea

Nafarroako megalitoen mapa. Online mapa Wikidatan ikusgai..

Neolitoa

Neolitoa Nafarroan K. a. 5. milurtekoan kokatu behar da eta gutxi gorabehera K. a. XVIII. menderaino luzatu.[8]. Neolitoa Kaukaso eta Babilonia inguruan sortu zenez ez dago guztiz zehaztua ea nahasketa kulturalak ekarri zituen aldaketak edo ea migrazio bat izan zen. Migrazioa izan balitz euskaldunen jatorria Kaukasoan kokatzen dutenen teoriak irabaziko luke.

Behe neolitoa

Nafarroan garai honetako aztarna gutxi aurkitu dira eta horregatik hasiera batean influentzia eskasa egon zela uste da.[8]. Neolitoko kultura ekialdetik sartu zen Iberiar penintsulara eta leku egoki bat izan beharko luke horretarako, Nafarroa eta, batez ere, iparraldea, oso menditsua baita.

Autore batzuen arabera Nafarroa eta Mediterraneoko, Akitaniako eta Kantauri aldeko biztanleen artean nahasketak egon ziren[8]. Baina beste batzuen arabera[9] elkarte kultural berdina zen Pirinioetan, bai iparraldean zein hegoaldean, zegoena.

Aldaketa klimatikoa zela eta animalien aldaketak egon ziren. Ehiza jada ez zen kobazulo inguruetan bizi, baizik eta lautadetan. Hori dela eta kobazuloak alde batera utzi ziren hein handi batean eta lautadatara jaitsi. Honek ere elkartze kulturala egotea ekarriko luke. K. a. 5. milurtekoan garia eta txakurra agertu ziren Nafarroan. Garagardoaren antzeko edariak, harri bero batekin eginda, agertu ziren ere. Nafarroako gaur egungo lurraldean 1.000 biztanle inguru zeuden eta 12 tribu. [8]

Neolito ertaina

Nafarroan 3.500etik K. a. 2500 urtera arte luzatu behar da. Garai honetan agertzen da lehenengo aldiz zeramika Nafarroan. Garai honetan biztanleria gehiena kobazuloetan bizi zen, eta horrekin lotutako kultura dago, nahiz eta silex edo bestelako aztarna gutxirekin.

Zenbait aztarnategik aukera ematen digute berrikuntza horiek ailegatu zireneko bilakaera ikusteko, Zatoiako (Abaurregaina) kobazuloan lehenbiziko zeramika aztarnak aurkitu dira, harri leunduzko tresnak, erabiltzeko errazagoak (azal leundua, forma borobilekoa); eta Mara–ongo la Pe–an edo Biotzariko Padre Areson abereen hezurrak aurkitu dira.[10]

Goi neolitoa

Garai honetan Iberiar Penintsulatik kanpai-formako ontzien kultura hedatu zen, eta beste migrazio bat egon zen Ekialdeko Europatik. Baina ez dirudi bertan geratu zirenik.[8]. K. a. 2. milurtekoaren hasieran trikuharri eta harrespilak egiten zituen kultura megalitikoa hedatu zen Pirinioetan eta baita Nafarroa osoan ere. Brontze Aroaren hasiera eman arte biluzik joaten ziren eta uste da hortik aurrera bizarra mozten hasi zirela eta buruan apaindurak jartzen.

Baskoien lurraldea Erromatarren garaian

Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herria erromatarren garaian» eta «Baskoi»

Gaur egungo Nafarroa Garaiaren zatirik handiena baskoien lurraldean sortu zen. Izan ere, Iruñea, Erdi Aroko erresumaren hiriburua, Ponpeio jeneral erromatarrak gotortutako hiria zen (Pompaelus latinez). Erromatarrek guztiz menperatuta zeukaten lurraldea K. a. 74rako. Beti ere, erromatartzea, erromatarren kultura elementu material eta espiritualen onartze eta beretzea den aldetik, sakonagoa izan zen agerean saltusean baino, biziagoa klase aberatsen artean nekazarien artean baino.[11] IV. mende amaieran hasitako migrazio mugimenduen ondorioz, eten egin ziren administrazio loturak Erromarekiko. Badirudi antzinako germaniarrek Pirinioak gurutzatu nahi izan zituztenean, bertako noble multzo batek aurre egin ziela. Urte batzuk geroago, bagauda izeneko jendetza matxinatu zen baskoien lurraldean.

Erdi Aroa

Urte ilunak

Sakontzeko, irakurri: «Baskoniako dukerria» eta «Orreagako gudua»

Erromatarren agintea desagertuta, bisigodoak bilakatu ziren Iberiar penintsulako botere nagusia. Hainbat errege godok baskoien aurka egin zuten borroka. Geroagoko zenbait kroniketan irakur daiteke errege horietako askok baskoiak menderatu zituztela (domuit vascones), baina behin eta berriro menderatu beharrak esan nahi du, ziurrenez, ez zituztela inoiz menderatzen. Datuak urriak izanda, ez dago garbi noraino menderatu zuten bisigodoek baskoien lurraldea. Iruñean bisigodoen hilerria agertu da, eta Iruñeko hainbat apezpiku izan ziren Toledoko kontzilioetan. Iparraldeari dagokionez, datu gutxi ditugu. VII. mendean errege frankoek gaskoien (iparraldeko baskoien) lurraldea okupatu nahi izan zuten. Badirudi frankoek agintea galdu ahala nagusitu zirela bertakoak, eta Akitanian zehar hedatu.

714tik aurrera, gudaroste musulmanak bertan izateak, ageriagoan jarri zituen iparraldeko (saltus) eta hegoaldeko (ager) baskoien arteko kultura ezberdintasunak. Ebroko haraneko jaun handiki batek, Cassius kondeak, kalifarekin elkar hartu eta bere aginpidea sendotu zuen, eta hurrengo lau mendeetan Erribera gobernatu zuen banukasitar dinastiaren buru bilakatu zen. Mendekotasun politikoarekin batera, kulturaren islamizatzea etorri zen.[11]

VIII. mendean eta hurrengoaren lehen laurdenean, printze kristauen eta musulmanen arteko adiskidetasunezko hitzarmena izan zen Nafarroan politikaren ezaugarria, odol loturak eta interes ekonomiko berdinak baitzituzten elkarrekin. Ama berberaren semeak izan ziren, adibidez, Eneko Arista eta Musa ibn Musa, banukasitarren buruzagi ospetsua. Kidetasun horrek, eta Nafarroa Pirinioen hegoaldeko muturrean kokatua egoteak eragin berezia izan zuten Iruñeko Erresuma sortu eta finkatzekoan. Baskoiek hitzarmenak hautsi ondoren, ordea, Iruñea eraso zuten Uqba eta Yusuf valiek.[11]

Iruñeko ahaideen eta banukasitarren arteko harreman on horiek VIII. mendearen azken herenean ere eman zituzten beren emaitzak. Karlomagnok akordio bat egin zuen Zaragozako buruzagi musulmanarekin, hark hiria eman ziezaion, baina gudaroste frankoa hirira iristean, iruzur egin ziotela konturatu zen. Horren ondoren, Karlomagnoren tropek Iruñea suntsitu zuten, baina baskoiek mendeku hartu zuten Pirinioetan, Orreagan zehazki, 778ko abuztuaren 15ean armada frankoa ustekabean harrapatu baitzuten segada batean. Errolan, Karlomagnoren lotinanta, hil zen gudu hartan. Gertakari haietan oinarriturik, frankoek Errolanen kantua idatzi zuten, lehen gesta kanta. Kanta horrek frankoen ikuspuntua adierazi zuen: frankoen aurkari baskoiak armada musulman gisa agertu ziren, eta Errolan printzea borroka eginez hil zen heroi moduan gudu odoltsu batean, eta ez segada batean harrapatua.

