Afro-asiar hizkuntzak: berrikuspenen arteko aldeak

Wikipedia, Entziklopedia askea
Nabigazio historia interaktiboa
← Aurreko ezberdintasunaHurrengo ezberdintasuna →
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
IkusizkoaWikitestua
47. lerroa: 47. lerroa:
* [[Arabiera]] (semitiko). [[I. mendea|I.]] eta [[IV. mendea|IV. mendeen]] artean sorturiko hizkuntza semitikoa da;<ref>{{Erreferentzia|izena=Stefan|abizena=Weninger|izenburua=The Semitic Languages: An International Handbook|argitaletxea=Walter de Gruyter|hizkuntza=en|data=2011-12-23|url=https://books.google.es/books?id=SMzgBLT87MkC&hl=es|isbn=978-3-11-025158-6|sartze-data=2022-05-07}}</ref> hizkuntzak izena [[arabiar]] talde etnikoaren ondoren eskuratu zuen, garaian ([[Greziar|greziarren]] ikuspuntutik) [[Arabia|penintsula arabigoan]], eta honen inguruko mugetan ([[Mesopotamia]] ekialdean, [[Libano|Libanoko]] mendiak eta [[Siria]] iparraldean) bizi ziren pertsonak talde berean bilduz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Michael C. A.|abizena=Macdonald|izenburua=Arabians, Arabias, and the Greeks_Contact and Perceptions|url=https://www.academia.edu/4593009/Arabians_Arabias_and_the_Greeks_Contact_and_Perceptions|sartze-data=2022-05-07}}</ref> [[Arabiar mundua|Arabiar munduko]] [[Lingua franca|''lingua franca'']] da, eta [[Arabiera klasiko]] bezala ezagutzen den hizkuntzaren bariazioa, [[Islam|Islamaren]] [[Hizkuntza sakratu|liturgia hizkuntza]] da.<ref>{{Erreferentzia|izena=Ahmad|abizena=Al-Jallad|izenburua=Al-Jallad. 2018. The earliest stages of Arabic and its linguistic classification|url=https://www.academia.edu/18470301/Al_Jallad_2018_The_earliest_stages_of_Arabic_and_its_linguistic_classification|sartze-data=2022-05-07}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arabic Language to Non-Arabic Speakers|hizkuntza=en|url=https://www.tumoohi.org/en/majors/languages/arabic-language-to-non-arabic-speakers|aldizkaria=طموحي|sartze-data=2022-05-07}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=C. H. M.|abizena=Versteegh|izenburua=The Arabic language|argitaletxea=Edinburgh University Press|data=2001|url=https://www.worldcat.org/oclc/45767561|isbn=0-7486-1436-2|pmc=45767561|sartze-data=2022-05-07}}</ref> Hori dela eta, bere arabieraren aldaera guztien hiztunak batzean, 422 milioi hizlarietara heldu daiteke (berezko hizlarien eta hizlari berrien artean), munduko bostgarren hizkuntza zabalduena bilakatuz.<ref>{{Erreferentzia|abizena=Babbel.com|izenburua=The 10 Most Spoken Languages In The World|hizkuntza=en|abizena2=GmbH|izena2=Lesson Nine|url=https://www.babbel.com/en/magazine/the-10-most-spoken-languages-in-the-world|aldizkaria=Babbel Magazine|sartze-data=2022-05-07}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Internet: most common languages online 2020|hizkuntza=en|url=https://www.statista.com/statistics/262946/share-of-the-most-common-languages-on-the-internet/|aldizkaria=Statista|sartze-data=2022-05-07}}</ref> Gainera [[Nazio Batuen Erakundea|Nazio Batuen Erakundeko]] sei hizkuntza ofizialetako bat da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=What are the official languages of the United Nations? - Ask DAG!|hizkuntza=en|url=https://ask.un.org/faq/14463|aldizkaria=ask.un.org|sartze-data=2022-05-07}}</ref>
* [[Arabiera]] (semitiko). [[I. mendea|I.]] eta [[IV. mendea|IV. mendeen]] artean sorturiko hizkuntza semitikoa da;<ref>{{Erreferentzia|izena=Stefan|abizena=Weninger|izenburua=The Semitic Languages: An International Handbook|argitaletxea=Walter de Gruyter|hizkuntza=en|data=2011-12-23|url=https://books.google.es/books?id=SMzgBLT87MkC&hl=es|isbn=978-3-11-025158-6|sartze-data=2022-05-07}}</ref> hizkuntzak izena [[arabiar]] talde etnikoaren ondoren eskuratu zuen, garaian ([[Greziar|greziarren]] ikuspuntutik) [[Arabia|penintsula arabigoan]], eta honen inguruko mugetan ([[Mesopotamia]] ekialdean, [[Libano|Libanoko]] mendiak eta [[Siria]] iparraldean) bizi ziren pertsonak talde berean bilduz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Michael C. A.