Kaligrafia

Kaligrafia txinatarra

Kaligrafia (antzinako grezierazko κάλλος kallos "eder" + γραφή graphẽ "idazkera") modu egokian idazteko artea da, orokorrean eskuzko tresna batekin, hala nola luma estilografiko bat, brotxa bat edo arkatz bat. Ekialdean antzinatik txit aintzat harturiko antzea izan da. Txinan eta Txinaren eragina duten idazketa-sistemetan, kaligrafia pinturaren eta eskulturaren parekotzat hartu izan da.

Herrialde musulmanetan, Koran liburu sakratua kopiatu beharrak itzal handia eman zion kaligrafiari eta bide horretatik arte-mailara iritsi zen.

Mendebalean, greziarren artean idazketa silabikoa K.a. VIII. mende inguruan agertu zen. Bizantzion erabili zen lehen aldiz letra xehea. Erdi Aroan eta lehen Errenazimentuan kaligrafia monasterioetako kopiatzaileen lanari esker garatu zen batez ere. XVI. mendeaz gero, inprentaren hedapenak kopiatzaileen lana murriztu zuen eta kaligrafia gehiegizko apaingarriz hornitu zen ondoko 300 urteetan. XIX. mendearen amaierarekin kaligrafiaren tradiziozko formen errenazimentua etorri zen.

Pedagogiaren alorrean, garai guztietan kaligrafiak garrantzi handia izan badu ere, haren irakaskuntza galduz joan da gure egunotan ikasleen artean boligrafoa sartu den heinean. XVI. mendean Joanes Itziar bizkaitar kaligrafoa nabarmendu zen antze honetan Espainian eta Europan.

Historia

Tradizioaren arabera, karaktere txinatarrak –gaur egun ezagutzen diren idazketen artean zaharrena– Cang Jie-k asmatu zituen (K.a. 2650. urte inguruan). Beste tradizio baten arabera, Fuxi Txinako lehen enperadorearen garaikoak dira.

Txinatar kulturan garrantzi handia ematen zaio kaligrafiari. Hauetan oinarritzen da: ideogramen edertasun bisualean, horiek egiteko teknikan eta Txinako kultura tradizionalaren arau metafisikoetan.

Mendebaldeko kaligrafia modu guztiz independentean garatu zen. Jatorrian latindar alfabetoa du; hori baliatzen zuten Erdi Aroan monje kopistek pergaminoan idazteko. Sasoi bertsuan, islamdar kulturak bere kaligrafia propioa garatu zuen, arabiar alfabetoan oinarritua, eta, izaki bizidunak irudikatzeko debeku erlijiosoaren ondorioz, arkitekturan asko erabilitako dekorazio-arte bihurtu zen.

Beste kultura batzuetan, beste alfabeto batzuk garatu ziren, eta gaur egun ere badaude, gehienak Asian, eta beren herrialdeetan erabili ohi dira, nahiz eta askoz gutxiago zabaldu diren munduan.

Gutenbergek inprenta asmatu ondoren, liburuek ordura arte baino zabalkunde are eta handiagoa lortu zuten, eta tipografiak garrantzia irabazi zuen kaligrafiaren kaltetan.

Lehenik boligrafoak eta ondoren idazmakina eta ordenagailuek kaligrafia gure eguneroko bizitzatik desagertzea eragin dute. Nolanahi ere, gaur egun oso bizirik dago arte hori; idazketa eta beste arte plastiko batzuk (marrazketa eta pintura) uztartzen dituen adierazpide artistikoa da, eta edertasun plastiko handiko obrak sortzeko aukera ematen du. Tipografia berrien sortzaileek, adibidez, sarri bilatzen dute inspirazioa kaligrafian. Era berean, kaligrafia presente dago gure inguruan: publizitatean, enpresen logotipoetan eta produktu askoren etiketetan. Nolanahi ere, denborak aurrera egin ahala, gero eta gutxiago erabiltzen da.

Kaligrafiak gaur egun duen adierazpenetako bat «kaligrafiti» deritzona da. Kaligrafiaren antzea grafitiarekin fusionatu duen mugimendu artistikoa da, oro har, giro urbanoarekin lotua; hala, tradizioa eta modernitatea uztartzea lortu dute.