781ean, Abd ar-Rahman I.ak erasoaldi bat egin zuen Iruñeko lurraldeetan. 799an Mutarrif ibn Musa Iruñeko valia hil zutenean, aliatuek Tuterako gotorlekuari eraso, Yusuf ibn Amrus hango valia atxilotu eta preso eraman zuten Qaysko Harkaitzera (803). Gero, bata bestearen ondotik etorri ziren gudaldiak: Iruñea menderatzeko Ludovico Piorenak (812), karolingiarren aldeko Belaskoren aurka emirrak egin zituenak (816) eta Akitaniako erregeak Eblo eta Aznar kondeen gidaritzapean antolatua (824); bi buruzagiok arras zori desberdina izan zuten preso hartu zituztelarik. Eulogio Kordobakoak bisita egin zuen Iruñera eta Leireko, Igariko, Urdaspalgo eta Siresako monasterioetara. 851an Wilesindo apezpikuari bidalitako gutunean, agerian ipintzen du Pirinioetako komentu horietan erlijioak eta literaturak zuten indarra.[11]

Iruñeko Erresuma

Nafarroa Erresuma

Sakontzeko, irakurri: «Nafarroako Erresuma»

Nafarroako Erresuma Europako Erdi Aroko erresumen artean garrantzitsuenetarikoa zen. Erresumak, Euskal Herriko lurralde guztiak hartzen zituen Antso III.a Nagusiaren garaian.

Nafarroako errege hura halaber izan zen Aragoiko kontea eta Hispaniako enperadore. Testamentuan, lau semeen artean banatu zituen bere mendeko lurrrak. Antso III.ak, Euskal Herriko ondorengotza-zuzenbidean ohitura zenez, tronkaltasuna aplikatuta, bere seme nagusi Gartzia III.a Santxez Naiarakoari utzi zion erreinu osoa, eta bere beste hiru semeei lurralde banaren jaurgoa. Hau da, oraingo Nafarroa Garaia, Errioxa eta Euskal Autonomia Erkidegoa biltzen zituen lurren agintea Gartziari zuzenean utzi zion. Gartziaren meneko izateko baldintzarekin, Gonzalori, Sobrarbe-Ribagortzaren gobernua utzi zion eta Ramirori, Aragoikoa. Hala ere, Antso III.ak ez zuen inoiz Gaztelako konde titulurik hartu nahi izan, beraz, Fernandok bere amarengandik jaso zuen Gaztela.

Gaztelaren konkista

XIII. mendetik aurrera, Gaztelako Erresumak Nafarroakoari kendu zizkion Araba, Bizkaia eta Gipuzkoako lurrak. XVI. mendearen hasieran Albako dukeak militarki hartu zuen Nafarroa Garaia, eta beraz Espainiako errege-erreginak Nafarroako errege-erregina bihurtu ziren, gerratearen bidez. Nafarroa Beherea ez zuen Espainiar armadak menderatu, eta independente gelditu zen.

Bitarte horretan bizi izan zen Xabierko Frantzisko, Jesusen Lagundian sartu eta Asian misiolari ibili ondoren santu eta Nafarroako patroi bihurtu zena.

1589. urtean, Henrike III.a Nafarroako errege zena, Henrike IV.a Frantziakoa bihurtu zen, katolizismoa onartu ondoren. Ondorengo Frantziako errege guztiek, beraz, Roi de France et de Navarre titulua izan zuten.

Gorteen jarraipena

Gaztelaren menpeko Nafarroa Garaian, Gorteek funtzionatzen jarraitu zuten, eta erresuma titulua ere gorde zuen lurraldeak, betiere monarka Gaztela edo Espainiakoa izango zelako derrigortasunarekin.

Erdi Aroko konposizioa bere esentzian mantenduz, Fernando Katolikoak eta bere ondorengoek Gorteen hiru estamentuak nabarmen birmoldatzeari ekin zioten. Elizako estamentua murriztu egin zen Iruñeko kalonjeak eta atzerriko prelatuak desagertu zirenean (Calahorra, Tarazona, Baiona eta Akizeko gotzainak; eta Montearagongo abadea): kontrola ere estutu zuen Gaztelak horrela. Elizako kideen kopuruaren murrizketa hein batean orekatuta geratu zen Nafarroako Bikario Nagusiaren presentzia handiagoarekin, Marcillako administratzailearen ondorengo integrazioarekin (1626)[12].

Unibertsitateen estamentua ere aldatu egin zen zenbait hiribilduren gehikuntzaren ondorioz: 1513 eta 1572 artean Urrotz, Doneztebe, Etxarri Aranatz, Lesaka, Zuñiga, Valtierra, Esprontzeda, Atarrabia, Lakuntza, Oibar eta Cascante sartu ziren. Cintruenigok 1572an egin zuen lehen aldiz, Arguedasek 1608an, Etxalarrek 1630ean eta Milagrok 1687an. Guztira 38 unibertsitate Los Arcosen sarrera kontatzen bada, 1753an Nafarroara itzuli ondoren. Guztiaren, lurralde ordezkapena mugatua zen, eta hala geratu zen agerian 1565ean, eskaera egin zutenean Iruñea, Lizarra eta Zangozako merindadeetako ibar bakoitzak eserlekua izateko Gorteetan. Estamentu honetarako ordezkari edo prokuradoreak, oro har, kontzeju irekietan hautatzen zituzten, edo herri handieagoeta errejimenduak izendatzen zituzten (Zangozan, adibidez, 1642 arte, gobernu-ofizioetan egondakoek zuten hautatzekom eskubideak). Nahiz eta prokuradore bat baino gehiago bidali herri bakoitzak (inoiz sei lagun ere) hiribildu edo hiri bakoitzak boto bakarra zuen[12].

Estamentu militar edo noblean, Gaztelako erregeek kontrola indartu zuten halaber. Gorteetan eta botere egituretan, nobleziaren pribilejio eta botereak garrantzia izaten jarraitu zuen, eta bereziki oinetxe jauregien instituzioa handitu zen kopuruan. Orube edo oinetxe jakin bati lotutako titulu hau, jada finkatua Erresuma independentearen garaian, segitu zuen hazten, Gaztelako Koroari dirua ordainduz lortzen zelarik titulua[13].

Oinetxe jauregien jarraipena

Bobadilla jauregia, Cascanten, Nafarroako oinetxe jauregietako bat.

Oinetxe jauregien jabeek pribilegioak zituzten, bai ohorezkoak, bai fiskalak, eta beste onura ugari ere bai, esate baterako Gorteetan eserlekua, baina ez hau ez zelarik jabetza pertsonala, baizik eta jauregi edo jabetzari lotua[14].

1500. urte inguruan 119 oinetxe jauregi zeuden, horietarik 26 Bortuez bestaldeko merindadean. Foru instituzioak eta Gorteak 19. mendean desagertu aurretik, bikoiztua zegoen kopurua Nafarroa Garaian, non eta Nafarroa Beherean instituzioak esanahia askoz lehenago galdua zuen. 1799. urteko datuak azaltzen du parentesi artean orduan zenbatutako jauregi kopuru osoak, horietarik batzuk bakarrik zutelarik oinetxe jauregi kalitatea[13].