|abizena=Macdonald|izenburua=Arabians, Arabias, and the Greeks_Contact and Perceptions|url=https://www.academia.edu/4593009/Arabians_Arabias_and_the_Greeks_Contact_and_Perceptions|sartze-data=2022-05-07}}</ref> [[Arabiar mundua|Arabiar munduko]] [[Lingua franca|''lingua franca'']] da, eta [[Arabiera klasiko]] bezala ezagutzen den hizkuntzaren bariazioa, [[Islam|Islamaren]] [[Hizkuntza sakratu|liturgia hizkuntza]] da.<ref>{{Erreferentzia|izena=Ahmad|abizena=Al-Jallad|izenburua=Al-Jallad. 2018. The earliest stages of Arabic and its linguistic classification|url=https://www.academia.edu/18470301/Al_Jallad_2018_The_earliest_stages_of_Arabic_and_its_linguistic_classification|sartze-data=2022-05-07}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arabic Language to Non-Arabic Speakers|hizkuntza=en|url=https://www.tumoohi.org/en/majors/languages/arabic-language-to-non-arabic-speakers|aldizkaria=طموحي|sartze-data=2022-05-07}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=C. H. M.|abizena=Versteegh|izenburua=The Arabic language|argitaletxea=Edinburgh University Press|data=2001|url=https://www.worldcat.org/oclc/45767561|isbn=0-7486-1436-2|pmc=45767561|sartze-data=2022-05-07}}</ref> Hori dela eta, bere arabieraren aldaera guztien hiztunak batzean, 422 milioi hizlarietara heldu daiteke (berezko hizlarien eta hizlari berrien artean), munduko bostgarren hizkuntza zabalduena bilakatuz.<ref>{{Erreferentzia|abizena=Babbel.com|izenburua=The 10 Most Spoken Languages In The World|hizkuntza=en|abizena2=GmbH|izena2=Lesson Nine|url=https://www.babbel.com/en/magazine/the-10-most-spoken-languages-in-the-world|aldizkaria=Babbel Magazine|sartze-data=2022-05-07}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Internet: most common languages online 2020|hizkuntza=en|url=https://www.statista.com/statistics/262946/share-of-the-most-common-languages-on-the-internet/|aldizkaria=Statista|sartze-data=2022-05-07}}</ref> Gainera [[Nazio Batuen Erakundea|Nazio Batuen Erakundeko]] sei hizkuntza ofizialetako bat da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=What are the official languages of the United Nations? - Ask DAG!|hizkuntza=en|url=https://ask.un.org/faq/14463|aldizkaria=ask.un.org|sartze-data=2022-05-07}}</ref>
* [[Hausa (hizkuntza)|Hausa]] (txadar). [[Hausa (etnia)|Hausa etniako]] mendebaldeko Afrikako herrialde ezberdinetan ([[Nigeria]], [[Ghana]], [[Kamerun]] gehienbat, eta [[Sudan]], [[Benin]] eta [[Boli Kosta|Boli Kostako]] talde minoritarioetan) eta [[Sahel|Sahelean]] hitz egiten den [[Tonu (hizkuntzalaritza)|hizkuntza tonala]] da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hausa|hizkuntza=en|url=https://www.ethnologue.com/language/hau|aldizkaria=Ethnologue|sartze-data=2022-05-03}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hausa language {{!}} Britannica|hizkuntza=en|url=https://www.britannica.com/topic/Hausa-language|aldizkaria=www.britannica.com|sartze-data=2022-05-07}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Spread of the Hausa Language|hizkuntza=en|url=https://worldmapper.org/maps/spread-of-the-hausa-language-2005/|aldizkaria=Worldmapper|sartze-data=2022-05-07}}</ref> Gune hauetako ''lingua franca'' izanik, 100 eta 150 milioi hizlarik erabiltzen dute, beren [[ama-hizkuntza]] edo [[bigarren hizkuntza]] bezala.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Full List: Hausa Is World's 11th Most Spoken Language ⋆|hizkuntza=en-US|data=2018-02-04|url=https://www.herald.ng/full-list-hausa/|aldizkaria=.|sartze-data=2022-05-07}}</ref> Honek hizkuntza txadar zabalduena bilakatzen du.
* [[Hausa (hizkuntza)|Hausa]] (txadar). [[Hausa (etnia)|Hausa etniako]] mendebaldeko Afrikako herrialde ezberdinetan ([[Nigeria]], [[Ghana]], [[Kamerun]] gehienbat, eta [[Sudan]], [[Benin]] eta [[Boli Kosta|Boli Kostako]] talde minoritarioetan) eta [[Sahel|Sahelean]] hitz egiten den [[Tonu (hizkuntzalaritza)|hizkuntza tonala]] da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hausa|hizkuntza=en|url=https://www.ethnologue.com/language/hau|aldizkaria=Ethnologue|sartze-data=2022-05-03}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hausa language {{!