COVID-19: berrikuspenen arteko aldeak

Aldatu loturak
Wikipedia, Entziklopedia askea
Nabigazio historia interaktiboa
← Aurreko ezberdintasunaHurrengo ezberdintasuna →
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
IkusizkoaWikitestua
Josu (eztabaida | ekarpenak)
12.288 edits
No edit summary
15. lerroa: 15. lerroa:
| MeshID =
| MeshID =
}}
}}
'''COVID-19''' (ingeleseko ''coronavirus disease 2019'' terminoaren akronimoa) [[SARS-CoV-2]] [[koronabirus]]ak eragiten duen [[gaixotasun infekzioso]]a da. Birusaren [[Inkubazio epea|inkubazio aldiak]] (gaixoa kutsatuta dago, baina ez du sintomarik azaleratzen) bi eta hamalau egun artean irauten du, eta aldi honetan ere gaixotasuna kutsagarria da. Sintoma adierazgarrienak [[sukar]]ra, [[eztul]]a eta [[Arnasestu|arnasteko zailtasunak]] dira,<ref>{{Cite news|url=https://www.who.int/docs/default-source/coronaviruse/situation-reports/20200127-sitrep-7-2019--ncov.pdf|abizena=|izena=|izenburua=Novel Coronavirus (2019-nCoV)|data=2020-01-27|egunkaria=World Health Organization|formatoa=pdf|hizkuntza=en|sartze-data=2020-01-30}}</ref> eta hilgarria izan daiteke.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dagoeneko 100 pertsona hil eta 4.500 bat kutsatu dira koronabirus berriaren eraginez|hizkuntza=eu|data=2020-01-28|url=https://www.eitb.eus/eu/albisteak/mundua/osoa/6990050/100-pertsona-hil-eta-4500-kutsatu-dira-koronabirus-berriaren-eraginez/|aldizkaria=Euskal Irrati Telebista|sartze-data=2020-01-30}}</ref> [[Pneumonia]], arnas zailtasun akutuaren sindromea, [[sepsis]]a eta shock septikoa eragin ditzake. Ez dago tratamendu espezifikorik: neurri terapeutiko nagusiak sintomak arintzea eta biziarteko funtzioak mantentzea dira.
'''COVID-19''' (ingelesezko ''coronavirus disease 2019'' terminoaren akronimoa) [[SARS-CoV-2]] [[koronabirus]]ak eragiten duen [[gaixotasun infekzioso]]a da. Birusaren [[Inkubazio epea|inkubazio aldiak]] (gaixoa kutsatuta dago, baina ez du sintomarik azaleratzen) bi eta hamalau egun artean irauten du, eta aldi horretan ere gaixotasuna kutsagarria da. Sintoma adierazgarrienak [[sukar]]ra, [[eztul]]a eta [[Arnasestu|arnasteko zailtasunak]] dira<ref>{{Cite news|url=https://www.who.int/docs/default-source/coronaviruse/situation-reports/20200127-sitrep-7-2019--ncov.pdf|abizena=|izena=|izenburua=Novel Coronavirus (2019-nCoV)|data=2020-01-27|egunkaria=World Health Organization|formatoa=pdf|hizkuntza=en|sartze-data=2020-01-30}}</ref> eta hilgarria izan daiteke.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dagoeneko 100 pertsona hil eta 4.500 bat kutsatu dira koronabirus berriaren eraginez|hizkuntza=eu|data=2020-01-28|url=https://www.eitb.eus/eu/albisteak/mundua/osoa/6990050/100-pertsona-hil-eta-4500-kutsatu-dira-koronabirus-berriaren-eraginez/|aldizkaria=Euskal Irrati Telebista|sartze-data=2020-01-30}}</ref> [[Pneumonia]], arnas zailtasun akutuaren sindromea, [[sepsis]]a eta shock septikoa eragin ditzake. Ez dago tratamendu espezifikorik: neurri terapeutiko nagusiak sintomak arintzea eta biziarteko funtzioak mantentzea dira.


Kutsatzeko modurik ohikoena pertsonen artekoa da, normalean airekoa, doministiku egitean, eztul egitean edo arnasbotatzean igortzen diren tanta txikiak direla eta. [[Fomite]]en bidez ere [[birus]] [[patogeno]]ak hartu daitezke. Sintomak birusarekiko esposizioa gertatu eta bi eta hamalau egun artean agertzen dira. Esku-garbiketarekin, maskarak erabiltzearekin eta gaixotasunaren diagnostiko goiztiarrarekin prebenitu daiteke transmisioa.
Kutsatzeko modurik ohikoena pertsonen artekoa da, normalean airekoa, doministiku egitean, eztul egitean edo arnasa botatzean igortzen diren tanta txikiak direla eta. [[Fomite]]en bidez ere [[birus]] [[patogeno]]ak har daitezke. Sintomak birusarekiko esposizioa gertatu eta bi eta hamalau egun artean agertzen dira. Transmisioa eskuaz garbituz, maskarak erabiliz eta gaixotasunaren diagnostiko goiztiarraz prebeni daiteke .


[[COVID-19 gaixotasunaren 2019-2020ko agerraldia]]k mundu osoko [[pandemia]] sortu zuen, eta eragina izan zuen [[COVID-19 gaixotasunaren 2019-2020ko agerraldia Euskal Herrian|Euskal Herrian ere]].
[[COVID-19 gaixotasunaren 2019-2020ko agerraldia]]k mundu osoko [[pandemia]] sortu zuen, eta eragina izan zuen [[COVID-19 gaixotasunaren 2019-2020ko agerraldia Euskal Herrian|Euskal Herrian ere]].


== Transmisio bideak ==
== Transmisio bideak ==
[[Infekzio]]a pertsonatik pertsonara transmititzen da. Batez ere, 5 [[Mikrometro (unitatea)|mikra]] baino gehiagoko arnas tantengatik eta infektatutako pertsonen jariakinekiko kontaktu zuzenagatik. Ez dirudi metro bat edo bi baino distantzia handiagoetara transmititu daitekeenik.
[[Infekzio]]a pertsonaz pertsona transmititzen da, batez ere, 5 [[Mikrometro (unitatea)|mikra]] baino gehiagoko arnas tantengatik eta infektatutako pertsonen jariakinekiko kontaktu zuzenagatik. Ez dirudi metro bat edo bi baino distantzia handiagoetara transmiti daitekeenik.


Infektatutako pertsona baten arnas-sekrezioak dituen eskua ukitzeagatik edo aurretik honekin kontaktuan izandako gainazal edo objektuak ([[fomite]]ak) ukitu ondoren ahoa, sudurra edota begiak ukitzeagatik transmititu daiteke. Adibidez, atearen heldulekua ukitu edo gaixoari eskua eman eta gero, aurpegia ukitzea. Birusak gainazaletan orduak aktibo irauten duela uste da.
Infektatutako pertsona baten arnas-sekrezioak dituen eskua ukitzeagatik edo aurretik harekin kontaktuan izandako gainazal edo objektuak ([[fomite]]ak) ukitu ondoren ahoa, sudurra edota begiak ukitzeagatik transmiti daiteke. Adibidez, atearen heldulekua ukitu edo gaixoari eskua eman eta gero, aurpegia ukitzea. Birusak gainazaletan orduak aktibo irauten duela uste da.


== Sintomak ==
== Sintomak ==
Sintomarik arruntenak, [[sukar]]ra, [[eztul]]a eta arnas-faltaren sentsazioa dira. Kasu larriagoetan, infekzioak [[pneumonia]] eragin dezake edo arnasa hartzeko zailtasun handia, [[giltzurrun]]en funtzioaren galera eta baita, zenbait kasutan, heriotza ere. Konplikazio horiek, oro har, [[Zahartzaro|adineko pertsonetan]] edo beste gaixotasunen bat duten pertsonetan gertatzen dira, hala nola, bihotzeko edo [[Birika|biriketako]] gaixotasuna dutenetan edo [[Immunitate-sistema|immunitate]]-arazoak dituztenetan.
Sintomarik arruntenak [[sukar]]ra, [[eztul]]a eta arnas-faltaren sentsazioa dira. Kasu larriagoetan, infekzioak [[pneumonia]] eragin dezake edo arnasa hartzeko zailtasun handia, [[giltzurrun]]en funtzioaren galera eta baita, zenbait kasutan, heriotza ere. Konplikazio horiek, oro har, [[Zahartzaro|adineko pertsonetan]] edo beste gaixotasunen bat duten pertsonengan gertatzen dira, hala nola, bihotzeko edo [[Birika|biriketako]] gaixotasuna badute edo [[Immunitate-sistema|immunitate]]-arazoak badituzte.