Oinetxe jauregien kopurua[13]
Merindadea 1500 1637 1723 1799
Iruñea 50 72 70 83 (128)
Zangoza 40 72 46 58 (79)
Lizarra 15 33 24 31 (46)
Erriberri 10 16 14 14 (23)
Tutera 4 4 -- 6 (9)
Bortuez bestaldekoa 31
Guztira 119 197 154 192 (285)

Foruen amaiera

Gehiago jakiteko, irakurri: «Foruen amaiera Hego Euskal Herrian»

1794ko Konbentzioaren Gerrak borrokak eta suntsipena ez ezik, koloka batean utzi zituen foruak, frantses iraultzaileei aurre egitera espainiar errege armada Nafarroara heldu zenean eta Manuel Godoy Espainiako ministro ahalguztidunak foruak deuseztatzea bilatu zuenean. Nafarroa Garaiko ilustratuak baztertuak izan ziren behin betiko Espainiako Koroan Fernando VII.a errege koroatu zutenean (1814); orduan, foruak berrezarri ziren, joera kontserbadore eta erlijioso handi batez. Ekonomia krisian zen, itotzen, eta 1833an Espainian liberalak gobernura heldu zirenean, nafar askok mendira jo zuten altxamendurako boluntario, espainiar agintari berriei aurre egitera eta nafar foruak babestera.

Karlista horiek Zumalakarregi gipuzkoarra zuten buruzagi, eta indartsu egin ziren Ameskoan. Urte eta erdian, Espainiako gobernu liberalaren armadari gailendu zitzaizkion Nafarroan eta Euskal Herriko gainerako eskualde gehienetan, salbu eta hegoalde eta ekialdean. Aldiz, Zumalakarregiren heriotzak (1835) karlisten pixkanakako beheraldia hasi zuen. 1836an, espainiar agintariek Nafarroako Diputazioa desegin zuten, trukean probintziako diputazio bat izendatuz. Boluntario karlistak akiturik, Espainiako gobernuaren armadak Nafarroa Garaia okupatu ahal izan zuen. 1841ean, diputazio horretako ordezkariek Foruak Eraldatzeko Legea sinatu zuten, Nafarroako Erresuma probintzia bilakatuz.

Trukean, Nafarroa Garaiak zerga bilketari eta administrazioko prerrogatiba batzuei eutsi zien. Aduanak Pirinioetara eta itsasaldera lekualdatu ziren. Nafarrak Espainiako soldadutzara behartuak izan ziren: kintak. Amorrua eta ondoeza nagusitu ziren, eta herritar askok erbestera jo zuten. Kontrabandoa ugaldu egin zen. Lurraldea Espainiako ekonomiara ireki zen, eta 1857tik 1864ra burdinbidea bete-betean heldu zen Nafarroara: 1857an Tutera eta Iruñera, eta 1864an Norteko burdinbidea Altsasura. Mende erdialde eta amaieran, herri euskalduna ugari erdaldundu zen erdialdeko eskualdeetan, euskara Iruñean, Lizarran eta Tafallan galduz.

Karlistaldietatik Espainiako Gerra Zibilera

1872an, Espainiako giro politiko ezegonkorraren erdian, boluntario partidak eratu ziren mendialdean. Karlos Maria Borboi erregenahia Nafarroara itzuli zen deserritik, eta Bigarren Karlistaldia piztu zen, eta Orokietan izan zen lehen gudua maiatzean, boluntario karlisten eta Espainiako gobernuko tropen artean. Ondorioz, Zornotzako bake ituna sinatu zuten bi indarrek. Aldiz, bi urtera berpiztu egin zen gatazka eta, oraingoan, karlistak Nafarroa gehienean nagusitu ziren, baita Hego Euskal Herri gehienean ere. Hiriburua Lizarran finkatu zuten, eta estatu karlista bat osatu zuten.

Aldiz, 1875 hasierarako, Alfontso XII.a erregearen espainiar militar kontserbadore konstituzionalistek boterea hartu eta 100.000 soldadu eta gehiagoko armada bat igorri zuten Nafarroara, eta lurraldea okupatu. Canovas del Castilloren erregimenak Nafarroa gerraren errudun izendatu zuen eta, ondorioz, biztanleriak askotariko hertsapenak jasan zituen: gerra legea, isunak, armadaren mantenua, presoak kolonietara igortzea, etab. Herri lurrak pribatizatzen joan ziren, lurjabe handien eskuetan utziz. Kupoa aldatzeko legeak ezarri ziren Madrilen.

Elkartasun eta aldarrikapen mugimendu bat piztu zen Nafarroa Garai osoan, Laurak Bat mugimendua bihurturik. Kultur mugimendu handia sortu zen, tartean zirela, Pablo Sarasate eta Julian Gaiarre musikariak, Iruñeko Orfeoia, etab. Navarro Villosladak Amaya o los vascos del siglo VIII eleberri historikoa idatzi zuen. Bitartean, ordea, Gamazo ministroak Espainiako aurrekontuetan Nafarroako fiskalitatea aldatzeko ahalegina egin zuen, baina aurrez aurre aurkitu zuen 1893-1894ko Gamazada herri protesta zabala. Batetik, foruak berrezartzeko mugimendu karlista berpiztu zuen (integrismoa) eta, bestetik, euskal nazionalismoaren haziak erein zituen.

Bigarren Karlistaldi ondorengo urteetan, askok Ameriketara jo zuten eta Nafarroa Garaiak biztanleria galdu zuen, funtsean landa gizarte gisa iraunez. Nafarroa probintziako diputazioak "foru" izendapena aldarrikatzen zuen izenean. Aldi berean, lankidetzan hasi zen diputazio horiekin elkarren interesak defendatuz eta harremanak estutuz. Langile mugimendua agertu zen. Egunkariek garapen handia izan zuten, bereziki El Pensamiento Navarrok eta El Diario de Navarrak. Primo de Riveraren diktaduraren ondoren, Espainiako Bigarren Errepublika aldarrikatu zen, eta euskal estatuturako egitasmoa umotu zen (1931), baina zapuztuta geratu zen buruzagi karlista batzuen oposizioaz .

Espainiako Gerra Zibiletik Frankoren diktadurara

Sakontzeko, irakurri: «Gerra Zibileko biktimak Nafarroan»

Nafarroa Garaian, Elkarte Tradizionalistak indar handia hartu zuen, eta Errepublikaren kontrako jarrera nagusitu. Espainiako Errepublikaren laikotasunak etsaigoa aurkitu zuen Nafarroa Garaian. Bestalde, lurrik gabeko milaka nekazarik lurjabe aberatsen lursailak hartu zituzten beren eskuetan 1933ko urrian, eta lurjabeak mendeku zain geratu ziren. Karlista erreakzionarioenak eta elizkoienak nagusitu ziren, eta Errepublikaren kontrako kolpea egosten hasi ziren Varela eta Lizartza gidari zituztela. Karlisten eta Mola jeneralaren arteko ezusteko hitzarmen batek 1936ko uztailaren 18ko estatu kolperako bidea zelaitu zuen.