}} Britannica|hizkuntza=en|url=https://www.britannica.com/topic/Hausa-language|aldizkaria=www.britannica.com|sartze-data=2022-05-07}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Spread of the Hausa Language|hizkuntza=en|url=https://worldmapper.org/maps/spread-of-the-hausa-language-2005/|aldizkaria=Worldmapper|sartze-data=2022-05-07}}</ref> Gune hauetako ''lingua franca'' izanik, 100 eta 150 milioi hizlarik erabiltzen dute, beren [[ama-hizkuntza]] edo [[bigarren hizkuntza]] bezala.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Full List: Hausa Is World's 11th Most Spoken Language ⋆|hizkuntza=en-US|data=2018-02-04|url=https://www.herald.ng/full-list-hausa/|aldizkaria=.|sartze-data=2022-05-07}}</ref> Honek hizkuntza txadar zabalduena bilakatzen du.
* [[Oromoera]] (cushitiko). [[Etiopia|Etiopiako]] [[Oromo (herria)|Oromo etniak]] eta [[Afrikako Adarra|Afrikako Adarreko]] beste etniek hitzegindako hizkuntza da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ethiopia|hizkuntza=en|url=https://www.ethnologue.com/country/ET/languages|aldizkaria=Ethnologue|sartze-data=2022-05-07}}</ref> Afrika guztian zehar emigranteek hitz egiteaz gain, Etiopia eta iparekialdeko [[Kenya|Kenyan]] ''lingua franca'' da,<ref>{{Erreferentzia|izena=M.|abizena=Bulcha|izenburua=THE POLITICS OF LINGUISTIC HOMOGENIZATION IN ETHIOPIA AND THE CONFLICT OVER THE STATUS OF AFAAN OROMOO|orrialdeak=325–352|hizkuntza=en|data=1997-07-01|url=https://academic.oup.com/afraf/article-lookup/doi/10.1093/oxfordjournals.afraf.a007852|aldizkaria=African Affairs|alea=384|zenbakia=96|issn=0001-9909|doi=10.1093/oxfordjournals.afraf.a007852|sartze-data=2022-05-07}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=University of Cambridge Language Centre Resources - Oromo|url=https://www.langcen.cam.ac.uk/resources/lango/oromo.html|aldizkaria=www.langcen.cam.ac.uk|sartze-data=2022-05-07}}</ref> hizkuntza cushitiko erabiliena bilakatuz (36 milioi hizlariekin soilik Etiopian eta beste milioi erdi bat Kenyan)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ethiopia|argitaletxea=Central Intelligence Agency|hizkuntza=en|data=2022-05-04|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/ethiopia/|sartze-data=2022-05-07|encyclopedia=The World Factbook}}</ref> eta Afrikar hizkuntzetatik ama-hizkuntza populazio handienetarikoa duena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Oromo Language - Dialects & Structure - MustGo|hizkuntza=en-US|url=https://www.mustgo.com/worldlanguages/oromo/|aldizkaria=MustGo.com|sartze-data=2022-05-07}}</ref>
* [[Oromoera]] (cushitiko). It is native to the Ethiopian state of Oromia and spoken predominantly by the Oromo people and neighbouring ethnic groups in the Horn of Africa. It is used as a lingua franca particularly in Ethiopia and northeastern Kenya. With more than 36 million speakers making up 33.8% of the total Ethiopian population, Oromo has the largest number of native speakers in Ethiopia, and ranks as the second most widely spoken language in Ethiopia by total number of speakers (including second-language speakers) following Amharic. Forms of Oromo are spoken as a first language by an additional half-million people in parts of northern and eastern Kenya. It is also spoken by smaller numbers of emigrants in other African countries such as South Africa, Libya, Egypt and Sudan. Oromo is the most widely spoken Cushitic language and among the five languages of Africa with the largest mother-tongue populations.
* [[Amharera]] (semitiko).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Amharic|hizkuntza=en|url=https://www.ethnologue.com/language/amh|aldizkaria=Ethnologue|sartze-data=2022-05-07}}</ref>
* [[Amharera]] (semitiko).
* [[Somaliera]] (cushitiko).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Somali|hizkuntza=en|url=https://www.ethnologue.com/language/som|aldizkaria=Ethnologue|sartze-data=2022-05-03}}</ref>
* [[Somaliera]] (cushitiko).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Somali|hizkuntza=en|url=https://www.ethnologue.com/language/som|aldizkaria=Ethnologue|sartze-data=2022-05-03}}</ref>
* [[Tigrinyera]] (semitiko).
* [[Tigrinyera]] (semitiko).
66. lerroa: 66. lerroa:


=== Fonologia ===
=== Fonologia ===
Hizkuntza afroasiarrek konpartitu ditzaketen sistema fonetikoak, hizkuntza honen aurrekariaren (proto-afroasiarra) ezaugarriak zirela onartu liteke.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Cambridge Encyclopedia of the World's Ancient Languages|argitaletxea=Cambridge University Press|data=2004|url=https://www.worldcat.org/oclc/59471649|isbn=0-521-56256-2|pmc=59471649|sartze-data=2022-05-07}}</ref> Egindako hizkuntza proto-afroasiarren berregiteek [[bokal]] sistema sinplea atxikitzen diote, hiru bokal labur /i, a, u/ eta hiru bokal luzek /ī, ā, ū/ osatua. Ordea, [[Hizkuntzalaritza historiko|hizkuntzalaritza historikoko]] adituek proposaturiko [[kontsonante]] sistemen artean ez da adostasunik aurkitu, aukerak konplikatuegiak direlako. Hurrenez, Ehret-en (1995) berreraikitzearen eta Orel y Stolbova-ren (1995) hipotesiak biltzen dituen taula dugu:<ref name=":0" /><ref name=":1">{{Erreferentzia|izena=Alan S.|abizena=Kaye|izenburua=The Near and Middle East - Vladimir E. Orel and Olga V. Stolbova: Hamito-Semitic etymological dictionary: materials for a reconstruction. (Handbuch der Orientalistik, no. 18.) xxxvii, 578 pp. Leiden: E. J. Brill, 1995. Guilders 399.50, $250.50.|orrialdeak=365–367|hizkuntza=en|data=1997-06|url=https://www.cambridge.org/core/product/identifier/S0041977X00036648/type/journal_article|aldizkaria=Bulletin of the School of Oriental and African Studies|alea=2|zenbakia=60|issn=0041-977X|doi=10.1017/S0041977X00036648|sartze-data=2022-05-07}}</ref><ref name=":4">{{Erreferentzia|izena=Robert R.|abizena=Ratcliffe|izenburua=Afroasiatic Comparative Lexica: Implications for Long (and Medium) Range Language Comparison|url=https://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/summary?doi=10.1.1.694.9716|sartze-data=2022-05-07}}</ref>
Hizkuntza afroasiarrek konpartitu ditzaketen sistema fonetikoak, hizkuntza honen aurrekariaren (proto-afroasiarra) ezaugarriak zirela onartu liteke.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Cambridge Encyclopedia of the World's Ancient Languages|argitaletxea=Cambridge University Press|data=2004|url=https://www.worldcat.org/oclc/59471649|isbn=0-521-56256-2|pmc=59471649|sartze-data=2022-05-07}}</ref> Egindako hizkuntza proto-afroasiarren berregiteek [[bokal]] sistema sinplea atxikitzen diote, hiru bokal labur /i, a, u/ eta hiru bokal luzek /ī, ā, ū/ osatua.
Ordea, [[Hizkuntzalaritza historiko|hizkuntzalaritza historikoko]] adituek proposaturiko [[kontsonante]] sistemen artean ez da adostasunik aurkitu, aukerak konplikatuegiak direlako. Hurrenez, Ehret-en (1995) berreraikitzearen eta Orel y Stolbova-ren (1995) hipotesiak biltzen dituen taula dugu:<ref name=":0" /><ref name=":1">{{Erreferentzia|izena=Alan S.|abizena=Kaye|izenburua=The Near and Middle East - Vladimir E. Orel and Olga V. Stolbova: Hamito-Semitic etymological dictionary: materials for a reconstruction. (Handbuch der Orientalistik, no. 18.) xxxvii, 578 pp. Leiden: E. J. Brill, 1995. Guilders 399.50, $250.50.|orrialdeak=365–367|hizkuntza=en|data=1997-06|url=https://www.cambridge.org/core/product/identifier/S0041977X00036648/type/journal_article|aldizkaria=Bulletin of the School of Oriental and African Studies|alea=2|zenbakia=60|issn=0041-977X|doi=10.1017/S0041977X00036648|sartze-data=2022-05-07}}</ref><ref name=":4">{{Erreferentzia|izena=Robert R.|abizena=Ratcliffe|izenburua=Afroasiatic Comparative Lexica: Implications for Long (and Medium) Range Language Comparison|url=https://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/summary?doi=10.1.1.694.9716|sartze-data=2022-05-07}}</ref>
{| class="wikitable"
{| class="wikitable"
!
!
525. lerroa: 527. lerroa:
|✔
|✔
|}
|}