Munduko Osasun Erakundeak Txinako 55.924 laborategian egiaztatutako kasu hartu zituen eta gaixotasunak eragiten dituen sintomak hurrenak direla ondorioztatu zuen:<ref>{{erreferentzia|url=https://www.who.int/docs/default-source/coronaviruse/who-china-joint-mission-on-covid-19-final-report.pdf|izenburua=Report of the WHO-China Joint Mission on Coronavirus Disease 2019 (COVID-19)|sartze-data=2020-03-26|egunkaria=Munduko Osasun Erakundea|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=en|formatua=PDF}}</ref>
Munduko Osasun Erakundeak Txinako 55.924 laborategitan egiaztatutako kasu hartu zituen eta gaixotasunak eragiten dituen sintomak hurrenak direla ondorioztatu zuen:<ref>{{erreferentzia|url=https://www.who.int/docs/default-source/coronaviruse/who-china-joint-mission-on-covid-19-final-report.pdf|izenburua=Report of the WHO-China Joint Mission on Coronavirus Disease 2019 (COVID-19)|sartze-data=2020-03-26|egunkaria=Munduko Osasun Erakundea|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=en|formatua=PDF}}</ref>
{| class="wikitable sortable"
{| class="wikitable sortable"
!Sintoma
!Sintoma
35. lerroa: 35. lerroa:
|-
|-
|[[Sukar]]ra
|[[Sukar]]ra
|%87.9
|% 87,9
|-
|-
|[[Eztul|Eztul lehorra]]
|[[Eztul|Eztul lehorra]]
|%67.7
|% 67,7
|-
|-
|[[Neke]]a
|[[Neke]]a
|%38.1
|% 38,1
|-
|-
|[[Karkaxa]]ren ekoizpena
|[[Karkaxa]]ren ekoizpena
|%33.4
|% 33,4
|-
|-
|Arnasteko zailtasunak
|Arnasteko zailtasunak
|%18.6
|% 18,6
|-
|-
|[[Gihar-min|Gihar]] edo [[artikulazio]]etako mina
|[[Gihar-min|Gihar]] edo [[artikulazio]]etako mina
|%14.8
|% 14,8
|-
|-
|[[Eztarri]]ko mina
|[[Eztarri]]ko mina
|%13.9
|% 13,9
|-
|-
|[[Zefalea|Buruko mina]]
|[[Zefalea|Buruko mina]]
|%13.6
|% 13,6
|-
|-
|[[Hotzeri]]a
|[[Hotzeri]]a
|%11.4
|% 11,4
|-
|-
|[[Goragale]]a eta [[Oka|botaka egitea]]
|[[Goragale]]a eta [[Oka|botaka egitea]]
|%5
|% 5
|-
|-
|Sudurreko [[kongestio]]a
|Sudurreko [[kongestio]]a
|%4.8
|% 4,8
|-
|-
|[[Beherako]]a
|[[Beherako]]a
|%3.7
|% 3,7
|-
|-
|[[Hemoptisia]]
|[[Hemoptisia]]
|%0.9
|% 0,9
|-
|-
|Kongestio konjuntiboa
|Kongestio konjuntiboa
|%0.8
|% 0,8
|}
|}
Zerrendan aurrera joz gero, [[pneumonia]] larria, arnasteko zailtasunaren sindrome akutua, [[Septizemia|sepsia]], [[shock septiko]]a eta [[heriotza]] daude. Kutsatutako zenbait norbanako asintomatikoa izan daitezke, hau da, testak gaixorik daudela esan arren, ez dute sintomarik garatzen eta beraz, ikerlariek kutsatutako norbanakoak hurbiletik zaintzeko gomendioa eman dute, kutsapena kontrolatu nahi bada.<ref>Guan, Wei-jie; Ni, Zheng-yi; Hu, Yu; Liang, Wen-hua; Ou, Chun-quan; He, Jian-xing; Liu, Lei; Shan, Hong; Lei, Chun-liang; Hui, David S. C.; Du, Bin (2020ko otsailaren 28). "Clinical Characteristics of Coronavirus Disease 2019 in China". ''New England Journal of Medicine''. doi:10.1056/NEJMoa2002032. <nowiki>PMID 32109013</nowiki>.</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Xingfei|abizena=Pan|izenburua=Asymptomatic cases in a family cluster with SARS-CoV-2 infection|hizkuntza=English|abizena2=Chen|abizena3=Xia|abizena4=Wu|abizena5=Li|abizena6=Ou|abizena7=Zhou|abizena8=Liu|izena2=Dexiong|izena3=Yong|izena4=Xinwei|izena5=Tangsheng|izena6=Xueting|izena7=Liyang|izena8=Jing|data=2020-02-19|url=https://www.thelancet.com/journals/laninf/article/PIIS1473-3099(20)30114-6/abstract|aldizkaria=The Lancet Infectious Diseases|alea=0|zenbakia=0|issn=1473-3099|pmid=32087116|doi=10.1016/S1473-3099(20)30114-6|sartze-data=2020-03-06}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=CDC|izenburua=Coronavirus Disease 2019 (COVID-19)|hizkuntza=en-us|data=2020-02-11|url=https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/about/symptoms.html|aldizkaria=Centers for Disease Control and Prevention|sartze-data=2020-03-06}}</ref>
Zerrendan aurrera joz gero, [[pneumonia]] larria, arnasteko zailtasunaren sindrome akutua, [[Septizemia|sepsia]], [[shock septiko]]a eta [[heriotza]] daude. Kutsatutako zenbait norbanako asintomatikoa izan daitezke, hau da, testak gaixorik daudela esan arren, ez dute sintomarik garatzen eta beraz, ikerlariek kutsatutako norbanakoak hurbiletik zaintzeko gomendioa eman dute, kutsapena kontrolatu nahi bada.<ref>Guan, Wei-jie; Ni, Zheng-yi; Hu, Yu; Liang, Wen-hua; Ou, Chun-quan; He, Jian-xing; Liu, Lei; Shan, Hong; Lei, Chun-liang; Hui, David S. C.; Du, Bin (2020ko otsailaren 28). "Clinical Characteristics of Coronavirus Disease 2019 in China". ''New England Journal of Medicine''. doi:10.1056/NEJMoa2002032. <nowiki>PMID 32109013</nowiki>.</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Xingfei|abizena=Pan|izenburua=Asymptomatic cases in a family cluster with SARS-CoV-2 infection|hizkuntza=English|abizena2=Chen|abizena3=Xia|abizena4=Wu|abizena5=Li|abizena6=Ou|abizena7=Zhou|abizena8=Liu|izena2=Dexiong|izena3=Yong|izena4=Xinwei|izena5=Tangsheng|izena6=Xueting|izena7=Liyang|izena8=Jing|data=2020-02-19|url=https://www.thelancet.com/journals/laninf/article/PIIS1473-3099(20)30114-6/abstract|aldizkaria=The Lancet Infectious Diseases|alea=0|zenbakia=0|issn=1473-3099|pmid=32087116|doi=10.1016/S1473-3099(20)30114-6|sartze-data=2020-03-06}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=CDC|izenburua=Coronavirus Disease 2019 (COVID-19)|hizkuntza=en-us|data=2020-02-11|url=https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/about/symptoms.html|aldizkaria=Centers for Disease Control and Prevention|sartze-data=2020-03-06}}</ref>


[[Inkubazio epea|Inkubazio aldiak]] (kutsapen-unetik lehen sintomak garatu arte dagoen tartea) egun bat eta hamalau egun artean iraun ditzake, baina ohikoena bost egun irautea da.<ref>{{erreferentzia|url=https://www.who.int/docs/default-source/coronaviruse/situation-reports/20200219-sitrep-30-covid-19.pdf?sfvrsn=6e50645_2|izenburua=Coronavirus disease 2019 (COVID-19) Situation Report – 29|sartze-data=2020-03-06|egunkaria=Munduko Osasun Erakundea|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=en|formatua=PDF}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Q&A on coronaviruses (COVID-19)|hizkuntza=en|url=https://www.who.int/news-room/q-a-detail/q-a-coronaviruses|aldizkaria=www.who.int|sartze-data=2020-03-06}}</ref> Alabaina, bada kasu bat hogeita zazpi eguneko inkubazio aldia izan zuena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Coronavirus incubation could be as long as 27 days, Chinese provincial government says|hizkuntza=en|data=2020-02-22|url=https://www.reuters.com/article/us-china-health-incubation-idUSKCN20G06W|aldizkaria=Reuters|sartze-data=2020-03-06}}</ref>
[[Inkubazio epea|Inkubazio aldiak]] (kutsapen-unetik lehen sintomak garatu arte dagoen tartea) egun bat eta hamalau egun artean iraun ditzake, baina ohikoena bost egun irautea da.<ref>{{erreferentzia|url=https://www.who.int/docs/default-source/coronaviruse/situation-reports/20200219-sitrep-30-covid-19.pdf?sfvrsn=6e50645_2|izenburua=Coronavirus disease 2019 (COVID-19) Situation Report – 29|sartze-data=2020-03-06|egunkaria=Munduko Osasun Erakundea|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=en|formatua=PDF}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Q&A on coronaviruses (COVID-19)|hizkuntza=en|url=https://www.who.int/news-room/q-a-detail/q-a-coronaviruses|aldizkaria=www.who.int|sartze-data=2020-03-06}}</ref> Alabaina, kasu batek hogeita zazpi eguneko inkubazio aldia izan zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Coronavirus incubation could be as long as 27 days, Chinese provincial government says|hizkuntza=en|data=2020-02-22|url=https://www.reuters.com/article/us-china-health-incubation-idUSKCN20G06W|aldizkaria=Reuters|sartze-data=2020-03-06}}</ref>


Kasu larrienetan birusak [[immunitate-sistema]]ren gehiegizko erantzuna eragiten du, [[hantura]] handia eta organo anitzeko porrota agertuz. [[Zitokina]] asko askatzen dira prozesu honetan, "[[zitokina-ekaitz]]a" izenarekin ezagutzen dena, eta horrek hantura horiek sortzen ditu <ref> Liu, Jia; Cao, Ruiyuan; Xu, Mingyue; Wang, Xi; Zhang, Huanyu; Hu, Hengrui; Li, Yufeng; Hu, Zhihong et al. (2020-03-18)[https://www.nature.com/articles/s41421-020-0156-0 Hydroxychloroquine, a less toxic derivative of chloroquine, is effective in inhibiting SARS-CoV-2 infection in vitro] Ceel Discovery </ref>. Horri aurre egiteko, [[immunosupresore]]ak erabili dira hainbat kasutan gehiegizko erantzun immune hori moteltzeko <ref> Basaras, Miren [https://www.berria.eus/paperekoa/1900/009/001/2020-04-01/sistema-immune-indartsua.htm Sistema immune indartsua] Berria, 2020 apirilaren 1ean </ref>
Kasu larrienetan birusak [[immunitate-sistema]]ren gehiegizko erantzuna eragiten du, [[hantura]] handia eta organo anitzeko porrota agertuz. [[Zitokina]] asko askatzen dira prozesu honetan, "[[zitokina-ekaitz]]a" izenarekin ezagutzen dena, eta horrek hantura horiek sortzen ditu <ref> Liu, Jia; Cao, Ruiyuan; Xu, Mingyue; Wang, Xi; Zhang, Huanyu; Hu, Hengrui; Li, Yufeng; Hu, Zhihong et al. (2020-03-18)[https://www.nature.com/articles/s41421-020-0156-0 Hydroxychloroquine, a less toxic derivative of chloroquine, is effective in inhibiting SARS-CoV-2 infection in vitro] Ceel Discovery </ref>. Horri aurre egiteko, [[immunosupresore]]ak erabili dira hainbat kasutan, gehiegizko erantzun immune hori moteltzeko <ref> Basaras, Miren [https://www.berria.eus/paperekoa/1900/009/001/2020-04-01/sistema-immune-indartsua.htm Sistema immune indartsua] Berria, 2020 apirilaren 1ean </ref>


== Gaitzaren diagnostikoa ==
== Gaitzaren diagnostikoa ==
86. lerroa: 86. lerroa:
[[Fitxategi: Infektionsschutzzentrum im Rautenstrauch-Joest-Museum, Köln-6313 (cropped).jpg|eskuinera|thumb|250px|Lagina hartzen sudurretik COVID-19 diagnostikatzeko]]
[[Fitxategi: Infektionsschutzzentrum im Rautenstrauch-Joest-Museum, Köln-6313 (cropped).jpg|eskuinera|thumb|250px|Lagina hartzen sudurretik COVID-19 diagnostikatzeko]]


Gaitzaren sintomatologiak eta gaixo batekin kontaktua ukan izanak zantzu bat eman dakioke medikuari COVID-19 susmatzeko, baina gaixotasunaren diagnostikoa laborategiko froga espezifikoen bidez egin behar da.
Gaitzaren sintomatologiak eta gaixo batekin kontaktua ukan izanak zantzu bat eman dezaioke medikuari COVID-19 susmatzeko, baina gaixotasunaren diagnostikoa laborategiko proba zehatzen bidez egin behar da.


Birusa antzemateko gehien erabiltzen den teknika [[PCR]] da. Zehazki, [[RT-PCR]] izeneko aldaera, birusaren genoma eta birusen kopurua ([[birus-karga]]) detektatzen dituena. Lagina sudurreko frotis batetik edo frotis nasofaringeo batetik lortzen da <ref> [https://web.archive.org/web/20200130202031/https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/lab/rt-pcr-detection-instructions.html Real-Time RT-PCR Panel for Detection 2019-Novel Coronavirus] Centers for Disease Control and Prevention, 2020ko urtarrilaren 29an </ref>. Proba honek [[sentikortasun (medikuntza)|sentikortasun]] handia du eta emaitza ordu gutxitan ezagutzen da.
Birusa antzemateko gehien erabiltzen den teknika [[PCR]] da; zehazki, [[RT-PCR]] izeneko aldaeraz, birusaren genoma eta birusen kopurua ([[birus-karga]]) detektatzen dituenaz. Lagina sudurreko frotis batetik edo frotis nasofaringeo batetik lortzen da <ref> [https://web.archive.org/web/20200130202031/https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/lab/rt-pcr-detection-instructions.html Real-Time RT-PCR Panel for Detection 2019-Novel Coronavirus] Centers for Disease Control and Prevention, 2020ko urtarrilaren 29an </ref>. Probak [[sentikortasun (medikuntza)|sentikortasun]] handia du eta emaitza ordu gutxitan jakiten da.


Beste proba batek birusaren genomaren ordez birusaren [[antigeno]] bat (bilgarriaren S proteina) detektatzen du. Lagina, lehen bezala, hodi nasofaringeotik hartzen da, eta emaitza 10-15 minututan ezagutzen da. PCR baino azkarragoa da, beraz <ref> Galarraga, Ana: [https://www.berria.eus/paperekoa/1896/008/001/2020-04-15/testak-zein-nori-zertarako.htm Testak: Zein, nori, zertarako?] BERRIA, 2020-4-15ean </ref>. PCRren aldean, ordea, teknika honek ez du bermatzen [[infekzio]]a aktibo dagoenik.
Beste proba batek birusaren genomaren ordez birusaren [[antigeno]] bat (bilgarriaren S proteina) detektatzen du. Lagina, lehen bezala, hodi nasofaringeotik hartzen da, eta emaitza 10-15 minuturen buruan jakiten da. PCR baino azkarragoa da; beraz <ref> Galarraga, Ana: [https://www.berria.eus/paperekoa/1896/008/001/2020-04-15/testak-zein-nori-zertarako.htm Testak: Zein, nori, zertarako?] BERRIA, 2020-4-15ean </ref>. PCRren aldean, ordea, teknika horrek ez du bermatzen [[infekzio]]a aktibo dagoenik.