Berehala karlistak kalera irten eta batailoiak eratu ziren. Erretagoardian, errepresioa eta izua zabaldu ziren altxamenduarekin bat egin ez zutenen kontra, bereziki Erriberan, guztira ia 3.500 herritar erailez. Bitartean, Iruñetik Gipuzkoako kanpaina militarra abiatu zen. Euskal hezkuntza eta kulturaren adierazpenak, halaber, gogor pertsegitu ziren, hala nola Lizarran eta Elizondon. Probintzia gehienak kolpistekin bat egin zuenez, foru prerrogatiba ugariri eutsi zien, adibidez, kupoa. Karlistek 1841eko erregimenaren jarraipena ikusi zuten. Gerra traumatikoa izan zen eta isiltasuna nagusitu zen; gainera, galtzaileentzat, hamarkadetako umiliazioa hasi zen.

40 urteko diktadura hasi zen. Franco haren buruak Elkarte Tradizionalista karlista desegin zuen, beharturik FET y de las JONS eratuz ("sindikatu bertikala", 1937ko apirila), nafar karlista asko sumindurik utzi zuena; tentsioak bizi ziren falangistekin. Hala ere, karlistak Francoren erregimen berrira egokitu ziren. Dogma nazional-katolikoa egin zen nagusi lurralde osoan, adibidez, 1941ean Javierada deitu erromeria egiten hasi zen Xabierrera. Euskara debekatua izan zen, eta meza euskaraz emateari utzi zitzaion herri askotan. Kulturgile ugari hil egin ziren, edo deserriko bidea hartu.

Batzuek unibertsitate baten premia sumatzen zuten, eta abantailak eman zitzaizkion espainiar talde ultrakatoliko bati Iruñean finkatzeko: Opus Dei eta Nafarroako Unibertsitatea (1952ko urria). Gero eta indar handiagoa hartzen hasi zen Nafarroa Garaiko gizarte bizitzan, diktadura erregimenean bezala. Berretsi egin zen 20ko hamarkadan hasitako joera: Iruñerako inmigrazioa eta hazkunde demografikoa. Iruñean industria oparo garatu zen 60ko hamarkadan, ibilgailuen sektorean bereziki. Errepideak hobetu egin ziren. Horrek, aldi berean, gizarte klaseko kontraesanak eta gatazkak harrotu zituen, eta langile mugimendua eta protestak berpiztu. Karlismoan, arrakalak agertzen hasi ziren, eta euskal mugimendu abertzalea sendotzen.

Trantsizioa eta Nafarroa Foru Erkidegoa

1975eko azaroan, Franco diktadorea hil zen, eta erregimenaren erreforma hasi zen, hauteskunde askeak eginez. ETAk, talde parapolizialek eta polizia erasoek indarkeria giroa areagotu zuten, hildako eta kaltetu ugari ekarriz 70, 80 eta 90eko hamarkadetan. Jurramendiko erasoek (1976ko maiatzean) nafar karlismoaren amaiera zelaitu zuten. Nafarroako Foru Diputazioaren hurbileko abokatu eta enpresaburuek Adolfo Suárezen UCD alderdiarekin bat egin zuten, baina gero Jesús Aizpúnek UPN alderdia sortu zuen (1979), Hego Euskal Herriko estatutua (Euskadi) arbuiatuz, eta adieraziz Nafarroako foruak indarrean zirela.

HB alderdia Iruñeko bigarren indarra bilakatu zen 1979an, UCD ofizialistatik 804 botora. Presioen erdian, Nafarroako PSOE-PSEk guztiz aldatu zuen bere posizioa, foru erkidegoa sortzearen alde agertuz Foru Hobekuntza deitutako erregimenean (1982), diktadurakoaren foru jarraipen zena. PSNk hauteskundeak irabazi zituen urte horretan, eta Gabriel Urralburu hasi zen Nafarroa Garaiko lehendakari. Haren agintaldian, Nafarroako Unibertsitate Publikoa sortu zen, NUP (1987). Urralbururen agintaldia 1991n amaitu zen, Juan Cruz Alli gailendu zitzaionean, UPN alderdia pasa baitzen alderdi bozkatuena izatera.

Otano hurrengo lehendakaria (PSN) UPN alde batera uzten saiatu zen EA eta CDNrekin batera, baina Diario de Navarrak PSNren ustelkeria datuak atera zituen, eta gobernu hori desegin egin zen. Orduan, UPNko Miguel Sanz heldu zen lehendakaritzara. Agintaldi horretan (2006-2011), Leitzaran eta Aragoiko autobiak eraikitzen amaitu ziren (A-15 eta A-21), baina Sanzek uko egin zion EAErekin lotuko zuen X diseinuko AHT burdinbidea eraikitzeari. Bitartean, Nafarroako eta Iruñeko Aurrezki Kutxak bat egin zuten Nafarroako Kutxa eratuz (CAN, 2000). Aldiz, Barcinaren agintaldian, Nafarroako kutxa enblematiko horrek porrot egin zuen, eta CaixaBankek erosi (2012), utzikeria eta praktika ustelen salaketen erdian. Ustelkeria eskandaluek PSN, Geroa Bai eta Ahal Duguren koalizio bat erkidegoko gobernura heltzeko bidea zelaitu zuten (2015), polarizazio handi baten erdian.

Ikurrak

Nafarroako masa ehorzketen mapa.

Bandera

Sakontzeko, irakurri: «Nafarroako bandera»

Nafarroako Foru Erkidegoko bandera Nafarroako Foru Eraentza Berrezarri eta Hobetzeari buruzko abuztuaren 10eko 13/1982 Lege Organikoaren 7.2 artikuluak ezarri zuen:[15]

« Nafarroako bandera gorria da, erdian armarria duela »

Armarria aurreko atalak deskribatzen du:

« Nafarroako armarria, hondo gorriaren gainean paraturiko urrezko kateez da, katemailaz osaturiko zortzi besoen elkargunean esmeralda bat dutela eta ororen gainean, berriz, Errege koroa, Nafarroako antzinako Erresumaren sinboloa. »

Armarria

Sakontzeko, irakurri: «Nafarroako armarria»

Nafarroako armarria ikur heraldiko bat da, mendeetan zehar Nafarroaren eta Nafarroako Erresumaren ikur nagusia izan dena. 1982ko abuztuaren 10eko Lege Organikoak, ondokoa adierazten du 7.1 artikuluan:

« Nafarroako armarria, hondo gorriaren gainean paraturiko urrezko kateez da, katemailaz osaturiko zortzi besoen elkargunean esmeralda bat dutela eta ororen gainean, berriz, Errege koroa, Nafarroako antzinako Erresumaren sinboloa.[16] »


Egun Nafarroako Foru Erkidegoko armarri nagusia da.

Ereserkia

Sakontzeko, irakurri: «Nafarroako Gorteen Ereserkia»

Gorteen Ereserkia Nafarroako Foru Erkidegoko ereserki ofiziala da Nafarroako Sinboloei buruzko 24/2003 Foru Legearen arabera.

Ereserkiaren jatorrizko doinua, "Erresumako Gortearen Sartzerako Martxa" izeneko pasaklaustro barrokoa da, Iruñeko katedraleko klaustroan jotzen zen Nafarroako Gorteetako kideak batzarretara zihoazenean.

Martxa hori XIX. mendetik jotzen zen ospakizun ofizial nagusietan, eta Nafarroaren ereserkitzat.

Nafarroako Gobernuak ereserkiaren harmonizazio ofiziala onartu zuen 1993an eta Manuel Iribarrenek 1971n idatzitako hitzak erantsi zizkion Jose Maria Azpirozek euskaratu zituelarik.