==== Hiztegi etimologiakoak ====

* ''(Frantsesez)'' Cohen, Marcel. 1947. ''Essai comparatif sur le vocabulaire et la phonétique du chamito-sémitique.'' Paris: Champion.
* (''Ingelesez'') Diakonoff, Igor M. et al. 1993–1997. "Historical-comparative vocabulary of Afrasian," ''St. Petersburg Journal of African Studies'' 2–6.
* (''Ingelesez'') Ehret, Christopher. 1995. ''Reconstructing Proto-Afroasiatic (Proto-Afrasian): Vowels, Tone, Consonants, and Vocabulary'' (= ''University of California Publications in Linguistics'' 126). Berkeley and Los Angeles: University of California Press.
* (''Ingelesez'') Orel, Vladimir E. and Olga V. Stolbova. 1995. ''Hamito-Semitic Etymological Dictionary: Materials for a Reconstruction.'' Leiden: Brill. <nowiki>ISBN 90-04-10051-2</nowiki>.
* John Huehnegard: "Afro-Asiatic" en ''The Cambridge Encyclopedia of the World's Ancient Languages'', ed. R. D. Woodard, Cambridge University Press, 2004, p. 138-156, <nowiki>ISBN 0-521-56256-2</nowiki>.


== Erreferentziak ==
== Erreferentziak ==

06:55, 7 maiatza 2022ko berrikusketa

Afro-asiar hizkuntzak
eta
Datu orokorrak
Hiztunak270.000.000
Hizkuntza sailkapena
giza hizkuntza
Hizkuntza kodeak
ISO 639-2afa
Glottologafro1255, afro1257, afro1256 eta afro1252
Linguist Listafas
IETFafa

Afro-asiar hizkuntzak Iparraldeko eta Mendebaldeko Afrikan, Sahelen eta Hego-mendebaldeko Asian hedaturik dagoen hizkuntza familia da, 240 hizkuntza inguruk osatua eta 285 milioi lagunek baino gehiagok erabilia.[1]

Afro-asiar (edo afro-asiar) ez ezik, "afrasiar" (afrasian), "lisramiko" edo erythraean ere deitu ohi dira hizkuntzok. Baztertu eta arbuiatu izan da, aldiz, behialako "kamito-semitiko" izena.[2][3][4]

Etimologia

XIX. mendearen hasieran, linguista ezberdinek amazigera, cushitiko eta egiptoera hizkuntzak filo "Hamitiko"an bildu zituzten, haien artean zuten harreman genetikoa eta talde honek hizkuntza semitikoen filoarekin zuen harremana ohoretuz.[5] "Hamitiko" eta "Semitiko" terminoek Genesi liburuko Noeren Kam eta Sem semeen ondorengoen tribuak deskribatzen dituzte.[6]

Datazioa

Ezagutzen den hizkuntza afroasiarren arrasto zaharrena, duela 5.400 urteko (ca. K.a. 3.400) inskripzio egiptoarra da.[7] Naqada II kulturako zeramika batean aurkituriko ikurrek, Antzinako Egiptoko hieroglifoen antza dutenak, datazio zaharrago bat (ca. K.a. 4000) iradokitzen dutelarik.[8][9][10][11]

Halaber, Antzinako Egiptoko hizkuntza hau hizkuntza Proto-Afroasiarrekiko desberdina da, bien arteko banaketa denbora luzez eman zela inferituz.[12][13][14]

Proto-Afroasiarra

Proto-Afroasiar hizkuntza edo Proto-Afroasiarra, hizkuntza afroasiar guztien aurrekaria eta hauetan oinarriturik berregituraturiko protohizkuntza da.[15][16] Proto-afroasiarrari loturiko datazioak tarte kronologiko handia barneratzen dute; K.a. 16.000 urtetik, K.a. 7.500 urtera arte. Halaber, datazio hauek gainontzeko proto-hizkuntzekin erlazionatuak baino zaharragoak dira.[17][18][19]

Proposaturiko hizkuntza Afroasiarren sorkuntza gunea eta migrazio bideak, jatorri-modelo Afrikar (Itsaso Gorri) indigenaren arabera.[20]

Urheimat Afroasiarra

Urheimat Afroasiarra, hizkuntza proto-afroasiarraren hizlarien jatorrizko leku hipotetikoa da, non hizlariak komunitate linguistiko bar edo komunitate konplexuen talde bezala bizi ziren geografikoki zabaldu eta hizkuntza ezberdinetan eboluzionatu aurretik.

Leku hipotetiko hau, egun ezezaguna da; baina batzuek Levanteko lehen nekazariekin erlazionatzen dute, ostera Ipar eta Ekialdeko Afrikara migratu zutenak hizkuntza haiekin zabalduz.[21] Beste proposamen batzuek, jatorria nekazaritzaren aurretiazko Ipar-ekialdeko Afrikako hizlari ehiztari-biltzaileetara lotzen dute.[18][20][22][23][24]

  • Levanteko hipotesia.[25]
  • Ipar-ekialdeko Afrikako hipotesia.[26]
  • Itsaso Gorriko hipotesia.
  • Etiopiako hipotesia.
  • Saharako hipotesia.

Sailkapena

Honako adar edo familietan sailkatu ohi dituzte hizkuntzalariek afro-asiar hizkuntzak:[27]

Zalantzak daude ea hizkuntza omotikoak talde honetan sailkatu behar diren[28][29] eta ea Beja hizkuntza kasuan hizkuntza kuxitikoen adarrean ala adar propioan sailkatu behar den.[30][31]

Sailkapenaren historia

IX. mendean, Tiareteko Judah ibn Quraysh gramalari hebreera lehena izan zen hizkuntza afroasiarren bi adarrak (amazigera eta semitikoa) erlazionatzen. Hizkuntza semitikoak arabiera, hebreoa eta aramera ikastetik ezagutzen zituen.[32] XIX. mendean zehar, europarrek harreman hau ere proposatu zuten. 1844an, Theodor Benfeyk Etiopiko deituriko hizkuntza familia proposatu zuen, hizkuntza semitiko, amazigera eta cushitikoak barneratzen zituena.[33] Urte berean, T. N. Newmanek Hausa hizkuntza eta semitikoen arteko harremana proposatu zuen, luzaroan dudan egon zena.