Antzeko gauza bat gertatzen da [[Serologia|teknika serologikoekin]], odoleko birusaren aurkako [[antigorputz]]ak detektatzen dituztenak. Antigorputzen presentziak odolean gizabanako hori birusarekin infektatuta izan dela adierazten du, baina horrek ez du esan nahi lagina hartzeko unean infekzioa aktibo duenik <ref> [https://www.redaccionmedica.com/secciones/sanidad-hoy/prueba-coronavirus-diferencias-test-rapido-pcr-covid19-espana--8694 Prueba coronavirus: ¿qué diferencias hay entre un test rápido y un PCR?] Redacción médica, 2020-3-20an </ref>. Ikerketa epidemiologikoak egiteko, baina, teknika hauek azkarrak eta baliotsuak izaten dira gaitzaren hedapena komunitate batean ezagutzeko
Antzeko gauza bat gertatzen da [[Serologia|teknika serologikoekin]], odoleko birusaren aurkako [[antigorputz]]ak detektatzen dituztenak. Antigorputzen presentziak odolean gizabanako hori birusarekin infektatuta izan dela adierazten du, baina horrek ez du esan nahi lagina hartzeko unean infekzioa aktibo duenik <ref> [https://www.redaccionmedica.com/secciones/sanidad-hoy/prueba-coronavirus-diferencias-test-rapido-pcr-covid19-espana--8694 Prueba coronavirus: ¿qué diferencias hay entre un test rápido y un PCR?] Redacción médica, 2020-3-20an </ref>. Ikerketa epidemiologikoak egiteko, baina, teknika hauek azkarrak eta baliotsuak izaten dira gaitzaren hedapena komunitate batean ezagutzeko
98. lerroa: 98. lerroa:
Edozein gaixotasun infekziosoren aurrean, [[Prebentzio (medikuntza)|prebentziorako]] neurriak ezinbestekoak izaten dira. [[Higiene]] neurriak areagotzea, eskuak, arropak, lekuak garbi mantentzeko ahalegin bereziak egin behar dira. [[Higiene]] neurriak areagotu behar dira.
Edozein gaixotasun infekziosoren aurrean, [[Prebentzio (medikuntza)|prebentziorako]] neurriak ezinbestekoak izaten dira. [[Higiene]] neurriak areagotzea, eskuak, arropak, lekuak garbi mantentzeko ahalegin bereziak egin behar dira. [[Higiene]] neurriak areagotu behar dira.


[[Eztul]]a edo [[doministiku]] egitean gomendatu egiten da, erabilera bakarreko [[paperezko zapi]] edo [[komuneko paper]]ezko zapia erabiltzea. Erabili ondoren, erabilitako zapiak [[Zabor-edukiontzi|zakarrontzira]] bota behar dira eta eskuak garbitu beharko.
[[Eztul]]a edo [[doministiku]] egitean gomendatu egiten da, erabilera bakarreko [[paperezko zapi]] edo [[komuneko paper]]ezko zapia erabiltzea. Erabili ondoren, erabilitako zapiak [[Zabor-edukiontzi|zakarrontzira]] bota behar dira, baita eskuak garbitu ere.


Erabilera bakarreko paperezko zapirik eskura ez balego, eztul edo usin ukondoaren bestaldean, besoaren flexuraren gainean egin beharko, ez eskuetan.
Erabilera bakarreko paperezko zapirik eskura ez balego, ukondoaren bestaldean eztul edo usin eginbehar da, besoaren flexuraren gainean, ez eskuetan.


SARS-CoV-2 koronabirusaren eramaile batek eztul edo doministiku egitean kanporatutako listu-tantatxoak hurbil dauden pertsonen ahoarekin edo sudurrarekin kontaktuan jar daitezke, edo azaleretan geratu (mahaietan, ateen heldulekuetan, hainbat objektutan, jostailuetan, bulegoko tresna edo materialetan...) eta bertan [[ordu]] batzuk mantendu. Horregatik, garrantzitsua da [[higiene]] neurriak mantentzea, indartzea eta prozedura berriak ezartzea.
SARS-CoV-2 koronabirusaren eramaile bat eztul edo doministiku egitean kanporatutako listu-tantatxoak hurbil dauden pertsonen ahoarekin edo sudurrarekin kontaktuan jar daitezke, edo azaleretan geratu (mahaietan, ateen heldulekuetan, hainbat objektutan, jostailuetan, bulegoko tresna edo materialetan...) eta bertan [[ordu]] batzuk mantendu. Horregatik, garrantzitsua da [[higiene]] neurriak mantentzea, indartzea eta prozedura berriak ezartzea.




118. lerroa: 118. lerroa:


=== Garbiketa eta desinfekzioa ===
=== Garbiketa eta desinfekzioa ===
Ikaskideek, lankideek objektuak eta ingurumen-gainazalak garbitzea eta [[Desinfekzio|desinfektatzea]] lagungarria da haietan egon daitezkeen [[birus]]ak desagerrarazteko, [[birus]]aren transmisioa minimizatzea ahalbideratuz.
Ikaskideek, lankideek-eta objektuak eta ingurumen-gainazalak garbitzea eta [[Desinfekzio|desinfektatzea]] lagungarria da haietan egon daitezkeen [[birus]]ak desagerrarazteko, [[birus]]aren transmisioa minimizatzea ahalbideratuz.


Garbiketa prozeduretarako jarraibideak normalean egiten direnak dira:
Garbiketa prozeduretarako jarraibideak normalean hauek dira:


* Komertzialki eskuragarri dagoen edozein xaboi edo detergente erabil daiteke. Produktu higieniko hauek erabiltzea [[ur]] hutsa erabiltzea baino eraginkorrago da.
* Dendetan eskuragarri dagoen edozein xaboi edo detergente erabil daiteke. Produktu higieniko horiek erabiltzea [[ur]] hutsa erabiltzea baino eraginkorrago da.
* [[Ur]]a hotza, epela edo beroa izan daiteke. Edo erabilitako garbiketa-produktuaren etiketan gomendatzen denaren arabera.
* [[Ur]]a hotza, epela edo beroa izan daiteke. Edo erabilitako garbiketa-produktuaren etiketan gomendatzen denaren arabera.
* [[Xaboi]]arekin edo [[detergente]]arekin garbitu ondoren, [[ur]]arekin xaboia edo detergentea garbitu behar da.
* [[Xaboi]]arekin edo [[detergente]]arekin garbitu ondoren, [[ur]]arekin xaboia edo detergentea garbitu behar da.
* Desinfektatzaileak eta garbitzaileak erabiltzen direnean, ekoizleen jarraibideak arretaz [[Irakurrizko ulermen|irakurri]] eta bete behar dira.
* Desinfektatzaileak eta garbitzaileak erabiltzen direnean, ekoizleen jarraibideak arretaz [[Irakurrizko ulermen|irakurri]] eta bete behar dira.
* Mahaietan edo objektuetan utzitako [[hauts]]a urarekin eta xaboiarekin kendu beharko da, eta ez [[Zatar|trapu]] lehorrekin. Ahal den guztietan mopa eta [[lanbas]]a erabili behar da, eta ez [[Erratz (tresna)|erratza]]. [[Erratz (tresna)|Erratza]] baino hobea [[xurgagailu]]a. Izan ere, eskobatzean lurretik hautsa altxatzen da.
* Mahaietan edo objektuetan utzitako [[hauts]]a urarekin eta xaboiarekin kendu beharko da, eta ez [[Zatar|trapu]] lehorrekin. Ahal den guztietan mopa eta [[lanbas]]a erabili behar da, eta ez [[Erratz (tresna)|erratza]]. [[Erratz (tresna)|Erratza]] baino hobea [[xurgagailu]]a. Izan ere, eskobatzean lurretik hautsa altxatzen da.
* Ordenagailuak edo antzeko gailuak partekatzen diren lantoki edo ikastetxeetan, ekitaldi-aretoan edota ostalaritza zerbitzuetan, garrantzitsua da higiene neurriak areagotzea; izan ere; egunean zehar haietatik igarotzen diren pertsonen joan-etorri handia da eta baten batek, nahi gabe, birusa eroan dezake.
* Lantoki edo ikastetxeetan ordenagailuak edo antzeko tresnak partekatzen badira, ekitaldi-aretoan edota ostalaritza zerbitzuetan, garrantzitsua da higiene neurriak areagotzea; izan ere; egunean zehar haietatik igarotzen diren pertsonen joan-etorri handia da eta baten batek, nahi gabe, birusa eroan lezake.
* [[Higiene|Garbiketa]] ikastetxe edo lantoki osoan egin beharko litzateke, gutxienez egunean behin.
* [[Higiene|Garbiketa]] ikastetxe edo lantoki osoan egin beharko da, gutxienez egunean behin.


Honakoetan arreta berezia jarriko da:
Honakoetan arreta berezia jarriko da:
149. lerroa: 149. lerroa:


=== Jantokiak ===
=== Jantokiak ===
Sektoreko profesionalek normalean erabiltzen dituzte higiene neurriak beti bezala ondo zaindu beharko.
Sektoreko profesionalek normalean erabiltzen dituzten higiene neurriak beti bezala ondo zaindu behar dira.
* Jateko tresnak ([[baxera]], [[mahai-tresnak]], [[edalontzi]]ak, etab.): jantokietako erabiltzaileek erabiltzen dituzten tresnak, garbiketa egokia izan behar dute, ohiko moduan. Ez da beharrezkoa gomazko eskularru esterilak erabiltzea.
* Jateko tresnak ([[baxera]], [[mahai-tresnak]], [[edalontzi]]ak, etab.): jantokietako erabiltzaileek erabiltzen dituzten tresnak, garbiketa egokia izan behar dute, ohiko moduan. Ez da beharrezkoa gomazko eskularru esterilak erabiltzea.
* Ikastetxeetan arreta handia jarri behar da ikastetxeko ikasleen artean [[edalontzi]]ak, [[mahai-tresnak]], paperezko zapiak eta [[hortzetako eskuila]]k ez trukatzeko.
* Ikastetxeetan arreta handia jarri behar da ikastetxeko ikasleen artean [[edalontzi]]ak, [[mahai-tresnak]], paperezko zapiak eta [[hortzetako eskuila]]k ez trukatzeko.
155. lerroa: 155. lerroa:


=== Garraio publikoa, eskola garraioa ===
=== Garraio publikoa, eskola garraioa ===
Garraio publikoa, eskola-garraioa erabiltzen bada, komenigarria da ondorengo [[higiene]] neurriak hartzea:
Garraio publikoa nahiz eskola-garraioa erabiltzen bada, komenigarria da ondorengo [[higiene]] neurriak hartzea:
* Ibilbidearen aurretik eta ondoren autobusak, tren bagoiak, ahal den neurrian aireztatzea.
* Ibilbidearen aurretik eta ondoren, autobusak eta tren bagoiak, ahal den neurrian aireztatzea.
* Autobus edo tren barruko gainazalak urez eta detergentez garbitu behar dira, ahal bada ohiko maiztasuna areagotuz.
* Autobus edo tren barruko gainazalak urez eta detergentez garbitu behar dira, ahal bada, ohiko maiztasuna areagotuz.
* Erabilera bakarreko papera, posible bada, barruan plastikozko poltsa eta estalkia duen kubo batera bota beharko da.
* Erabilera bakarreko papera, ahal bada, barruan plastikozko poltsa eta estalkia duen kubo batera bota beharko da.


=== Hondakinen kudeaketa ===
=== Hondakinen kudeaketa ===
Ikastetxeek, lantokiek, ohiko hondakinen kudeaketa mantendu beharko dute. [[Hondakinen kudeaketa]] egiten duten langileak inoiz baino zorrotzagoak izatea gomendatzen da, batez ere hondakinak erabiltzeko behar duten babesari dagokionez. Betiere eskularruak erabil beharko dituzte.
Ikastetxeek, lantokiek... ohiko hondakinen kudeaketa mantendu beharko dute. [[Hondakinen kudeaketa]] egiten duten langileak inoiz baino zorrotzagoak izatea gomendatzen da, batez ere hondakinak erabiltzeko behar duten babesari dagokionez. Betiere eskularruak erabil beharko dituzte.