Tresnak

Luma eta pintzela dira kaligrafoen tresna nagusiak. Kaligrafiako lumek luma-mutur lauak, biribilak edo zorrotzak izan ditzakete. Dekorazio-helburu zehatz batzuetarako, punta anitzeko lumak edo altzairuzko pintzelak erabil daitezke. Hala ere, errotulagailuekin edo boligrafoekin ere sortu izan dira lanak, nahiz eta horiek ez dituzten baliatzen lerro angeluarrik. Kaligrafia-estilo batzuek, hala nola idazketa gotikoak, puntadun lumak erabiltzea eskatzen dute.​

Idazteko tintari dagokionez, ur-oinarria izaten dute, eta ez dira inprentan erabiltzen diren olio-oinarridunak bezain likatsuak izaten. Zenbait paper berezik (tinta xurgatzen dutenak eta testura konstantekoak) trazu garbiagoak ahalbidetzen dituzte; hala ere, pergaminoa erabili ohi dira sarritan, akatsak ezabatzeko labana erabil daitekeelako eta ez delako argi-kutxarik behar lerroek zeharka dezaten. Normalean, argi-kutxak eta txantiloiak erabiltzen dira, lerro zuzenak egiteko eta arkatzez egindako lerroek ez dezaten lana hondatu. Paper marradunetan (izan argi-kutxekin erabiltzeko edo zuzenean), marren artean hazbete erdiko edo laurdeneko tarteak egoten dira, eta, batzuetan, hazbete beteko tarteak ere erabiltzen dira. Hori da litterea uncialesen kasua (hortik datorkio izena), eta eskoletako paper marradunak ondo funtzionatzen du gidalerro gisa.

Hauek dira kaligrafiako luma eta pintzel ohikoenak:

• Luma
• Tinta-pintzela
• Idazluma
• Luma estilografikoa

Kaligrafia-motak

Kaligrafia-motak sailkatzeko, hainbat irizpide erabil daitezke: irudikapena, erabilera eta zertarako diseinatu ziren.

Sorburuaren arabera

Arabiar kaligrafia

Arabieraz, فن الخط fann al-jatt, "lerroaren artea". Kaligrafia arabiarra arte-trebetasun, -gaitasun eta -talentuen azterketa eta garapena eskatzen duten arau eta kanon estetikoek zuzentzen dute. Kaligrafia kufikoa arabiar kaligrafia mota bat da, eta arabiar hizkuntza horren idazketa-motarik zaharrenetzat jotzen da. Kufa hirian (gaur egungo Iraken) garatu zen, eta hortik datorkio izena. Siriar alfabeto zaharraren aldaketa batetik abiatuta sortu zen, eta Koranaren lehen aleak idazteko erabili zen.

Hebrear kaligrafia

Rashi רבי שלמה יצחקי Rabi Shlomo Yitzjaki-ren akronimoa da; Rashiren iruzkinak Talmuden nahiz Tanakhen inprimatzeko erabiltzen diren letra erdi-etzana da. Beraren izena badarama ere, Rashik ez zuen inoiz erabili idazkera hori: letra-tipoa XV. mendeko eskuzko semi-kurtsiba sefardian oinarrituta dago.

Txinatar kaligrafia

書法 shūfǎ gisa ezagutzen den kaligrafia. Karaktere txinatarrak bost estilo historikoren arabera marraz daitezke. Normalean, guztiak pintzelez eta tintaz trazatzen dira. Estilo horiek txinatar idazketaren historiari lotuta daude, intrintsekoki.

Estiloetan zaharrena (zigiluaren idazkera izenez ezaguna; 篆書, zhuànshū) brontzearen edo harriaren gainean grabatzen (ezen ez margotzen) ziren karaktereen egokitzapenari dagokio. Lerroak finak eta zorrotzak dira ertzetan; kurbadura ez dago baztertua, eta karaktereen forma nahiko librea da: marra mota horrek ez ditu betetzen gainerako estiloetan aipatzen diren eta funtsean pintzelari zor zaizkion jarraibideak. Karaktereak piktogramatik nahiko hurbil daude oraindik: haien formari ezin zaio atzeman beti forma modernotik, forma zaharrak baitira eta hainbat aldaketa jasan baitituzte gaur egungo formara iritsi arte. Beraz, karaktereak bakarka ikasi behar dira, eta karaktere modernoak besterik ezagutzen ez dituenarentzat, ezinezkoak dira irakurtzen. Estilo honek Qin dinastiaren garaian (K.a. 221-K.a. 206) izan zuen goren unea.