Demografia

Hizkuntza afroasiarrak hiztun kantitatearen arabera zerrendaturik, bakoitzaren hizkuntza-familia, hizkuntza afroasiarren barnean aipatuz:

Antzekotasunak

Fonologia

Hizkuntza afroasiarrek konpartitu ditzaketen sistema fonetikoak, hizkuntza honen aurrekariaren (proto-afroasiarra) ezaugarriak zirela onartu liteke.[57] Egindako hizkuntza proto-afroasiarren berregiteek bokal sistema sinplea atxikitzen diote, hiru bokal labur /i, a, u/ eta hiru bokal luzek /ī, ā, ū/ osatua.

Ordea, hizkuntzalaritza historikoko adituek proposaturiko kontsonante sistemen artean ez da adostasunik aurkitu, aukerak konplikatuegiak direlako. Hurrenez, Ehret-en (1995) berreraikitzearen eta Orel y Stolbova-ren (1995) hipotesiak biltzen dituen taula dugu:[12][58][59]

Ezpainkari Lateral Koroari Sabaikari Belar Ezpain belar Ubular Faringari Glotal
Leherkari (*pʼ) *tʼ <*kʼ> (*kʼʷ) <*qʼ>
<*p> *t <*k> (*kʷ) <*q> *ʔ
*b *d <*g> (*gʷ)
Afrikatu *tɬ͡ <*ʦʼ> *ʧʼ
<*tɬ͡> <*ʦ> *ʧ
(*dɮ͡) *ʣ
Igurzkari (*sʼ)
(*f) *ɬ *s (*ʃ) *x (*xʷ) *ħ *h
(*z) (*ɣ) (*ɣʷ) *ʕ
Ahostun *m *n (*ɲ) (*ŋ) (*ŋʷ)
*l *r *j *w <*ʀ>

Parentesi arteko fonemak (); soilik Ehret-ek berreraikitakoak dira.[12] Kortxete arteko fonemak <>; Orel y Stolbova-ak berreraikitakoak dira.[58] Puntuazio marka gabeko fonemak; bi adituek berreraikitakoak dira.[12][58]

Gramatika eta sintaxia

Hizkuntza afroasiarretan zabalduriko ezaugarriak (baina ez unibertsalak), hurrengoak dira:[60][61]

- Kontsonante enfatiko multzoa, asko glotalak, faringariak edo inplosiboak bilakatuz.

- Aditz-Sujetu-Objektu tipologia linguistikoa, Sujetu-Aditz-Objektu tendentziarekin.

- Bi generoko sistema singularrean, femeninoa /t/ soinuak markaturik.

- s itsaski kausatiboa.

- Atzizki posesiboak.

- Nisba deribazioa -j (egiptoar goiztiarrean) edo -ī (semitikoan).

- Hitzen inflekzioa sustraiko aldaketek, aurrizki eta atzizkiek eragin dezakete.

Lexikoa

Ehret (1995) eta Orel y Stolbovaren (1995) hiztegi etimologikoen artean aurkitzen diten kontsentsua adierazten duten sustraien ereduak:[59]

Zenbakia Proto-Afroasiar forma Esanahia Berbere Txadar Cushitiko Egiptoar Omotiko Semitiko
1 *ʔab aita ✔ ✔ ✔ ✔
2 (ʔa-)bVr zezena ✔ ✔ ✔ ✔
3 (ʔa-)dVm gorria, odola ✔ ✔ ✔ ✔ ✔
4 *(ʔa-)dVm landa, lurra ✔ ✔
5 ʔa-pay- ahoa ✔ ✔ ✔
6 ʔigar/ *ḳʷar- etxea, ixitura ✔ ✔ ✔ ✔ ✔
7 *ʔil- begia ✔ ✔ ✔ ✔
8 (ʔi-)sim- izena ✔ ✔ ✔ ✔
9 *ʕayn- begia ✔ ✔
10 *baʔ- joan ✔ ✔ ✔
11 *bar- semea ✔ ✔ ✔
12 *gamm- ilajea, bizarra ✔ ✔ ✔
13 *gVn masaila, kokotsa ✔ ✔
14 *gʷarʕ- eztarria ✔ ✔ ✔
15 *gʷinaʕ- eskua ✔ ✔
16 *kVn- ko-emaztea ✔ ✔ ✔
17 *kʷaly giltzurruna ✔ ✔ ✔ ✔
18 *ḳa(wa)l-/ *qʷar- esan, deitu ✔ ✔
19 *ḳas- hezurra ✔ ✔ ✔
20 *libb bihotza ✔ ✔ ✔
21 *lis- mingaina ✔ ✔ ✔
22 *maʔ- ura ✔ ✔ ✔ ✔
23 *mawVt- hil ✔ ✔ ✔ ✔
24 *sin- hortza ✔ ✔ ✔
25 *siwan- jakin ✔ ✔ ✔
26 *inn- ni, gu ✔ ✔ ✔ ✔
27 *-k- beroren ✔ ✔ ✔ ✔
28 *zwr hazia ✔ ✔
29 *ŝVr sustraia ✔ ✔
30 *šun lo egin, amestu ✔ ✔