=== Higiene pertsonalerako materiala ===
=== Higiene pertsonalerako materiala ===
175. lerroa: 175. lerroa:


=== Lantokietako garbitzeko materiala ===
=== Lantokietako garbitzeko materiala ===
* Komertzialki eskuragarri dagoen edozein [[xaboi]] edo [[detergente]] erabil daiteke.
* Dendetan eskuragarri dagoen edozein [[xaboi]] edo [[detergente]] erabil daiteke.
* Garbiketarako [[eskularru]]ak.
* Garbiketarako [[eskularru]]ak.
* [[Lixibazio (Lurzoruan)|Lixiba]].
* [[Lixibazio (Lurzoruan)|Lixiba]].
188. lerroa: 188. lerroa:


== Prognosia ==
== Prognosia ==
Gaixotasunak hiltzen dituen pertsonen artean, gehienek beste gaitz batzuk dituzte lehenagotik, batez ere [[hipertentsio]]a, [[diabetes]]a eta bihotzeko gaitzak, eta hasierako sintomak zutenetik heriotzaraino, batez beste 14 egun igarotzen dira. Txinan egindako lehen ikerketen arabera, gizonezkoen heriotza tasa %&nbsp;2,8koa da eta emakumeena %&nbsp;1.7koa. Adinari dagokionez, 50 urtetik beherakoen artean heriotza tasa %&nbsp;0,5 baino txikiagoa da, baina 70 urtetik gorakoen artean %&nbsp; baino handiagoa da. 2020ko otsailaren 26ra arte Txinan izandako kasuen artean, ez zen 10 urtetik beherakoen artean heriotzarik gertatu.
Gaixotasunak hiltzen dituen pertsonen artean, gehienek beste gaitz batzuk dituzte lehenagotik, batez ere [[hipertentsio]]a, [[diabetes]]a eta bihotzeko gaitzak, eta hasierako sintomak zutenetik heriotzaraino, batez beste 14 egun igarotzen dira. Txinan egindako lehen ikerketen arabera, gizonezkoen heriotza tasa %&nbsp;2,8koa da eta emakumeena, %&nbsp;1.7koa. Adinari dagokionez, 50 urtetik beherakoen artean heriotza tasa %&nbsp;0,5 baino txikiagoa da, baina 70 urtetik gorakoen artean, ehunekoa baino handiagoa da. 2020ko otsailaren 26ra arte Txinan izandako kasuen artean, ez zen 10 urtetik beherakoen artean heriotzarik gertatu.


2020ko udaberriko pandemiaren [[Hego Euskal Herria|Hego Euskal Herriko]] datuek erakutsi dute gaitz honen hilkortasun-tasa, gurean, %1,3 ingurukoa dela <ref> Basaras, Miren: [https://www.berria.eus/paperekoa/2055/012/001/2020-06-07/seroprebalentzia.htm Seroprebalentzia] BERRIA, 2020-6-7an </ref>. Hots, [[gripe]]ak baino 10 aldiz jende gehiago hiltzen dituela COVID 19ak.
2020ko udaberriko pandemiaren [[Hego Euskal Herria|Hego Euskal Herriko]] datuek erakutsi dute gaitzaren hilkortasun-tasa gurean, %1,3 ingurukoa dela <ref> Basaras, Miren: [https://www.berria.eus/paperekoa/2055/012/001/2020-06-07/seroprebalentzia.htm Seroprebalentzia] BERRIA, 2020-6-7an </ref>. Hots, [[gripe]]ak baino 10 aldiz gehiago hiltzen dituela COVID 19ak.
{{Barra bertikalen grafikoa
{{Barra bertikalen grafikoa
|izena=COVID-19 gaitzaren heriotza tasa adin tarteko
|izena=COVID-19 gaitzaren heriotza tasa adin tarteko
200. lerroa: 200. lerroa:


== Tratamendua ==
== Tratamendua ==
Gaur arte eritasun honek ez du tratamendu zehatzik, hortaz eskuragarri dauden tratamenduek [[sintoma]]k leuntzea dute helburu.<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=WHO says new China coronavirus could spread, warns hospitals worldwide|hizkuntza=en|data=2020-01-14|url=https://www.reuters.com/article/us-china-health-pneumonia-who-idUSKBN1ZD16J|aldizkaria=Reuters|sartze-data=2020-01-29}}</ref> Sintoma horiek [[sukar]]ra, nekea, [[Eztul|eztul lehorra]] eta arnas gabezia dira; kasu larrienetan pneumonia eta giltzurrunen gutxiegitasuna ere azaltzen da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=武汉市卫生健康委员会|url=http://wjw.wuhan.gov.cn/front/web/showDetail/2020011109036|aldizkaria=wjw.wuhan.gov.cn|sartze-data=2020-01-29}}</ref><ref>Hui DS, I Azhar E, Madani TA, Ntoumi F, Kock R, Dar O, Ippolito G, Mchugh TD, Memish ZA, Drosten C, Zumla A, Petersen E. The continuing 2019-nCoV epidemic threat of novel coronaviruses to global health – The latest 2019 novel coronavirus outbreak in Wuhan, China. ''Int J Infect Dis''. 2020 Jan 14;91:264–266. doi:10.1016/j.ijid.2020.01.009. <nowiki>PMID 31953166</nowiki>.</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Q&A on coronaviruses|hizkuntza=en|url=https://www.who.int/news-room/q-a-detail/q-a-coronaviruses|aldizkaria=www.who.int|sartze-data=2020-01-29}}</ref> [[Gaixotasunen Kontrol eta Prebentziorako Txinatar Zentroa]]k (CCDC) [[pneumonia]] sendatzeko baliatzen diren tratamenduek koronabirusak eragindako pneumonia sendatzeko eraginkortasunik duten ikertzen dihardu.<ref>{{Cite news|url=http://www.xinhuanet.com/english/2020-01/26/c_138734908.htm|abizena=|izena=|izenburua=China CDC developing novel coronavirus vaccine|data=2020-01-26|egunkaria=Xinhua|formatoa=|hizkuntza=en|sartze-data=2020-01-29}}</ref>
Gaur arte, eritasun horrek ez du tratamendu zehatzik; hortaz, eskuragarri dauden tratamenduek [[sintoma]]k leuntzea dute helburu.<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=WHO says new China coronavirus could spread, warns hospitals worldwide|hizkuntza=en|data=2020-01-14|url=https://www.reuters.com/article/us-china-health-pneumonia-who-idUSKBN1ZD16J|aldizkaria=Reuters|sartze-data=2020-01-29}}</ref> Sintoma horiek [[sukar]]ra, nekea, [[Eztul|eztul lehorra]] eta arnas gabezia dira; kasu larrienetan pneumonia eta giltzurrunen gutxiegitasuna ere azaltzen da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=武汉市卫生健康委员会|url=http://wjw.wuhan.gov.cn/front/web/showDetail/2020011109036|aldizkaria=wjw.wuhan.gov.cn|sartze-data=2020-01-29}}</ref><ref>Hui DS, I Azhar E, Madani TA, Ntoumi F, Kock R, Dar O, Ippolito G, Mchugh TD, Memish ZA, Drosten C, Zumla A, Petersen E. The continuing 2019-nCoV epidemic threat of novel coronaviruses to global health – The latest 2019 novel coronavirus outbreak in Wuhan, China. ''Int J Infect Dis''. 2020 Jan 14;91:264–266. doi:10.1016/j.ijid.2020.01.009. <nowiki>PMID 31953166</nowiki>.</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Q&A on coronaviruses|hizkuntza=en|url=https://www.who.int/news-room/q-a-detail/q-a-coronaviruses|aldizkaria=www.who.int|sartze-data=2020-01-29}}</ref> [[Gaixotasunen Kontrol eta Prebentziorako Txinatar Zentroa]]k (CCDC) [[pneumonia]] sendatzeko baliatzen diren tratamenduek koronabirusak eragindako pneumonia sendatzeko eraginkortasunik duten ikertzen dihardu.<ref>{{Cite news|url=http://www.xinhuanet.com/english/2020-01/26/c_138734908.htm|abizena=|izena=|izenburua=China CDC developing novel coronavirus vaccine|data=2020-01-26|egunkaria=Xinhua|formatoa=|hizkuntza=en|sartze-data=2020-01-29}}</ref>


Arnas-aparatuan duen eraginagatik, [[arnasgailu]]en erabilpena funtsezkoa da<ref>{{Erreferentzia|izena=Arturo|abizena=Wallace|izenburua=Cómo funcionan los respiradores y por qué la desesperada carrera por fabricar más es clave en la batalla contra el coronavirus|hizkuntza=es|data=2020-03-30|url=https://www.bbc.com/mundo/noticias-52060716|aldizkaria=BBC News Mundo|sartze-data=2020-04-18}}</ref>.
Arnas-aparatuan duen eraginagatik, [[arnasgailu]]en erabilpena funtsezkoa da<ref>{{Erreferentzia|izena=Arturo|abizena=Wallace|izenburua=Cómo funcionan los respiradores y por qué la desesperada carrera por fabricar más es clave en la batalla contra el coronavirus|hizkuntza=es|data=2020-03-30|url=https://www.bbc.com/mundo/noticias-52060716|aldizkaria=BBC News Mundo|sartze-data=2020-04-18}}</ref>.


Egun existitzen diren [[Antibiriko|antibiralek]] gaixotasun hau sendatzeko balio dezaketen aztertzen dihardute zientzialariek;<ref name=":1" /> horien artean [[indinavir]], [[saquinavir]], [[remdesivir]], [[lopinavir]]/[[ritonavir]] eta [[Interferoi|beta interferoia]] proteasa inhibitzaileak proposatu dira.<ref>{{Erreferentzia|izena=Zhijian|abizena=Xu|izenburua=Nelfinavir was predicted to be a potential inhibitor of 2019 nCov main protease by an integrative approach combining homology modelling, molecular docking and binding free energy calculation|orrialdeak=2020.01.27.921627|hizkuntza=en|abizena2=Peng|abizena3=Shi|abizena4=Zhu|abizena5=Mu|abizena6=Wang|abizena7=Zhu|izena2=Cheng|izena3=Yulong|izena4=Zhengdan|izena5=Kaijie|izena6=Xiaoyu|izena7=Weiliang|data=2020-01-28|url=https://www.biorxiv.org/content/10.1101/2020.01.27.921627v1|aldizkaria=bioRxiv|doi=10.1101/2020.01.27.921627|sartze-data=2020-01-29}}</ref><ref>Paules, Catharine I.; Marston, Hilary D.; Fauci, Anthony S. (2020ko urtarrilaren 23). "Coronavirus Infections—More Than Just the Common Cold". ''JAMA''. doi:10.1001/jama.2020.0757. <nowiki>PMID 31971553</nowiki>.</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gilead assessing Ebola drug as possible coronavirus treatment|hizkuntza=en|data=2020-01-23|url=https://www.reuters.com/article/gilead-coronavirus-idUSL4N29S45D|aldizkaria=Reuters|sartze-data=2020-01-29}}</ref> Aurrez aipatutako [[antigorputz monoklonal]]en (mAbs) eraginkortasuna ere ikerketapean dago.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Coronavirus: Vir Biotechnology and Novavax announce vaccine plans|hizkuntza=en-GB|url=https://www.pharmaceutical-technology.com/news/coronavirus-vir-biotechnology-novavax-vaccine/|sartze-data=2020-01-29}}</ref>
Egungo [[Antibiriko|antibiralek]] gaixotasuna sendatzeko balio ote duten aztertzen dihardute zientzialariek;<ref name=":1" /> horien artean [[indinavir]], [[saquinavir]], [[remdesivir]], [[lopinavir]]/[[ritonavir]] eta [[Interferoi|beta interferoia]] proteasa inhibitzaileak proposatu dira.<ref>{{Erreferentzia|izena=Zhijian|abizena=Xu|izenburua=Nelfinavir was predicted to be a potential inhibitor of 2019 nCov main protease by an integrative approach combining homology modelling, molecular docking and binding free energy calculation|orrialdeak=2020.01.27.921627|hizkuntza=en|abizena2=Peng|abizena3=Shi|abizena4=Zhu|abizena5=Mu|abizena6=Wang|abizena7=Zhu|izena2=Cheng|izena3=Yulong|izena4=Zhengdan|izena5=Kaijie|izena6=Xiaoyu|izena7=Weiliang|data=2020-01-28|url=https://www.biorxiv.org/content/10.1101/2020.01.27.921627v1|aldizkaria=bioRxiv|doi=10.1101/2020.01.27.921627|sartze-data=2020-01-29}}</ref><ref>Paules, Catharine I.; Marston, Hilary D.; Fauci, Anthony S. (2020ko urtarrilaren 23). "Coronavirus Infections—More Than Just the Common Cold". ''JAMA''. doi:10.1001/jama.2020.0757. <nowiki>PMID 31971553</nowiki>.</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gilead assessing Ebola drug as possible coronavirus treatment|hizkuntza=en|data=2020-01-23|url=https://www.reuters.com/article/gilead-coronavirus-idUSL4N29S45D|aldizkaria=Reuters|sartze-data=2020-01-29}}</ref> [[Antigorputz monoklonal]]en (mAbs) eraginkortasuna ere ikerketzen ari dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Coronavirus: Vir Biotechnology and Novavax announce vaccine plans|hizkuntza=en-GB|url=https://www.pharmaceutical-technology.com/news/coronavirus-vir-biotechnology-novavax-vaccine/|sartze-data=2020-01-29}}</ref>