Banaketa administratiboa

Merindadeak

Nafarroa Garaia tradizioz bost zatitan banatzen da, Nafarroako merindadeetan alegia. Halaber, merindade bakoitza eskualdetan banatuta dago. Nafarroa erresuma zela eta, frankismoaren bukaera arte (1979 arte, hain zuzen), merindadeak garrantzizkoak izan ziren. Esaterako, hauteskunde barrutia izan ziren XIX. eta XX. mendeetan. Gaur egun, ordea, merindadeek ez dute eskudantziarik, epaitegi barrutiekin bat egiten badute ere.

1530 arte, Nafarroako Erresumak Nafarroa Beherea ere barne hartzen zuen. Seigarren merindadetzat hartzen den arren, zehazki bailegoa zen, hau da, baile izeneko administrariaren ardurapean zegoen. Merioa Zangozan zegoen.

Eskualdeak

Sakontzeko, irakurri: «Nafarroa Garaiko eskualdeak»

Alfredo Floristani jarraikiz, Nafarroa Garaia hiru zatitan banandu izan da, erliebea eta klima kontuan hartuta: Mendialdea (iparraldean), Erdialdea (erdian), eta Erribera (hegoaldean).

Azken urteotan Nafarroako Foru Erkidegoko Gobernuak beste era batean sailkatu ditu eskualdeak, Nafarroa 2000 proiektuan. Hala ere, ez dago soberan arautua (izenak ez daude finkaturik, esaterako), eta ez du eragozten Nafarroako Foru Erkidegoko Gobernuko departamentuek beren kasa bestelako sailkapenak egitea. Dena dela, maiz erabiltzen da nafar administrazioan eta kanpokoan ere. Banaketa horretan, Nafarroa Garaiak 7 eremu, 18 azpieremu eta 68 eskualde dauzka.

Hona hemen eremuak (letra lodiz) eta azpieremuak (letra arruntez):

Udalerriak eta kontzejuak

Sakontzeko, irakurri: «Nafarroa Garaiko udalerrien zerrenda»

Nafarroa Garaiko udalerrietan eredu batzuk aurki daitezke: herrigune bakarrekoak eta herri bat baino gehiagokoak. Bigarren horiek kontzejuez osatuak dira, eta batez ere erdialdean eta mendialdean kokatzen dira. Iruñea inguruko herrigune anitzeko entitate batzuek zendea izena dute. Bost hauek dira: Berriobeiti (lehen Antsoain), Galar, Itza, Oltza eta Zizur. Beste haran asko ere kontzejuz osaturiko udalak dira. Baztan kasu berezia da, herriak kontzejuak ez direlako.

Guztira, Nafarroa Garaiko udalerriak 272 dira, eta kontzejuak 353.[17]

Kontzejuek ere eskumenak dituzte, besteak beste herri lurrak kudeatzeko. Batzarra da kontzejuak gobernatzeko sistema, betiere kontzejuburu bat dutela. 100 biztanle baino gutxiago dituenean batzarra irekia da, hau da, herri osoak hartzen du parte erabakietan. 100 biztanletik goitiko bada, kontzejuburuaz gain beste 4 kide daude herria gobernatzeko.

Udalerrien artean, hauek dira nagusiak 2016ko datuei dagokienez:

Azken urteotako hazkunde eta mugimendu demografikoak kontuan hartuta, ordea, badira beste udalerri batzuk garrantzi handia hartzen ari direnak, hala nola Berriobeiti edo Galar.

Demografia

Biztanleriaren banaketa

Map
Nafarroa Garaiko biztanleria
  •  
    >10.000
  •  
    5.000-10.000
  •  
    2.500-5.000
  •  
    1.000-2.500
  •  
    500-1.000
  •  
    250-500
  •  
    <250

Biztanleriaren mugimenduak

Map
Biztanleria aldaketa Nafarroa Garaian azken 10 urteotan
  •  
    >%10
  •  
    %5-10
  •  
    %1-5
  •  
    %0-1
  •  
    %-5 - 0
  •  
    %-10 - 5
  •  
    <%-10

Politika

Nafarroako Foru Erkidegoko Gobernua da botere betearazle nagusia duen organoa, eta Nafarroako Legebiltzarrak du botere legegilea.

Autonomia eratu ondoren, Gabriel Urralburu buru zuen PSNk gobernatu zuen Nafarroa Garaia; batzuetan, UPNren laguntzarekin. Hala ere, Nafarroa Garaian UPN eta AP (oraingo PP) batutakoan, lehendabiziko indar politikoa bilakatu ziren, eta Juan Cruz Alli Nafarroako Foru Erkidegoko gobernuburu bilakatu zen (1991). Nolanahi ere, Juan Cruz Alli bere alderdi politikotik aldenduz joan zen, batik bat Alfredo Jaime, garaiko Iruñeko alkate alderdikidearekin izandako ika-mikengatik. Azkenean UPN utzi eta CDN osatu zuen. UPN erdibituta, 1995eko hauteskundeek aldaketa politikoa ekarri zuten, eta PSN, CDN gehi EA alderdiek Javier Otano presidente zuten gobernua eratu zuten, IUN-NEBaren aldizko babesarekin. Gobernu horrek, ordea, ez zuen luze iraun, 1996an desegin baitzen Otano Auzia zela eta. Izan ere, Javier Otano presidenteari Suitzan diru-kontu sekretuak izatea leporatu baitzioten. Javier Otanok dimisioa eman eta politika utzi zuen. PSN ohiz kanpoko biltzarrak kudeatzen zuen, zeinek UPNri aldizko laguntzak eskaini zizkion gobernua osa zezan. Miguel Sanzek 1996tik aurrera izan du boterea Nafarroa Garaian.

Alabaina, 2007ko hauteskundeetan, gobernu alternatiboa antolatzeko gehiengoa atera zen. PSN, Na-Bai eta IUN-NEBen arteko negoziazioak hasi ziren. Posible zen udaletan, haietako boto gehien lortu zuenak alkatetza eskuratu zuen. Honela, PSNko hautagaiak Erriberrin edo Burlatan alkate bihurtu ziren, eta Na-Baikoak Zizur Nagusian, Barañainen edo Atarrabian besteak beste. Nolanahi ere, Nafarroa Garaiko udal garrantzitsuenean, Iruñean hain zuzen ere, akordioa ez zen hitzartu, PSNk EAE-ANVrekin bat egitea nahi ez zuelako, eta Uxue Barkosek ezin zion Yolanda Barcinari alkatetza kendu.

2007ko Nafarroaren Eguna Baigorrin

Nafarroako Foru Erkidegoko Gobernua osatzerakoan traba gehiago topatu zituzten bidean. Lehendabiziko oztopoa Nafarroako Parlamentuko presidentearen izendatzea izan zen. Na-Baik, bigarren indar politikoa izanda eta presidentetzari uko eginda, Parlamentuko burua nahi zuen Koldo Amezketarentzat. Bozketa egunean, aldiz, PSNko Elena Torresek erdietsi zuen postua, UPNk bere alderdiarekin bat egin ondoren. Trukean, PSNk UPNko Javier Markotegiri eman zion botoa Parlamentuko mahaiako bigarrena izan zedin.

Horrek guztiak negoziazioaren lehendabiziko krisialdia eragin zuen. Edonola ere, gobernua osatzeko elkarrizketek aurrera segi zuten. Hasiera batean programa zuten eztabaidagai hiru alderdiek. Hori adostutakoan, eta gobernua eratzear zegoela zirudienean, sailburuen banaketan porrot egin zuen negoziazioak. Na-Baik gobernuko 6 eserleku betetzea espero zuen, baina PSNren proposamenean, 2 besterik ez zitzaizkion egokitu. Beste bi PSNrentzat izango lirateke (horien artean presidenteordetza), beste bat IUN-NEBarentzat, eta gainerako 6ak independenteak izango lirateke. Onartezina zelakoan, Na-Baik muzin egin zion proposamen horri.