Hiztegi etimologiakoak

  • (Frantsesez) Cohen, Marcel. 1947. Essai comparatif sur le vocabulaire et la phonétique du chamito-sémitique. Paris: Champion.
  • (Ingelesez) Diakonoff, Igor M. et al. 1993–1997. "Historical-comparative vocabulary of Afrasian," St. Petersburg Journal of African Studies 2–6.
  • (Ingelesez) Ehret, Christopher. 1995. Reconstructing Proto-Afroasiatic (Proto-Afrasian): Vowels, Tone, Consonants, and Vocabulary (= University of California Publications in Linguistics 126). Berkeley and Los Angeles: University of California Press.
  • (Ingelesez) Orel, Vladimir E. and Olga V. Stolbova. 1995. Hamito-Semitic Etymological Dictionary: Materials for a Reconstruction. Leiden: Brill. ISBN 90-04-10051-2.
  • John Huehnegard: "Afro-Asiatic" en The Cambridge Encyclopedia of the World's Ancient Languages, ed. R. D. Woodard, Cambridge University Press, 2004, p. 138-156, ISBN 0-521-56256-2.

Erreferentziak

  1. ↑ (Ingelesez) «Afro-Asiatic languages | Britannica» www.britannica.com (Noiz kontsultatua: 2022-05-03).
  2. ↑ Katzner, Kenneth. (2002). The languages of the world. (3rd ed. argitaraldia) Routledge ISBN 0-203-43016-6. PMC 51322181. (Noiz kontsultatua: 2022-05-03).
  3. ↑ (Ingelesez) «Afro-Asiatic» Ethnologue (Noiz kontsultatua: 2022-05-03).
  4. ↑ The World's major languages. (2nd ed. argitaraldia) Routledge 2009 ISBN 978-0-415-35339-7. PMC 282550660. (Noiz kontsultatua: 2022-05-03).
  5. ↑ Ruhlen, Merritt. (©1991-). A guide to the world's languages. Stanford University Press ISBN 0-8047-1894-6. PMC 22663660. (Noiz kontsultatua: 2022-05-03).
  6. ↑ Gregersen, Edgar. (1977). Language in Africa : an introductory survey. Gordon and Breach ISBN 0-677-04380-5. PMC 3256139. (Noiz kontsultatua: 2022-05-03).
  7. ↑ «Earliest Egyptian Glyphs - Archaeology Magazine Archive» archive.archaeology.org (Noiz kontsultatua: 2022-05-07).
  8. ↑ (Ingelesez) «Naqada II pottery» World History Encyclopedia (Noiz kontsultatua: 2022-05-07).
  9. ↑ (Italieraz) Trombetti, Alfredo. (1905). L'unità d'origine del linguaggio. Libreria Treves di Luigi Beltrami (Noiz kontsultatua: 2022-05-07).
  10. ↑ (Ingelesez) Mattessich, Richard. (2002-06-01). «THE OLDEST WRITINGS, AND INVENTORY TAGS OF EGYPT» Accounting Historians Journal 29 (1): 195–208.  doi:10.2308/0148-4184.29.1.195. ISSN 0148-4184. (Noiz kontsultatua: 2022-05-07).
  11. ↑ (Ingelesez) Joly, Marcel. (2003). Sayles, George(, Sr.). Oxford University Press  doi:10.1093/gmo/9781561592630.article.j397600. (Noiz kontsultatua: 2022-05-07).
  12. ↑ a b c d Ehret, Christopher. (1995). Reconstructing Proto-Afroasiatic (Proto-Afrasian) : vowels, tone, consonants, and vocabulary. University of California Press ISBN 0-520-09799-8. PMC 32236985. (Noiz kontsultatua: 2022-05-07).
  13. ↑ Takács, Gábor. (1999-<2008>). Etymological dictionary of Egyptian. Brill ISBN 90-04-11538-2. PMC 42296395. (Noiz kontsultatua: 2022-05-07).
  14. ↑ Dolgopolsky, Aron. (1999). From proto-Semitic to Hebrew: phonology: etymological approach in a Hamito-Semitic perspective. Centro studi camito-semitici (Noiz kontsultatua: 2022-05-07).
  15. ↑ Burning issues in Afro-Asiatic linguistics. 2012 ISBN 978-1-4438-6462-6. PMC 884726022. (Noiz kontsultatua: 2022-05-07).
  16. ↑ (Ingelesez) Wichmann, Søren; Grant, Anthony. (2012). Quantitative Approaches to Linguistic Diversity: Commemorating the Centenary of the Birth of Morris Swadesh. John Benjamins Publishing ISBN 978-90-272-0265-9. (Noiz kontsultatua: 2022-05-07).
  17. ↑ (Ingelesez) Allan R. Bomhard. Diakonoff - Afrasian Languages (1988). (Noiz kontsultatua: 2022-05-07).
  18. ↑ a b (Ingelesez) Ehret, Christopher; Keita, S. O. Y.; Newman, Paul. (2004-12-03). «The Origins of Afroasiatic» Science 306 (5702): 1680–1680.  doi:10.1126/science.306.5702.1680c. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2022-05-07).
  19. ↑ (Ingelesez) The Civilizations of Africa: A History to 1800. 2020-10-19 ISBN 978-0-8139-2880-7. (Noiz kontsultatua: 2022-05-07).