[[Klorokina]]ren fosfatoa itxurazko hobekuntza eragin du birusak sortzen duen pneumoniaren tratamenduan <ref> Gao, Jianjun; Tian, Zhenxue; Yang, Xu (2020-02-19) [https://www.jstage.jst.go.jp/article/bst/advpub/0/advpub_2020.01047/_article Breakthrough: Chloroquine phosphate has shown apparent efficacy in treatment of COVID-19 associated pneumonia in clinical studies] BioScience Trends </ref> <ref>Sebastian, N. (2020-02-27) [https://web.archive.org/web/20200229075003/https://gacetamedica.com/investigacion/covid-19-el-fosfato-de-cloroquina-podria-tratar-la-neumonia/ Covid-19: El fosfato de cloroquina podría tratar la neumonía] Gaceta Médica</ref>. Beste deribatu batek, [[hidroxiklorokina]]k, "zitokinen ekaitza" kaltegarria, antza, ekiditen du <ref> Cao B, Wang Y, Wen D, Liu W, Wang J, Fan G, et al. (March 2020). "A Trial of Lopinavir-Ritonavir in Adults Hospitalized with Severe Covid-19". The New England Journal of Medicine </ref>. Efektu bera du [[tozilizumab]] izeneko botikak ere <ref> [https://web.archive.org/web/20200314152506/https://www.ilmessaggero.it/italia/coronavirus_farmaco_artrite_ultime_notizie_news_napoli-5109045.html Coronavirus, via libera dell'Aifa al farmaco anti-artrite efficace su 3 pazienti e a un antivirale: test in 5 centri] Il Messagero, 2020-03-13an </ref>
[[Klorokina]]ren fosfatoa itxurazko hobekuntza eragin du birusak sortzen duen pneumoniaren tratamenduan <ref> Gao, Jianjun; Tian, Zhenxue; Yang, Xu (2020-02-19) [https://www.jstage.jst.go.jp/article/bst/advpub/0/advpub_2020.01047/_article Breakthrough: Chloroquine phosphate has shown apparent efficacy in treatment of COVID-19 associated pneumonia in clinical studies] BioScience Trends </ref> <ref>Sebastian, N. (2020-02-27) [https://web.archive.org/web/20200229075003/https://gacetamedica.com/investigacion/covid-19-el-fosfato-de-cloroquina-podria-tratar-la-neumonia/ Covid-19: El fosfato de cloroquina podría tratar la neumonía] Gaceta Médica</ref>. Beste deribatu batek, [[hidroxiklorokina]]k, "zitokinen ekaitza" kaltegarria, antza, saihesten du <ref> Cao B, Wang Y, Wen D, Liu W, Wang J, Fan G, et al. (March 2020). "A Trial of Lopinavir-Ritonavir in Adults Hospitalized with Severe Covid-19". The New England Journal of Medicine </ref>. Efektu bera du [[tozilizumab]] izeneko botikak ere <ref> [https://web.archive.org/web/20200314152506/https://www.ilmessaggero.it/italia/coronavirus_farmaco_artrite_ultime_notizie_news_napoli-5109045.html Coronavirus, via libera dell'Aifa al farmaco anti-artrite efficace su 3 pazienti e a un antivirale: test in 5 centri] Il Messagero, 2020-03-13an </ref>


[[Seroterapia]]ren erabilera ere ikerketapean dago, hots, gaitza gainditu dutenen odolaren transfusioa. Odol honek birusaren aurkako [[antigorputz]]ak ditu <ref> [https://www.vox.com/2020/3/12/21176783/coronavirus-covid-19-deaths-china-treatment-cytokine-storm-syndrome How doctors can potentially significantly reduce the number of deaths from Covid-19] 2020ko martxoaren 12an </ref>
[[Seroterapia]]ren erabilera ere ikerketapean dago, hots, gaitza gainditu dutenen odolaren transfusioa. Odol horrek birusaren aurkako [[antigorputz]]ak ditu <ref> [https://www.vox.com/2020/3/12/21176783/coronavirus-covid-19-deaths-china-treatment-cytokine-storm-syndrome How doctors can potentially significantly reduce the number of deaths from Covid-19] 2020ko martxoaren 12an </ref>


== COVID Iraunkorra ==
== COVID Iraunkorra ==
{{sakontzeko|COVID iraunkor}}
{{sakontzeko|COVID iraunkor}}


COVID-19 izan duten gaixoen %14 inguruk [[COVID iraunkor]] deritzona pairatzen dute <ref> [https://www.ons.gov.uk/peoplepopulationandcommunity/healthandsocialcare/conditionsanddiseases/bulletins/prevalenceofongoingsymptomsfollowingcoronaviruscovid19infectionintheuk/1april2021 Prevalence of ongoing symptoms following coronavirus (COVID-19) infection in the UK 1 April 2021] Office for National Statistics 2021eko Apirilaren 1ean </ref>. Gaitzarekin kutsatu eta gutxienez 12 astez koronabirusaren sintomekin jarraitzen dutenak dira gaixotasun hau pairatzen dutenak, [[OME]]aren arabera.
COVID-19 izan duten gaixoen % 14 inguruk [[COVID iraunkor]] deritzona pairatzen dute <ref> [https://www.ons.gov.uk/peoplepopulationandcommunity/healthandsocialcare/conditionsanddiseases/bulletins/prevalenceofongoingsymptomsfollowingcoronaviruscovid19infectionintheuk/1april2021 Prevalence of ongoing symptoms following coronavirus (COVID-19) infection in the UK 1 April 2021] Office for National Statistics 2021eko Apirilaren 1ean </ref>. Gaitzarekin kutsatu eta gutxienez 12 astez koronabirusaren sintomekin segitzen dutenak dira gaixotasun hau pairatzen dutenak, [[OME]]aren arabera.


Gaitz iraunkorra dutenek honako sintoma hauek izan ohi dituzte: nekea, buruko mina, arnasa egiteko zailtasunak, takikardiak, digestio arazoak eta giharretako ahuldadea, batik bat <ref> [https://www.berria.eus/paperekoa/1884/006/001/2021-10-01/gaitzarekin-bizi-dira-oraindik.htm Gaitzarekin bizi dira oraindik] BERRIA, 2021-10-1ean </ref>
Gaitz iraunkorra dutenek honako sintoma hauek izaten dituzte: nekea, buruko mina, arnasa egiteko zailtasunak, takikardiak, digestio arazoak eta giharretako ahulezia, batik bat <ref> [https://www.berria.eus/paperekoa/1884/006/001/2021-10-01/gaitzarekin-bizi-dira-oraindik.htm Gaitzarekin bizi dira oraindik] BERRIA, 2021-10-1ean </ref>


Nahiz eta ikerketa asko burutu COVID iraunkorraren alderdi ezkutuak ezagutzeko, gaur egun (2021eko urrian) gaixotasunaren definizioa oraindik ez dago argi eta goizegi da gaitzaren nondik-norakoak jakiteko.
Nahiz eta ikerketa asko egin COVID iraunkorraren alderdi ezkutuak jakiteko, gaur egun (2021eko urrian) gaixotasunaren definizioa oraindik ez dago argi eta goizegi da gaitzaren nondik-norakoak jakiteko.


== Txertoa ==
== Txertoa ==
228. lerroa: 228. lerroa:
Txinak [[Mikrobio moteldu|birus motelduekin]] egindako hiru txerto ditu saio klinikoen 3. fasean, eta [[Oxfordeko unibertsitatea]]k [[adenobirus]] aldatu batekin (txinpanzeen [[hotzeri]]a sortzen duena) [[Immunitate|erantzun immune]] eragitea lortu du saio klinikoetan <ref> [https://www.bbc.com/mundo/noticias-53481789 Vacuna contra la covid-19: qué se sabe de los "prometedores resultados" de la Universidad de Oxford] BBC News, 2020ko uztailaren 21ean </ref>. Azken txerto honek ([[AZD1222]]) txinpanzeen adenobirus aldatu bat erabiltzen du bektore gisa, [[Troiako Zaldia]] bailitzan. Barruan SARS-CoV-2aren material genetikoaren zati bat dauka, birusaren S proteina kodetzen duena. Adenobirusak material genetikoa askatzen du giza-zeluletan sartzean eta zelulek birusaren S proteina ekoizten dute. Azkenik, [[immunitate-sistema]] aktibatzen da eta S proteinaren aurkako erantzun immunea ([[antigorputz]]ak eta [[T linfozito]]ak) antolatzen du <ref> [https://www.lavanguardia.com/ciencia/20200720/482437863510/vacuna-coronavirus-universidad-oxford-reino-unido-test-resultados.html La vacuna de Oxford logra activar al sistema inmunitario] La Vanguardia, 2020ko uztailaren 20an </ref>
Txinak [[Mikrobio moteldu|birus motelduekin]] egindako hiru txerto ditu saio klinikoen 3. fasean, eta [[Oxfordeko unibertsitatea]]k [[adenobirus]] aldatu batekin (txinpanzeen [[hotzeri]]a sortzen duena) [[Immunitate|erantzun immune]] eragitea lortu du saio klinikoetan <ref> [https://www.bbc.com/mundo/noticias-53481789 Vacuna contra la covid-19: qué se sabe de los "prometedores resultados" de la Universidad de Oxford] BBC News, 2020ko uztailaren 21ean </ref>. Azken txerto honek ([[AZD1222]]) txinpanzeen adenobirus aldatu bat erabiltzen du bektore gisa, [[Troiako Zaldia]] bailitzan. Barruan SARS-CoV-2aren material genetikoaren zati bat dauka, birusaren S proteina kodetzen duena. Adenobirusak material genetikoa askatzen du giza-zeluletan sartzean eta zelulek birusaren S proteina ekoizten dute. Azkenik, [[immunitate-sistema]] aktibatzen da eta S proteinaren aurkako erantzun immunea ([[antigorputz]]ak eta [[T linfozito]]ak) antolatzen du <ref> [https://www.lavanguardia.com/ciencia/20200720/482437863510/vacuna-coronavirus-universidad-oxford-reino-unido-test-resultados.html La vacuna de Oxford logra activar al sistema inmunitario] La Vanguardia, 2020ko uztailaren 20an </ref>