Sanferminak igarotakoan, berriro bildu ziren alderdiak. Baina horko horretan, PSNk luzatutako eskaintza guztiz irauli zen: Na-Bai eta IUN-NEBarekin gobernua antolatzeari uko egin zion, eta alderdi guztien arteko larrialdizko gobernua eratzea proposatu zuen. Gainerako alderdi guztiek, UPNk eta CDNk ere, errefusatu zuten. UPNk, bere aldetik, Na-Bai izan ezik besteek osatutako gobernuaren alde egin zuen.

Funts handirik gabeko proposamen horiek alboratuta eta hirukotearen negoziazioak apurtuta, PSN eta UPNren egoera politikoak gero eta hurbilago zirudien. Baina PSNko hainbat kidek, Ainhoa Aznarezek edo Jose Luis Urizek besteak beste, zuzendaritzaren jokabidea gogor kritikatu zuten, eta Na-Bai eta IUN-NEBrekin elkarrizketei berriro ekitea aldarrikatu zuten. Gainera, UPNk 10 baldintza bidali zizkion PSNri bere babesa onartzeko, sozialistek onartezintzat jo zituztenak. Hori guztia zela eta, abuztuaren 1ean, PSNko zuzendaritzak eta parlamentuko kideek batera eta ustekabean Na-Bai eta IUN-NEBarekin berriro ituna hitzartzeko prest zeudela jakinarazi zuten. PSOEko zuzendaritzak, ordea, ez zuen erabaki hori onartu, Espainian 2008ko martxoan egitekoak ziren hauteskunde orokorretan eragin txarra izango zutelakoan. Abuztuaren 3an, PSOEko zuzendaritzak ebatzi zuen PSN abstenituko zela UPNko hautagaiaren bozketan, eta, ondorioz, Miguel Sanzek Nafarroako Foru Erkidegoko lehendakari izaten jarraituko zuela. 2016an, UPNko Gobernuak Aroztegia proiektua jarri zuen abian, Baztan erdian konplexu turistiko bat sortzeko, eskualdean kontrako erreakzioak berehala piztu zituenak. Hargatik, PSN-Geroa Bairen gobernuak apustuari eutsi zion.

Trafikoaren eskumena Espainiako Barne Ministerioarena da, eta Guardia Zibilak du trafikoa zaintzeko eskumena. Halaber, Ministerio horrek radarrak eta isunen administrazioa kudeatzen ditu. 2021eko martxoan ezagutu zen Estatuak 12,72 milioi euro kobratu zituela isunetan Nafarroako errepideetako radar finkoen bidez bost urtean, eta 208.000 gidarik jaso zutela salaketa horregatik. Euskal Autonomia Erkidegoarekin mugan jarritako radarrek bildu zuten diru gehien isunetan, zehazki Altsasukoak (1.932.876,41 euro) eta Lekunberrikoak (6.587.398,59 euro), kobratu gabe gehiago utzi bazen ere.[19]


Erakunde nagusiak

Iruñeko Sarasate Pasealekutik ikusita, Parlamentuaren fatxada.
  • Nafarroako Parlamentua: erakunde legegilea, Nafarroari dagozkion legeak onartzen ditu. Lau urtean behin nafarrek aukeratuta, Parlamentuak Gobernuburua hautatzen du. Horretaz gain, gobernuaren ekintzak kontrolatzen ditu.
  • Nafarroako Gobernua edo Foru Aldundia: Instituzio betearazlea, Foru Erkidegoko administrazioa zuzentzeaz gain, orokorreko politika ezartzen du. Presidentea gobernuburua da, zeinek sailburuak aukeratzen dituen. Gaur egun Geroa Baik du agintea.
  • Kontuen Ganbera: Nafarroako Foru Erkidegoko alderdi publikoaren ekonomi eta finantza kudeaketa kontrolatzen dituen erakundea da.
  • Nafarroako Arartekoa: Parlamentuaren aginduz, hiritarren oinarrizko eskubideak eta askatasun publikoak zaintzen dituen erakundea da.

Nafarroako Foruak

Iruñeko Sarasate pasealekuko Foruen Estatua.

Kultura

Hizkuntzak

Euskararen banaketa
Nafarroa Garaian XIX. mendean mintzatzen ziren euskalkiak, udalerrien mapan. Euskalki horietatik hegoaldekoenak eta ekialdekoenak galduak dira gaur egun.
Sakontzeko, irakurri: «Euskararen Foru Legea», «Nafarrera» eta «Ekialdeko nafarrera»

Herrialdean nagusiki bi hizkuntza erabiltzen dira: gaztelania eta euskara. Gaur egun, erdi eta iparraldeko eskualdeetan bakarrik da koofiziala euskara, Hizkuntza-eremuen Legearen arabera «eremu euskalduna» eta «eremu mistoa» deiturikoetan. «Eremu ez-euskaldun»ean, batere ofizialtasunik ez du hizkuntzak.

Euskalkiei dagokienez, Nafarroa Garaiak lau aldaera ditu: nafarrera, nafar-lapurtera, ekialdeko nafarrera eta (berrikitan baina gero eta indar handiagoz) gipuzkera.

Euskararen ezagutzari dagokionez, Nafarroa Garaian askoz gutxiago aurreratu da Euskal Autonomia Erkidegoan baino, eskolatzeari esker hobetu egin den arren. Euskaraz ikasten duten umeen kopurua etengabe hazten ari da, eta horrek euskara estimatu edo balioetsi egiten dela adierazten du. Eta hori, Nafarroa Garaiko UPNko gobernuek euskara sustatzeko eman duten laguntza publikoa urria izan den arren.[20].

2011eko datuen arabera, Nafarroako herritarren %13,7 dira elebidunak —%9,9 (1991)—; elebidun hartzaileak, euskara ulertu bai baina hitz egiteko gai ez direnak, %10,4 (%7,4 1991ean) eta euskara ez zekitenak %74 dira —%82 1991ean—. Ezagutza eremu mistoan eta ez-euskaldunean igo da. Lehenengoan %18,6 gauza dira euskaraz hitz egin edo ulertzeko; ez-euskaldunean, berriz %11,5. Etxeko erabileran ez dago aldaketa nabarmenik eta gazteen artean ari ezagutza igo egin da[21].

Literatura

Sakontzeko, irakurri: «Nafarroako idazleak»

Lurraldeak izen handiko euskarazko idazleak eman ditu, klasikoen artean Axular, Arturo Kanpion, Pablo Fermin Irigarai Larreko eta Alexander Tapia Perurena nabarmentzen direla. Garaikideak ditugu, besteak beste, Jon Alonso, Aingeru Epaltza, Eduardo Gil Bera, Jose Angel Irigarai, Patziku Perurena, Alberto Ladron Arana, Inma Errea, Josetxo Azkona, Anjel Erro, Hedoi Etxarte eta Jokin Muñoz.

Halaber, erdarazko idazle aipagarriak dira Yehuda Halevi eta Abraham Ben Meir Ibn Ezra (hebreeraz) eta Antonio de Eslava eta Francisco Navarro Villoslada (gaztelaniaz).