Japoniar kaligrafia

Shodō (書道 shodō^?) izenez ezagutzen den kaligrafia. Japonian artetzat jotzen da, eta perfekzionatzen oso zail den diziplinatzat. Lehen hezkuntzan, haur japoniarrei beste irakasgai bat bezala irakasten zaie.

Ohiko idazketa (楷書 Kaisho^?) (pinyin, kǎishū): izenak dioen moduan, estilo hau jotzen da estandarrentzat, eta egunerokoan erabiltzen da Japonian eta Txinan. Trazuen doitasunaren ondorioz, ulertzen errazena den estiloa da. Gainera, apaingarri gutxien dituen estiloa da, idazleari ematen dion libertate artistiko txikiaren eta dituen arau zorrotzen ondorioz (trazoen ordenari zorrotz jarraitu behar zaio). Japonian, Heian garaitik (794-1185) erabiltzen da, eta Zen monjeek hedatu zuten, harik eta Japoniako idazteko estilorik ohikoena bihurtu zen arte.

Korear kaligrafia

Hangul edo Hanjako idazketa artistikoaren tradizio korearra da, hurrenez hurren, Korean K.o. bigarren edo hirugarren mendean sartutako alfabeto korearra eta karaktere txinatarrak.

Georgiar kaligrafia

Hizkuntza georgiarraren kaligrafia edo idazkera artistiko mota bat da, hiru alfabeto georgiarretan erabili izan dena. Bada mendeetako tradizio bat arte horretan, eta kristautasunak zeregin garrantzitsua izan du literatura-bizitza georgiarrean; izan ere, eliza ortodoxo georgiarreko monjeek eta beste erlijioso batzuek eskuizkribu eta erregistro historiko asko utzi dituzte.

Mendebaldeko kaligrafia edo latindarra

Mendebaldeko kaligrafia edo kaligrafia latindarra alfabeto latindarraren erabileran oinarritzen da, eta erromatarrek sortu zuten; zentzu zabalagoan, alfabeto grekoa erabilita egindako lanak ere hartzen ditu bere baitan. Idazkera kaligrafiarekin osatzen duten elementuak bost dira: morfologia, idazketa-angelua, duktusa, modulua eta idazketaren pisua.

• Jatorria: Erromatarrek, zintzelez, harri gainean zizelkatzen zuten alfabetoa, eta gaur egun letra larri deitzen ditugunez osatzen zen; proportzio harmonikoei esker, gaur egunera ia aldaketarik gabe iritsi dira. Ordenagailuetako Times New Roman tipografia hedatuaren oinarri zuzena letra erromatarrak dira; izenak ere argi adierazten du jatorri hori
• Teknika: Harrizko inskripzioez gain, erromatarrek papirozko biribilkien gainean ere idazten zuten, letra larria imitatuz (trazuen muturretako apendizeek, harriaren gaineko tailerrean, horietako bakoitza "ixteko" balio zuten, harkaitza trazuaren bukaeratik harantzago ez zedin pitzatu) edo antzeko forma batean, baina "Landatar" izeneko euskarri-materialera egokituago. Dokumentu informalagoetarako, erromatarrek letra etzanak erabiltzen zituzten, eta, mendeetan zehar, gaur egungo letra xehe bihurtu ziren.

Erromatarrak, papiro-biribilkien ordez, erditik tolestutako pergaminoz (animalien larru ondua) egindako lehen liburuak erabiltzen hasi ziren. Erdi Aro osoan, monjeek kodexak kopiatu zituzten eskuz, gehienetan testu sakratuak, monasterioetako scriptoriumetan. Haientzat, kaligrafia lana baino askoz gehiago zen: errezatzeko modu bat zen.

Monjeen dedikazioaren emaitza arte-mota bat izan zen: hasierako letra ederrak, kapitularrak edo bertsalak izenekoak, bertsoaren hasieran kokatuta zeudelako, eta iluminazio deituriko ilustrazio ñimiñoak.

Kanpo estekak

• Datuak: Q12681
• Multimedia: Calligraphy / Q12681