2020ko azaroan [[Pfizer]] konpainia estatubatuarrak hirugarren faseko saio klinikoek emaitza oso onak eman zituztela jakinarazi zuen <ref> Larzaguren, E. eta Iraola, A.: [https://www.berria.eus/paperekoa/1958/004/001/2020-11-10/kasuen-90etan-eraginkorra-den-txertoa-duela-esan-du-pfizer-botika-etxeak.htm Kasuen %90etan eraginkorra den txertoa duela esan du Pfizer botika etxeak] BERRIA, 2020-11-10ean </ref>. Txerto horren ([[tozinameran]]) eraginkortasunak itxaropena zabaldu zuen mundu osora, eta botika etxe horrek 2021eko lehenengo hilabeteetan txertoa kopuru handitan merkaturatzeko moduan egongo zela aditzera eman zuen. [[Europar Batasuna]]k argi berdea eman zion txerto honi 2020ko abenduan, eta Batasuneko estatu askotan lehenengo txertoak 2020ko abenduaren 27an ipini ziren.
2020ko azaroan [[Pfizer]] konpainia estatubatuarrak hirugarren faseko saio klinikoek emaitza oso onak eman zituztela jakinarazi zuen <ref> Larzaguren, E. eta Iraola, A.: [https://www.berria.eus/paperekoa/1958/004/001/2020-11-10/kasuen-90etan-eraginkorra-den-txertoa-duela-esan-du-pfizer-botika-etxeak.htm Kasuen %90etan eraginkorra den txertoa duela esan du Pfizer botika etxeak] BERRIA, 2020-11-10ean </ref>. Txerto horren ([[tozinameran]]) eraginkortasunak itxaropena zabaldu zuen mundu osora, eta botika etxe horrek 2021eko lehenengo hilabeteetan txertoa kopuru handietan merkaturatzeko moduan egongo zela aditzera eman zuen. [[Europar Batasuna]]k argi berdea eman zion txerto honi 2020ko abenduan, eta Batasuneko estatu askotan lehenengo txertoak 2020ko abenduaren 27an ipini ziren.


== Erreferentziak ==
== Erreferentziak ==

10:53, 19 urria 2021ko berrikusketa

COVID-19 pandemia

• Birus espezieen multzoa: Koronabirus • Birusa: SARS-CoV-2 • Gaixotasuna: COVID-19 •
• Pandemiari buruzko informazioa: COVID-19 pandemia • Euskal Herrian: COVID-19 pandemia Euskal Herrian • Zerrenda:COVID-19 gaixotasunaren ondorioz hildakoak
Adi! Wikipediak ez du aholku medikurik ematen. Arazoren bat izanez gero, deitu zure osasun zentrora

Artikulu hau gaixotasunari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Koronabirus (argipena)».
Ohar medikoa
Ohar medikoa
Oharra: Wikipediak ez du mediku aholkurik ematen. Tratamendua behar duzula uste baduzu, jo ezazu sendagilearengana.
COVID-19
COVID-19 gaixotasunaren sintomak.
Deskribapena
Motapneumonia atipikoa, infekzio koronabirikoa, pneumonia birikoa, Zoonosia, Virus diseases of plants (en) Itzuli, pneumonia
eritasuna
Espezialitateainfektologia, pneumologia, Birologia, epidemiologia
larrialdietako medikuntza
Arrazoia(k)SARS-CoV-2
Sintoma(k)Eztula, sukarra, arnas gutxiegitasuna, buruko mina, mialgia, betealdia, hemoptisia, beherakoa, Arnasestua, lymphopenia (en) Itzuli, anemia, anosmia, ageusia (en) Itzuli, Hipoxia, hotzikara, Muki-pilaketa, anorexia, goragalea, konjuntibitisa, tripako mina, pneumonia birikoa, Garun-lesioa, deliriuma, Psikosia, entzefalitisa, enantema, Burn-out sindromea
Zutitzearen disfuntzioa
Sortzen duCOVID-19 gaixotasunaren 2019-2020ko pandemia, arnas distresaren sindrome akutua, pneumonia birikoa, Tronbosia, Shock toxikoaren sindromea, pediatric multisystem inflammatory syndrome (en) Itzuli, zitokina-ekaitza, Gatzapena, COVID-19 mortality (en) Itzuli
COVID iraunkorra
Patogenoaren transmisioaaire bidezko kutsadura, droplet infection (en) Itzuli, ukitzeen bidezko kutsapen, kutsapen zuzen, fomite transmission (en) Itzuli
eye infection (en) Itzuli
Azterketa medikoareverse transcription polymerase chain reaction (en) Itzuli, ELISA, ordenagailu bidezko tomografia axiala, Polimerasaren kate-erreakzioa
COVID-19 rapid antigen test (en) Itzuli
Tratamendua
Erabil daitezkeen botikaknirmatrelvir/ritonavir (en) Itzuli, Remdesivir, molnupiravir (en) Itzuli, favipiravir (en) Itzuli, ruxolitinib (en) Itzuli, Koltxizina, fluvoxamine (en) Itzuli, casirivimab/imdevimab (en) Itzuli, Gammaglobulina, abatacept (en) Itzuli, cenicriviroc (en) Itzuli, tofacitinib (en) Itzuli, Lenzilumab (en) Itzuli, sargramostim (en) Itzuli, mavrilimumab (en) Itzuli, otilimab (en) Itzuli, tradipitant (en) Itzuli, aprepitant (en) Itzuli, remestemcel-L (en) Itzuli, ibudilast (en) Itzuli, apremilast (en) Itzuli, ifenprodil (en) Itzuli, eculizumab (en) Itzuli, ravulizumab (en) Itzuli, selinexor (en) Itzuli, prazosin (en) Itzuli, losmapimod (en) Itzuli, leronlimab (en) Itzuli, nangibotide (en) Itzuli, piclidenoson (en) Itzuli, fenretinide (en) Itzuli, ebselen (en) Itzuli, fostamatinib (en) Itzuli, vadadustat (en) Itzuli, lanadelumab (en) Itzuli, zilucoplan (en) Itzuli, apabetalone (en) Itzuli, Bucillamine (en) Itzuli, enisamium iodide (en) Itzuli eta deuremidevir (en) Itzuli
Identifikatzaileak
OMIM301051
DiseasesDB60833
MedlinePlus007768
eMedicine007768
MeSHD000086382
Disease Ontology IDDOID:0080600

COVID-19 (ingelesezko coronavirus disease 2019 terminoaren akronimoa) SARS-CoV-2 koronabirusak eragiten duen gaixotasun infekziosoa da. Birusaren inkubazio aldiak (gaixoa kutsatuta dago, baina ez du sintomarik azaleratzen) bi eta hamalau egun artean irauten du, eta aldi horretan ere gaixotasuna kutsagarria da. Sintoma adierazgarrienak sukarra, eztula eta arnasteko zailtasunak dira[1] eta hilgarria izan daiteke.[2] Pneumonia, arnas zailtasun akutuaren sindromea, sepsisa eta shock septikoa eragin ditzake. Ez dago tratamendu espezifikorik: neurri terapeutiko nagusiak sintomak arintzea eta biziarteko funtzioak mantentzea dira.

Kutsatzeko modurik ohikoena pertsonen artekoa da, normalean airekoa, doministiku egitean, eztul egitean edo arnasa botatzean igortzen diren tanta txikiak direla eta. Fomiteen bidez ere birus patogenoak har daitezke. Sintomak birusarekiko esposizioa gertatu eta bi eta hamalau egun artean agertzen dira. Transmisioa eskuaz garbituz, maskarak erabiliz eta gaixotasunaren diagnostiko goiztiarraz prebeni daiteke .

COVID-19 gaixotasunaren 2019-2020ko agerraldiak mundu osoko pandemia sortu zuen, eta eragina izan zuen Euskal Herrian ere.

Transmisio bideak

Infekzioa pertsonaz pertsona transmititzen da, batez ere, 5 mikra baino gehiagoko arnas tantengatik eta infektatutako pertsonen jariakinekiko kontaktu zuzenagatik. Ez dirudi metro bat edo bi baino distantzia handiagoetara transmiti daitekeenik.

Infektatutako pertsona baten arnas-sekrezioak dituen eskua ukitzeagatik edo aurretik harekin kontaktuan izandako gainazal edo objektuak (fomiteak) ukitu ondoren ahoa, sudurra edota begiak ukitzeagatik transmiti daiteke. Adibidez, atearen heldulekua ukitu edo gaixoari eskua eman eta gero, aurpegia ukitzea. Birusak gainazaletan orduak aktibo irauten duela uste da.

Sintomak

Sintomarik arruntenak sukarra, eztula eta arnas-faltaren sentsazioa dira. Kasu larriagoetan, infekzioak pneumonia eragin dezake edo arnasa hartzeko zailtasun handia, giltzurrunen funtzioaren galera eta baita, zenbait kasutan, heriotza ere. Konplikazio horiek, oro har, adineko pertsonetan edo beste gaixotasunen bat duten pertsonengan gertatzen dira, hala nola, bihotzeko edo biriketako gaixotasuna badute edo immunitate-arazoak badituzte.

Munduko Osasun Erakundeak Txinako 55.924 laborategitan egiaztatutako kasu hartu zituen eta gaixotasunak eragiten dituen sintomak hurrenak direla ondorioztatu zuen:[3]

Sintoma Ehunekoa
Sukarra % 87,9
Eztul lehorra % 67,7
Nekea % 38,1
Karkaxaren ekoizpena % 33,4
Arnasteko zailtasunak % 18,6
Gihar edo artikulazioetako mina % 14,8
Eztarriko mina % 13,9
Buruko mina % 13,6
Hotzeria % 11,4
Goragalea eta botaka egitea % 5
Sudurreko kongestioa % 4,8
Beherakoa % 3,7
Hemoptisia % 0,9
Kongestio konjuntiboa % 0,8

Zerrendan aurrera joz gero, pneumonia larria, arnasteko zailtasunaren sindrome akutua, sepsia, shock septikoa eta heriotza daude. Kutsatutako zenbait norbanako asintomatikoa izan daitezke, hau da, testak gaixorik daudela esan arren, ez dute sintomarik garatzen eta beraz, ikerlariek kutsatutako norbanakoak hurbiletik zaintzeko gomendioa eman dute, kutsapena kontrolatu nahi bada.[4][5][6]

Inkubazio aldiak (kutsapen-unetik lehen sintomak garatu arte dagoen tartea) egun bat eta hamalau egun artean iraun ditzake, baina ohikoena bost egun irautea da.[7][8] Alabaina, kasu batek hogeita zazpi eguneko inkubazio aldia izan zuen.[9]

Kasu larrienetan birusak immunitate-sistemaren gehiegizko erantzuna eragiten du, hantura handia eta organo anitzeko porrota agertuz. Zitokina asko askatzen dira prozesu honetan, "zitokina-ekaitza" izenarekin ezagutzen dena, eta horrek hantura horiek sortzen ditu [10]. Horri aurre egiteko, immunosupresoreak erabili dira hainbat kasutan, gehiegizko erantzun immune hori moteltzeko [11]

Gaitzaren diagnostikoa

Lagina hartzen sudurretik COVID-19 diagnostikatzeko

Gaitzaren sintomatologiak eta gaixo batekin kontaktua ukan izanak zantzu bat eman dezaioke medikuari COVID-19 susmatzeko, baina gaixotasunaren diagnostikoa laborategiko proba zehatzen bidez egin behar da.

Birusa antzemateko gehien erabiltzen den teknika PCR da; zehazki, RT-PCR izeneko aldaeraz, birusaren genoma eta birusen kopurua (birus-karga) detektatzen dituenaz. Lagina sudurreko frotis batetik edo frotis nasofaringeo batetik lortzen da [12]. Probak sentikortasun handia du eta emaitza ordu gutxitan jakiten da.

Beste proba batek birusaren genomaren ordez birusaren antigeno bat (bilgarriaren S proteina) detektatzen du. Lagina, lehen bezala, hodi nasofaringeotik hartzen da, eta emaitza 10-15 minuturen buruan jakiten da. PCR baino azkarragoa da; beraz [13]. PCRren aldean, ordea, teknika horrek ez du bermatzen infekzioa aktibo dagoenik.