Musika

Sakontzeko, irakurri: «Nafarroako musika»

Bertsolaritza

Sakontzeko, irakurri: «Nafarroako Bertsolari Txapelketa»

1936an izan zuen aurreneko ekitaldia Elizondon eta Juan Felix Iriarte "Berjinanto" izan zen txapelduna. Bigarren ekitaldia 1960an jokatu zen. Hamarkada horretan Migel Arozamenak hiru garaipen lortu zituen. 1979tik aurrera urtero jokatu da, 2020an baino ez du hutsik egi, COVID-19 pandemiaren erruz. 2003 artean Iparraldeko bertsolariek ere batera hartzen zuten eta Amets Arzallus lau aldiz izan zen txapeldun.

Xabier Silveira (7) eta Julio Soto (5) dira txapel gehien eskuratu duten bertsolariak.

Kirola

Labrit pilotalekua.
Osasunaren partida Real Madrilen aurka.
Miguel Indurainek bost Tour irabazi zituen, irudian 1993koa.

Esku pilota

Nafarroak izen handiko pilotari asko eman ditu, besteak beste Buruz Buruko txapeldun diren Julian Retegi, Fernando Arretxe, Juan Martinez de Irujo, Ruben Beloki, Patxi Eugi, Aimar Olaizola, Abel Barriola eta Oinatz Bengoetxea. Frontoi garrantzitsuena Labrit pilotalekua da, Iruñekoa, eta bertan jokatzen da besteak beste Nafarroako lau eta erdiko txapelketa eta San Fermin jaietako torneoa.

Laxo pilota-jokoa

Laxoa Baztan eta Malerrekan kontserbatzen den pilota jokoaren aldaera bat da, gaur egun tresnaz jokatzen direnetan zaharrena. Luzeko pilota jokoa da, hots, plaza batean bi talde aurrez aurre jarrita jokatzen dena. Jokalariek eskularruarekin jotzen dute pilota. Kintzeka eta jokoka kontatzen da. Nafarroako Gobernuak Kultur Ondasun Inmaterial izendatu zuen 2019ko maiatzean.[22]

Futbola

Nafarroa Garaiko futbol talde nagusia Osasuna futbol kluba da, Iruñeko taldea. 1920. urtean sortu zen eta 40 denboraldi egin ditu Lehen mailan (2021eko datua). Bi aldiz lortu du 4. postua eta Errege Kopako finala ere jokatu zuen 2005ean. 2007an Txapeldunen Ligan aritu zen eta urte berean UEFA Europa Leagueko finalerdietara iritsi zen. Sadar estadioan jokatzen ditu etxeko partidak.

Bigarren B mailan jokatu duten beste talde batzuk ere badaude, Osasuna B, Izarra, Tudelano, Peña Sport, Azkoien, Mutilvera eta Txantrea.

Nafarroako futbol selekzioa ere antolatu zen 2003. urtean eta hiru partida jokatu zituen 2005 artean, urtero bana.

Areto-futbolean bi talde daude Espainiako maila gorenean, Xota Futbol Sala, Ligan eta Kopan finalista izandakoa, eta Ribera Navarra FS.

Eskubaloia

Bi eskubaloi talde izan ditu Nafarroa Garaian goren mailan, biak ere Iruñekoak. Portland San Antoniok 2002ko eta 2005eko ASOBAL Ligak irabazi zituen eta Europan ere txapeldun izan zen, Europako Kopa bat bi Errekopa eta Superkopa bat irabaziz. 2013an ordea taldea desegin zen. Gaur egun SCDR Anaitasunak hartu du haren lekua. 2011n igo zen ASOBAL Ligara eta 2016an Errege Kopako finala jokatu zuen.

Txirrindularitza

Txirrindulari ezagun ugari izan dira Nafarroa Garaian. Denetan arrakastatsuena Miguel Indurain izan da, Frantziako 5 Tour eta Italiako 2 Giro irabazi zituena besteak beste. Erlojupekoan Munduko txapelduna eta txapeldun olinpikoa ere izan zen. Beste txirrindulari ezagun batzuk honako hauek dira: Guillermo Antón, Mariano Cañardo, Jesús Galdeano, Hortensio Bidaurreta, Mikel Nieve, Patxi Vila...

Trial modalitatean Benito Ros aipatu behar da. Hamar aldiz izan da munduko txapelduna eta bi aldiz Europakoa. Pista txirrindularitzan Juan Peralta eta Sergio Aliaga Espainiako txapeldunak izan dira.

Herri kirolak

Aizkolaritzan izan dira nafarrak nagusi herri kirolei dagokienez. Mikel Mindegiak 9 aldiz irabazi du Euskadiko txapelketa. Beste aizkolari arrakastatsu batzuk Floren Nazabal, Donato Larretxea, Patxi Astibia, Iker Vicente, Martin Garziarena eta Ramon Latasa izan dira.

Harrijasotzaile ezagunena Iñaki Perurena da eta jasotako pisuaren errekorra Mieltxo Saralegik ezarri zuen 2001ean, 329 kg hain zuzen ere.

Zazpi Herrialdeen Arteko Txapelketa 11 aldiz irabazi du Nafarroa Garaiko selekzioak eta palmaresean lehena da.

Mendiko eskia

2012tik urtez urte gero eta izen handiagoa hartzen ari den Bandres-Karolo mendiko eskiko memoriala[23] antolatzen da Izaban. Otsaileko asteburu bat izan ohi da normalean, elurraren arabera betiere. Kronoigoera eta bakarkako proba (eski-zeharkaldia) jokatzen dira. Bi mailatan banatzen da zeharkaldia: A eta B. Azken edizioetan A mailako proba Euskal Herriko Koparako puntuagarria izan da. B mailakoa berriz, maila apalagokoa eta herrikoiagoa da.

Hedabideak

Sakontzeko, irakurri: «Nafarroa Garaiko euskarazko irratiak»

Euskalerria irratiak Nafarroako Foru Erkidego osorako eta euskaraz emititzen du. Kate txikienen artean Eguzki Irratia dugu.

Egunkari nagusiak «Diario de Navarra» eta «Diario de Noticias» probintzian.

Aldizkarien artean «Nabarra» Euskal Herri osorako argitaratzen zen, baina itxi egin zuten 2011n, arazo ekonomikoak medio[24]. Tokian tokikoen artean, Bortziriko «Ttipi-Ttapa» dugu adibide.

Zerbitzuak

Osasuna

Garraioa

Nafarroako errepide sarea.

Unibertsitateak


Ekonomia

2020ko Biztanleria Aktiboa 278.400 pertsonakoa zen, honako jarduera sektoretan banatuta: Zerbitzuak = 177.800, Industria = 75.700, Eraikuntza = 15.600, eta Lehen sektorea = 9.400.[25]

2019ko BPG-Barne Produktu Gordina 20.973 M €-koa izan zen. Beraz, BPGaren bolumenaren araberako Espainiako 14. ekonomia zen. Per capita BPGa bizi-kalitatearen adierazle ona da, eta 32.141 €-koa izan zen, estatuko BPGa 23.690 €-koa zen bitartean. Kopuru horrek esan nahi du Nafarroako biztanleria estatuko bizitza-maila onena dutenen artean dagoela, hain zuzen 3. postuan Autonomia Erkidegoetako per capita BPGaren rankingean.[26]

2021eko bigarren hiruhileko BAI-Biztanleria Aktiboaren Inkestan, Nafarroako langabezia %10,3koa zen, estatuko langabeziaren ehuneko txikiena duen Euskal Autonomia Erkidegoaren ondoren.[27]

Lehen sektorea

Nekazaritza

Nafarroako ardoaren jatorri izendapenak.

Nafarroa Garaia bereziki oparoa da nekazaritzaren ikuspegitik. Ebro ibarraren baitan elikagai ugari ekoizten dira, horietako asko jatorri izendapenarekin. Lizarraldean eta Iruñerrian zerealaren produkzioa handia da. Kantauri isurialdean nekazaritza gutxiago dago, lurra menditsuagoa baita eta klima euritsuagoa.

Abeltzaintza

Meatzaritza

Industria

Nafarroako industria goi mailakoa eta esportatzailea da, eta 51 enpresa daude 500 enplegatutik gora dituztenak.[28] Horien artean batzuk multinazionalen filialak dira, hala nola Volkswagen, eta beste hainbat bertako kapitala dutenak, ezagunenak Azkoyen Taldea, Sunsundegui edo Fagor Ederlan izanik.[29]

Jarduera industrialek CETENASAtik (Nafarroako Zentro Teknologikoak) sortutako ikerketa teknologikorako zentro batzuen euskarria dute. Zentro horiek enpresen lehiakortasuna hobetzen laguntzen dute.[30]

NIE- Nafarroaren Industriaren Elkarteak industriaren eta haren ingurunearen arteko lankidetza eta lehiakortasunaren hobekuntza sustatzen ditu. NIE elkarte pribatua da, kudeaketan eta teknologian espezializtua, erreferente izateraino, eta Nafarroako enpresa garrantzitsuenen %70 inguru biltzen ditu, bezero eta elkartuen artean, fakturazio-bolumenari dagokionez. [31]

Eraikuntza

Zerbitzuak

Turismoa

Jaiak

Joaldunak. Ituren eta Zubietako Inauterietan

Nafar ospetsuak

Erreferentziak

  1. Nafarroako Foru Erkidegoa da Euskaltzaindiak hobetsitako forma. 32. araua: Espainiako erresumako autonomia-erkidegoen, probintzien eta probintzia-hiriburuen izenak. Euskaltzaindia (Noiz kontsultatua: 2010-07-09).
  2. Nafarroako Foru Komunitatea da Nafarroako Gobernuak onartutako euskarazko izen ofiziala. Autogobernua. Foru Hobekuntza. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2010-07-09)..
    Euskaltzaindiak euskara baturako Nafarroako Foru Erkidegoa izena du onartua, forma nagusitzat; hala ere, «Nafarroako Foru Komunitatea izendapena ere erabil daiteke», zehaztu du. 154. araua. Euskaltzaindia (Noiz kontsultatua: 2010-10-14).
  3. Castiella, Pablo J.. Eginardo. Vida de Carlomagno (Vita Karoli Magni). Edición bilingüe latín-castellano. (Noiz kontsultatua: 2021-10-03).
  4. «NABA - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2021-10-03).
  5. Navarra y su abrazo etimológico. (Noiz kontsultatua: 2021-10-03).
  6. (Gaztelaniaz) «Etimología de la voz "Navarra"» Pyrenaeus 2012-12-02 (Noiz kontsultatua: 2021-10-03).
  7. (Gaztelaniaz) Gipuzkoa, Noticias de. «Las debilidades del pan-nabarrismo» www.noticiasdegipuzkoa.eus (Noiz kontsultatua: 2021-10-03).
  8. a b c d e Historia de Navarra II. El Neolítico
  9. URZAINQUI, TOMAS. "Navarra, sin fronteras impuestas". Pamiela
  10. Merindadeak. Nafarroako historiako gaiak Bigarren Hezkuntzarako
  11. a b c d Jimeno Jurío, José María. Nafarroako erreinua. Lur Entziklopedia Tematikoa, CC-BY 3.0, euskara.euskadi.eus (Noiz kontsultatua: 2020-1-21).
  12. a b Gran Enciclopedia de Navarra | CORTES. (Noiz kontsultatua: 2021-10-09).
  13. a b c (Gaztelaniaz) Martinena Ruiz, Juan José. (2009). Palacios Cabo de Armería, una peculiaridad de Navarra. Cátedra de Patrimonio y Arte Navarro, Universidad de Navarra., 47-75 or. (Noiz kontsultatua: 2021-10-09).
  14. Gran Enciclopedia de Navarra | CABO DE LINAJE. (Noiz kontsultatua: 2021-10-09).
  15. Nafarroako Foru Eraentza Berrezarri eta Hobetzeari buruzko Lege Organikoa. Hizkuntza Eskubideen Behatokia.
  16. Nafarroako Sinboloak: Armarria, bandera eta ereserkia.
  17. Nafarroako Foru Erkidegoko Gobernua: Nafarroako izendegia, 2007-01-01.
  18. [1]
  19. «Los radares del Estado en Navarra recaudan 12,72 millones y denuncian a 208.000 conductores en cinco años» Noticias de Navarra (Noiz kontsultatua: 2021-03-28).
  20. Ramón Zallo eta Mikel Ayuso (euskaratzailea: Josemari Navascués): Euskal Herria ezagutzea, Eusko Jaurlaritza, 2009, 44. orrialdea.
  21. Garikoitz Goikoetxea, «Euskararen mapaz, eta mapa azaldu ez», Berria, 2015-01-14
  22. «Gobernuak Laxoa jokoa Kultur Intereseko Ondasun Inmaterial izendatu du» Ttipi-Ttapa, 2019-05-09 (erran.eus) (Noiz kontsultatua: 2019-05-14).
  23. «bandres-karolo memoriala» bandres-karolo memoriala (Noiz kontsultatua: 2021-10-04).
  24. http://www.argia.com/albistea/nabarra-aldizkariak-argitaratzeari-utzi-dio-arazo-ekonomikoak-direla-eta 'Nabarra' aldizkariak argitaratzeari utzi dio arazo ekonomikoak direla eta
  25. (Gaztelaniaz) Biztanleria aktiboaren inkesta. Nafarroako Esatistika Erakundea. https://administracionelectronica.navarra.es/GN.InstitutoEstadistica.Web/InformacionEstadistica.aspx?R=1&E=172.
  26. (Gaztelaniaz) Datos macro Navarra – Economía de las Comunidades Autónomas.. Expansión https://datosmacro.expansion.com/ccaa/navarra+ISBN C.I.F.: B-87328910..
  27. (Gaztelaniaz) Datos macro Navarra – Encuesta de Población Activa. Expansión https://datosmacro.expansion.com/paro-epa/espana-comunidades-autonomas/navarra+ISBN C.I.F.: B-87328910..
  28. (Gaztelaniaz) Ranking de empresas. El Economista. https://ranking-empresas.eleconomista.es/empresas-NAVARRA.html.
  29. (Gaztelaniaz) Catálogo de la industria navarra. Diputación Foral de Navarra. Gobierno de Navarra, Prensa publicaciones ISBN 9788423502462..
  30. (Gaztelaniaz) Apraiz, Amaia, Martínez, Ainara, Romano,María. (2019). Patrimonio industrial de Navarra. Gobierno de Navarra. Fondo de Publicaciones; N.º 1, 365, 370 or. ISBN 8423535053, ‎ 978-8423535057..
  31. (Gaztelaniaz) Bayo, Alberto, et al.. (2010). Claves de la economía y la empresa de Navarra. Colección Informes. Gobierno de Navarra, 144 or. ISBN 9788461337422..

Ikus, gainera

Kanpo estekak

Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena:
Nafarroa