Antzeko gauza bat gertatzen da teknika serologikoekin, odoleko birusaren aurkako antigorputzak detektatzen dituztenak. Antigorputzen presentziak odolean gizabanako hori birusarekin infektatuta izan dela adierazten du, baina horrek ez du esan nahi lagina hartzeko unean infekzioa aktibo duenik [14]. Ikerketa epidemiologikoak egiteko, baina, teknika hauek azkarrak eta baliotsuak izaten dira gaitzaren hedapena komunitate batean ezagutzeko

Transmisio arriskua gutxitzeko neurriak

Higienea

Edozein gaixotasun infekziosoren aurrean, prebentziorako neurriak ezinbestekoak izaten dira. Higiene neurriak areagotzea, eskuak, arropak, lekuak garbi mantentzeko ahalegin bereziak egin behar dira. Higiene neurriak areagotu behar dira.

Eztula edo doministiku egitean gomendatu egiten da, erabilera bakarreko paperezko zapi edo komuneko paperezko zapia erabiltzea. Erabili ondoren, erabilitako zapiak zakarrontzira bota behar dira, baita eskuak garbitu ere.

Erabilera bakarreko paperezko zapirik eskura ez balego, ukondoaren bestaldean eztul edo usin eginbehar da, besoaren flexuraren gainean, ez eskuetan.

SARS-CoV-2 koronabirusaren eramaile bat eztul edo doministiku egitean kanporatutako listu-tantatxoak hurbil dauden pertsonen ahoarekin edo sudurrarekin kontaktuan jar daitezke, edo azaleretan geratu (mahaietan, ateen heldulekuetan, hainbat objektutan, jostailuetan, bulegoko tresna edo materialetan...) eta bertan ordu batzuk mantendu. Horregatik, garrantzitsua da higiene neurriak mantentzea, indartzea eta prozedura berriak ezartzea.


  • Gaixotasunari aurre egiteko aholkuak.
    Gaixotasunari aurre egiteko aholkuak.
  • Higiene neurrien artean, elkar agurtzeko ohitura batzuen aldaketa sartzen da: besarkadak, eskuak elkarri ematea, etab.
    Higiene neurrien artean, elkar agurtzeko ohitura batzuen aldaketa sartzen da: besarkadak, eskuak elkarri ematea, etab.
  • Gaitzaren zabalkundea eragozteko norberak har ditzakeen neurri eraginkorren eskema pedagogikoa.
    Gaitzaren zabalkundea eragozteko norberak har ditzakeen neurri eraginkorren eskema pedagogikoa.


Garbiketa eta desinfekzioa

Ikaskideek, lankideek-eta objektuak eta ingurumen-gainazalak garbitzea eta desinfektatzea lagungarria da haietan egon daitezkeen birusak desagerrarazteko, birusaren transmisioa minimizatzea ahalbideratuz.

Garbiketa prozeduretarako jarraibideak normalean hauek dira:

  • Dendetan eskuragarri dagoen edozein xaboi edo detergente erabil daiteke. Produktu higieniko horiek erabiltzea ur hutsa erabiltzea baino eraginkorrago da.
  • Ura hotza, epela edo beroa izan daiteke. Edo erabilitako garbiketa-produktuaren etiketan gomendatzen denaren arabera.
  • Xaboiarekin edo detergentearekin garbitu ondoren, urarekin xaboia edo detergentea garbitu behar da.
  • Desinfektatzaileak eta garbitzaileak erabiltzen direnean, ekoizleen jarraibideak arretaz irakurri eta bete behar dira.
  • Mahaietan edo objektuetan utzitako hautsa urarekin eta xaboiarekin kendu beharko da, eta ez trapu lehorrekin. Ahal den guztietan mopa eta lanbasa erabili behar da, eta ez erratza. Erratza baino hobea xurgagailua. Izan ere, eskobatzean lurretik hautsa altxatzen da.
  • Lantoki edo ikastetxeetan ordenagailuak edo antzeko tresnak partekatzen badira, ekitaldi-aretoan edota ostalaritza zerbitzuetan, garrantzitsua da higiene neurriak areagotzea; izan ere; egunean zehar haietatik igarotzen diren pertsonen joan-etorri handia da eta baten batek, nahi gabe, birusa eroan lezake.
  • Garbiketa ikastetxe edo lantoki osoan egin beharko da, gutxienez egunean behin.

Honakoetan arreta berezia jarriko da:

  • Mahaiak eta aulkiak.
  • Ateen heldulekuak.
  • Argiaren etengailuak, partekatzen diren telefonoak, txirrinak.
  • Eskolako materiala, bulegoko materiala, partekatzen den material didaktikoa...
  • Kontuz, batez ere, gela partekatuetan (informatika gelak, ikus-entzunezko gelak, batzar gelak...).
  • Partekatzen diren ordenagailuetako teklatuak, saguak, urrutiko agintariak.
  • Komunak.

Beste aholku batzuk:

  • Lurrerako moketarik, tapizik edo estalkirik ez izatea gomendatzen da, salbu eta horietan garbitasuna zorrozten bada. Edukiz gero, ez dira tapizak astindu behar garbitzerakoan.
  • Komenigarria da erabilera bakarreko paperezko zapiak erabiltzea. Erabili ondoren, baztertu egingo dira egunero. Posible bada, pedala eta estalkia duen kubo batera botako dira, plastikozko poltsa bat duena. Paperezko ezpain-zapia baztertu ondoren, komenigarria da eskuak garbitzea.
  • Irakasleek adi egon behar dute haize-instrumentuak, arkatzak, errotuladoreak eta ikasleek ahora eraman eta beste tresna batzuekin, parteka dezaketen material guztia ez partekatzeko.
  • Saihestu behar da jaki batzuk partekatzea, esate baterako, esku askok fruitu lehorrak leku beretik hartzea, edo plastikozko poltsa batetik esku askok aperitiboak-edo hartzea.
  • Gomendagarria da, posible balitz, ikasgeletako mahaien arteko espazioa urruntzea, eta ikas-taldeak eta lan taldeak online kudeatzea.
  • Lantokiak eta ikastetxeak normalean baino gehiago aireztatzea komeni. Egunero aireztatzea.

Jantokiak

Sektoreko profesionalek normalean erabiltzen dituzten higiene neurriak beti bezala ondo zaindu behar dira.

  • Jateko tresnak (baxera, mahai-tresnak, edalontziak, etab.): jantokietako erabiltzaileek erabiltzen dituzten tresnak, garbiketa egokia izan behar dute, ohiko moduan. Ez da beharrezkoa gomazko eskularru esterilak erabiltzea.
  • Ikastetxeetan arreta handia jarri behar da ikastetxeko ikasleen artean edalontziak, mahai-tresnak, paperezko zapiak eta hortzetako eskuilak ez trukatzeko.
  • Sukaldeetan otorduak egiteko erabiltzen den materiala ohiko moduan garbitu behar da.

Garraio publikoa, eskola garraioa

Garraio publikoa nahiz eskola-garraioa erabiltzen bada, komenigarria da ondorengo higiene neurriak hartzea:

  • Ibilbidearen aurretik eta ondoren, autobusak eta tren bagoiak, ahal den neurrian aireztatzea.
  • Autobus edo tren barruko gainazalak urez eta detergentez garbitu behar dira, ahal bada, ohiko maiztasuna areagotuz.
  • Erabilera bakarreko papera, ahal bada, barruan plastikozko poltsa eta estalkia duen kubo batera bota beharko da.

Hondakinen kudeaketa

Ikastetxeek, lantokiek... ohiko hondakinen kudeaketa mantendu beharko dute. Hondakinen kudeaketa egiten duten langileak inoiz baino zorrotzagoak izatea gomendatzen da, batez ere hondakinak erabiltzeko behar duten babesari dagokionez. Betiere eskularruak erabil beharko dituzte.

Higiene pertsonalerako materiala

Komeni da zentroak higiene pertsonalerako material hau eskura izatea:

  • Eskuak garbitzeko xaboia, banakako dispentsagailuduna izango da.
  • Oinarri alkoholikoko prestakinak.
  • Erabilera bakarreko paperezko eskuoihalak edota esku-lehorgailu elektrikoak, oihalezko eskuoihalak saihestuz.
  • Erabilera bakarreko zapiak.
  • Estalkidun kuboak, pedaldunak hobetsiz.
  • Plastikozko xabor poltsak. Konpostableak hobetsiz.

Material hori edukiz gero, beharrezkoa den leku gehienetan banatuko da, hala nola, komunetan, jantokian, patioetan, kafe-makinen inguruetan... eta gune horietako bakoitzean kubo bat jarriko da, ahalik eta eskuragarrien. Kubo horrek pedal bidezko irekiera izango du, eta plastikozko poltsa izango du barruan. Eztul egin, doministiku egin edo sudurra garbitu ondoren, erabilera bakarreko paperezko zapiak botatzeko.

Lantokietako garbitzeko materiala

Balizko kasuen jakinarazpena

Gaixotasunaren sintomak daudela susmatzen bada (sukarra, eztula, arnasa hartzeko zailtasuna, ondoez orokorra...), informazioa profesionalengandik telefonoz jaso eta babes neurriak hartu behar dira inor ez kutsatzeko.

Esate baterako, EAEko Osasun Sailak, Osakidetzak, telefono berezi bat jarri du[15]. Telefono horretara deitu beharko eta bertan profesionalek egoera baloratuko dute eta aholkuak, jarraibideak, emango dituzte.

Laborategiko emaitzak lortu arte, agian, pertsona isolatuta mantentzeko aholkua emango da, baieztatutako kasu baten aurrean eramaten diren kontrol-neurriak jarraituz. Ikastetxeetako, lantokietako ikasleek edo langileek gaixotasunaren sintomak badituzte, haien erietxera joan beharko dute eta gomendio berberak bete beharko dituzte.

Prognosia

Gaixotasunak hiltzen dituen pertsonen artean, gehienek beste gaitz batzuk dituzte lehenagotik, batez ere hipertentsioa, diabetesa eta bihotzeko gaitzak, eta hasierako sintomak zutenetik heriotzaraino, batez beste 14 egun igarotzen dira. Txinan egindako lehen ikerketen arabera, gizonezkoen heriotza tasa % 2,8koa da eta emakumeena, % 1.7koa. Adinari dagokionez, 50 urtetik beherakoen artean heriotza tasa % 0,5 baino txikiagoa da, baina 70 urtetik gorakoen artean, ehunekoa baino handiagoa da. 2020ko otsailaren 26ra arte Txinan izandako kasuen artean, ez zen 10 urtetik beherakoen artean heriotzarik gertatu.

2020ko udaberriko pandemiaren Hego Euskal Herriko datuek erakutsi dute gaitzaren hilkortasun-tasa gurean, %1,3 ingurukoa dela [16]. Hots, gripeak baino 10 aldiz gehiago hiltzen dituela COVID 19ak.

COVID-19 gaitzaren heriotza tasa adin tarteko

Tratamendua

Gaur arte, eritasun horrek ez du tratamendu zehatzik; hortaz, eskuragarri dauden tratamenduek sintomak leuntzea dute helburu.[17] Sintoma horiek sukarra, nekea, eztul lehorra eta arnas gabezia dira; kasu larrienetan pneumonia eta giltzurrunen gutxiegitasuna ere azaltzen da.[18][19][20] Gaixotasunen Kontrol eta Prebentziorako Txinatar Zentroak (CCDC) pneumonia sendatzeko baliatzen diren tratamenduek koronabirusak eragindako pneumonia sendatzeko eraginkortasunik duten ikertzen dihardu.[21]

Arnas-aparatuan duen eraginagatik, arnasgailuen erabilpena funtsezkoa da[22].

Egungo antibiralek gaixotasuna sendatzeko balio ote duten aztertzen dihardute zientzialariek;[17] horien artean indinavir, saquinavir, remdesivir, lopinavir/ritonavir eta beta interferoia proteasa inhibitzaileak proposatu dira.[23][24][25] Antigorputz monoklonalen (mAbs) eraginkortasuna ere ikerketzen ari dira.[26]

Klorokinaren fosfatoa itxurazko hobekuntza eragin du birusak sortzen duen pneumoniaren tratamenduan [27] [28]. Beste deribatu batek, hidroxiklorokinak, "zitokinen ekaitza" kaltegarria, antza, saihesten du [29]. Efektu bera du tozilizumab izeneko botikak ere [30]

Seroterapiaren erabilera ere ikerketapean dago, hots, gaitza gainditu dutenen odolaren transfusioa. Odol horrek birusaren aurkako antigorputzak ditu [31]

COVID Iraunkorra

Sakontzeko, irakurri: «COVID iraunkor»

COVID-19 izan duten gaixoen % 14 inguruk COVID iraunkor deritzona pairatzen dute [32]. Gaitzarekin kutsatu eta gutxienez 12 astez koronabirusaren sintomekin segitzen dutenak dira gaixotasun hau pairatzen dutenak, OMEaren arabera.

Gaitz iraunkorra dutenek honako sintoma hauek izaten dituzte: nekea, buruko mina, arnasa egiteko zailtasunak, takikardiak, digestio arazoak eta giharretako ahulezia, batik bat [33]

Nahiz eta ikerketa asko egin COVID iraunkorraren alderdi ezkutuak jakiteko, gaur egun (2021eko urrian) gaixotasunaren definizioa oraindik ez dago argi eta goizegi da gaitzaren nondik-norakoak jakiteko.

Txertoa

Sakontzeko, irakurri: «COVID-19aren aurkako txertoa»

SARS-CoV-2ak sortutako pandemia agertu bezain laster, eta birusaren genoma ezagutu bezain laster (2021eko urtarrilean [34]) mundu osoko laborategi farmazeutikoak buru-belarri sartu ziren txertoa lortzeko erlojuaren aurkako lasterketa zorabiagarri batean.

2020ko abuztuan txertoa izateko zazpi hautagai fase aurreratu batean zeuden, saio klinikoen 3. fasean, hain zuzen ere [35]. Moderna farmazeutikoaren txertoa da horietako bat, eta birusaren ARN-aren zati bat erabiltzen du. ARN horrek proteina biriko bat sortzen du giza-zeluletan, S proteina (S-skipe), eta gorputzak proteina horren aurkako antigorputzak sortzen ditu gero. Antigorputz horiek dira koronabirusaren erasoa saihestuko dutenak.

Txinak birus motelduekin egindako hiru txerto ditu saio klinikoen 3. fasean, eta Oxfordeko unibertsitateak adenobirus aldatu batekin (txinpanzeen hotzeria sortzen duena) erantzun immune eragitea lortu du saio klinikoetan [36]. Azken txerto honek (AZD1222) txinpanzeen adenobirus aldatu bat erabiltzen du bektore gisa, Troiako Zaldia bailitzan. Barruan SARS-CoV-2aren material genetikoaren zati bat dauka, birusaren S proteina kodetzen duena. Adenobirusak material genetikoa askatzen du giza-zeluletan sartzean eta zelulek birusaren S proteina ekoizten dute. Azkenik, immunitate-sistema aktibatzen da eta S proteinaren aurkako erantzun immunea (antigorputzak eta T linfozitoak) antolatzen du [37]

2020ko azaroan Pfizer konpainia estatubatuarrak hirugarren faseko saio klinikoek emaitza oso onak eman zituztela jakinarazi zuen [38]. Txerto horren (tozinameran) eraginkortasunak itxaropena zabaldu zuen mundu osora, eta botika etxe horrek 2021eko lehenengo hilabeteetan txertoa kopuru handietan merkaturatzeko moduan egongo zela aditzera eman zuen. Europar Batasunak argi berdea eman zion txerto honi 2020ko abenduan, eta Batasuneko estatu askotan lehenengo txertoak 2020ko abenduaren 27an ipini ziren.

Erreferentziak

  1. ↑ (Ingelesez) «Novel Coronavirus (2019-nCoV)» World Health Organization 2020-01-27 (Noiz kontsultatua: 2020-01-30).
  2. ↑ «Dagoeneko 100 pertsona hil eta 4.500 bat kutsatu dira koronabirus berriaren eraginez» Euskal Irrati Telebista 2020-01-28 (Noiz kontsultatua: 2020-01-30).
  3. ↑ (Ingelesez) «Report of the WHO-China Joint Mission on Coronavirus Disease 2019 (COVID-19)» (PDF) Munduko Osasun Erakundea (Noiz kontsultatua: 2020-03-26).
  4. ↑ Guan, Wei-jie; Ni, Zheng-yi; Hu, Yu; Liang, Wen-hua; Ou, Chun-quan; He, Jian-xing; Liu, Lei; Shan, Hong; Lei, Chun-liang; Hui, David S. C.; Du, Bin (2020ko otsailaren 28). "Clinical Characteristics of Coronavirus Disease 2019 in China". New England Journal of Medicine. doi:10.1056/NEJMoa2002032. PMID 32109013.
  5. ↑ (Ingelesez) Pan, Xingfei; Chen, Dexiong; Xia, Yong; Wu, Xinwei; Li, Tangsheng; Ou, Xueting; Zhou, Liyang; Liu, Jing. (2020-02-19). «Asymptomatic cases in a family cluster with SARS-CoV-2 infection» The Lancet Infectious Diseases 0 (0)  doi:10.1016/S1473-3099(20)30114-6. ISSN 1473-3099. PMID 32087116. (Noiz kontsultatua: 2020-03-06).
  6. ↑ (Ingelesez) CDC. (2020-02-11). «Coronavirus Disease 2019 (COVID-19)» Centers for Disease Control and Prevention (Noiz kontsultatua: 2020-03-06).
  7. ↑ (Ingelesez) «Coronavirus disease 2019 (COVID-19) Situation Report – 29» (PDF) Munduko Osasun Erakundea (Noiz kontsultatua: 2020-03-06).
  8. ↑ (Ingelesez) «Q&A on coronaviruses (COVID-19)» www.who.int (Noiz kontsultatua: 2020-03-06).
  9. ↑ (Ingelesez) «Coronavirus incubation could be as long as 27 days, Chinese provincial government says» Reuters 2020-02-22 (Noiz kontsultatua: 2020-03-06).
  10. ↑ Liu, Jia; Cao, Ruiyuan; Xu, Mingyue; Wang, Xi; Zhang, Huanyu; Hu, Hengrui; Li, Yufeng; Hu, Zhihong et al. (2020-03-18)Hydroxychloroquine, a less toxic derivative of chloroquine, is effective in inhibiting SARS-CoV-2 infection in vitro Ceel Discovery
  11. ↑ Basaras, Miren Sistema immune indartsua Berria, 2020 apirilaren 1ean
  12. ↑ Real-Time RT-PCR Panel for Detection 2019-Novel Coronavirus Centers for Disease Control and Prevention, 2020ko urtarrilaren 29an
  13. ↑ Galarraga, Ana: Testak: Zein, nori, zertarako? BERRIA, 2020-4-15ean
  14. ↑ Prueba coronavirus: ¿qué diferencias hay entre un test rápido y un PCR? Redacción médica, 2020-3-20an
  15. ↑ 900 20 30 50, Laguntza edo aholkua eskatzeko Osakidetzako telefonoa. (). «Osasun sailburuak Osakidetzako profesionalengan konfiantza izateko eskatu du eta lasaitasun mezua helarazi die herritarrei» www.osakidetza.euskadi.eus (Noiz kontsultatua: 2020-03-09).
  16. ↑ Basaras, Miren: Seroprebalentzia BERRIA, 2020-6-7an
  17. ↑ a b (Ingelesez) «WHO says new China coronavirus could spread, warns hospitals worldwide» Reuters 2020-01-14 (Noiz kontsultatua: 2020-01-29).
  18. ↑ «武汉市卫生健康委员会» wjw.wuhan.gov.cn (Noiz kontsultatua: 2020-01-29).
  19. ↑ Hui DS, I Azhar E, Madani TA, Ntoumi F, Kock R, Dar O, Ippolito G, Mchugh TD, Memish ZA, Drosten C, Zumla A, Petersen E. The continuing 2019-nCoV epidemic threat of novel coronaviruses to global health – The latest 2019 novel coronavirus outbreak in Wuhan, China. Int J Infect Dis. 2020 Jan 14;91:264–266. doi:10.1016/j.ijid.2020.01.009. PMID 31953166.
  20. ↑ (Ingelesez) «Q&A on coronaviruses» www.who.int (Noiz kontsultatua: 2020-01-29).
  21. ↑ (Ingelesez) «China CDC developing novel coronavirus vaccine» Xinhua 2020-01-26 (Noiz kontsultatua: 2020-01-29).
  22. ↑ (Gaztelaniaz) Wallace, Arturo. (2020-03-30). «Cómo funcionan los respiradores y por qué la desesperada carrera por fabricar más es clave en la batalla contra el coronavirus» BBC News Mundo (Noiz kontsultatua: 2020-04-18).
  23. ↑ (Ingelesez) Xu, Zhijian; Peng, Cheng; Shi, Yulong; Zhu, Zhengdan; Mu, Kaijie; Wang, Xiaoyu; Zhu, Weiliang. (2020-01-28). «Nelfinavir was predicted to be a potential inhibitor of 2019 nCov main protease by an integrative approach combining homology modelling, molecular docking and binding free energy calculation» bioRxiv: 2020.01.27.921627.  doi:10.1101/2020.01.27.921627. (Noiz kontsultatua: 2020-01-29).
  24. ↑ Paules, Catharine I.; Marston, Hilary D.; Fauci, Anthony S. (2020ko urtarrilaren 23). "Coronavirus Infections—More Than Just the Common Cold". JAMA. doi:10.1001/jama.2020.0757. PMID 31971553.
  25. ↑ (Ingelesez) «Gilead assessing Ebola drug as possible coronavirus treatment» Reuters 2020-01-23 (Noiz kontsultatua: 2020-01-29).
  26. ↑ (Ingelesez) Coronavirus: Vir Biotechnology and Novavax announce vaccine plans. (Noiz kontsultatua: 2020-01-29).
  27. ↑ Gao, Jianjun; Tian, Zhenxue; Yang, Xu (2020-02-19) Breakthrough: Chloroquine phosphate has shown apparent efficacy in treatment of COVID-19 associated pneumonia in clinical studies BioScience Trends
  28. ↑ Sebastian, N. (2020-02-27) Covid-19: El fosfato de cloroquina podría tratar la neumonía Gaceta Médica
  29. ↑ Cao B, Wang Y, Wen D, Liu W, Wang J, Fan G, et al. (March 2020). "A Trial of Lopinavir-Ritonavir in Adults Hospitalized with Severe Covid-19". The New England Journal of Medicine
  30. ↑ Coronavirus, via libera dell'Aifa al farmaco anti-artrite efficace su 3 pazienti e a un antivirale: test in 5 centri Il Messagero, 2020-03-13an
  31. ↑ How doctors can potentially significantly reduce the number of deaths from Covid-19 2020ko martxoaren 12an
  32. ↑ Prevalence of ongoing symptoms following coronavirus (COVID-19) infection in the UK 1 April 2021 Office for National Statistics 2021eko Apirilaren 1ean
  33. ↑ Gaitzarekin bizi dira oraindik BERRIA, 2021-10-1ean
  34. ↑ Initial genome release of novel coronavirus Virological, 2020-1-11an
  35. ↑ Una voluntaria de los ensayos de la vacuna: “Si algo sale mal, qué se le va a hacer” EL PAIS, 2020ko abuztuaren 9an
  36. ↑ Vacuna contra la covid-19: qué se sabe de los "prometedores resultados" de la Universidad de Oxford BBC News, 2020ko uztailaren 21ean
  37. ↑ La vacuna de Oxford logra activar al sistema inmunitario La Vanguardia, 2020ko uztailaren 20an
  38. ↑ Larzaguren, E. eta Iraola, A.: Kasuen %90etan eraginkorra den txertoa duela esan du Pfizer botika etxeak BERRIA, 2020-11-10ean

Ikus, gainera

Kanpo estekak

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=COVID-19&oldid=8742315"(e)tik eskuratuta