  20. ↑ a b Blench, R.. (2006). Archaeology, language, and the African past. AltaMira Press ISBN 0-7591-0465-4. PMC 62281704. (Noiz kontsultatua: 2022-05-07).
  21. ↑ (Ingelesez) Diamond, Jared; Bellwood, Peter. (2003-04-25). «Farmers and Their Languages: The First Expansions» Science 300 (5619): 597–603.  doi:10.1126/science.1078208. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2022-05-07).
  22. ↑ Transition to modernity : essays on power, wealth, and belief. Cambridge University Press 1992 ISBN 978-0-511-62809-2. PMC 708568946. (Noiz kontsultatua: 2022-05-07).
  23. ↑ Shirai, N.. (2010). The Archaeology of the First Farmer-Herders in Egypt : New insights into the Fayum Epipalaeolithic and Neolithic.. Leiden University Press ISBN 978-90-485-1269-0. PMC 818867323. (Noiz kontsultatua: 2022-05-07).
  24. ↑ (Ingelesez) Hodgson, Jason A.; Mulligan, Connie J.; Al-Meeri, Ali; Raaum, Ryan L.. (2014-06-12). Williams, Scott M. ed. «Early Back-to-Africa Migration into the Horn of Africa» PLoS Genetics 10 (6): e1004393.  doi:10.1371/journal.pgen.1004393. ISSN 1553-7404. PMID 24921250. PMC PMC4055572. (Noiz kontsultatua: 2022-05-07).
  25. ↑ Bellwood, Peter S.; Renfrew, Colin. (2002). Examining the farming/language dispersal hypothesis. McDonald Institute for Archaeological Research, University of Cambridge ISBN 978-1-902937-20-5. (Noiz kontsultatua: 2022-05-07).
  26. ↑ Campbell, Lyle. (2020). Historical linguistics : an introduction. (Fourth edition. argitaraldia) ISBN 978-0-262-54218-0. PMC 1198218551. (Noiz kontsultatua: 2022-05-07).
  27. ↑ (Ingelesez) Baker, Jennifer L.; Rotimi, Charles N.; Shriner, Daniel. (2017-12). «Human ancestry correlates with language and reveals that race is not an objective genomic classifier» Scientific Reports 7 (1): 1572.  doi:10.1038/s41598-017-01837-7. ISSN 2045-2322. PMID 28484253. PMC PMC5431528. (Noiz kontsultatua: 2022-05-03).
  28. ↑ (Ingelesez) Sands, Bonny. (2009-03). «Africa's Linguistic Diversity: Africa's Linguistic Diversity» Language and Linguistics Compass 3 (2): 559–580.  doi:10.1111/j.1749-818X.2008.00124.x. (Noiz kontsultatua: 2022-05-03).
  29. ↑ (Ingelesez) Ehret, Christopher; Keita, S. O. Y.; Newman, Paul. (2004-12-03). «The Origins of Afroasiatic» Science 306 (5702): 1680–1680.  doi:10.1126/science.306.5702.1680c. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2022-05-03).
  30. ↑ Fucus : a Semitic/Afrasian gathering in remembrance of Albert Ehrman. J. Benjamins Pub. Co 1988 ISBN 978-90-272-7874-6. PMC 757403748. (Noiz kontsultatua: 2022-05-03).
  31. ↑ In hot pursuit of language in prehistory : essays in the four fields of anthropology : in honor of Harold Crane Fleming. John Benjamins Pub 2008 ISBN 978-90-272-8985-8. PMC 309831596. (Noiz kontsultatua: 2022-05-03).
  32. ↑ Lipiński, Edward. (2001). Semitic languages : outline of a comparative grammar. (2nd ed. argitaraldia) Peeters ISBN 90-429-0815-7. PMC 46969899. (Noiz kontsultatua: 2022-05-03).
  33. ↑ Pereltsvaig, Asya. (2012). Languages of the world : an introduction. Cambridge University Press ISBN 978-1-107-00278-4. PMC 756913021. (Noiz kontsultatua: 2022-05-03).
  34. ↑ (Ingelesez) Weninger, Stefan. (2011-12-23). The Semitic Languages: An International Handbook. Walter de Gruyter ISBN 978-3-11-025158-6. (Noiz kontsultatua: 2022-05-07).
  35. ↑ Macdonald, Michael C. A.. Arabians, Arabias, and the Greeks_Contact and Perceptions. (Noiz kontsultatua: 2022-05-07).
  36. ↑ Al-Jallad, Ahmad. Al-Jallad. 2018. The earliest stages of Arabic and its linguistic classification. (Noiz kontsultatua: 2022-05-07).
  37. ↑ (Ingelesez) «Arabic Language to Non-Arabic Speakers» طموحي (Noiz kontsultatua: 2022-05-07).
  38. ↑ Versteegh, C. H. M.. (2001). The Arabic language. Edinburgh University Press ISBN 0-7486-1436-2. PMC 45767561. (Noiz kontsultatua: 2022-05-07).
  39. ↑ (Ingelesez) Babbel.com; GmbH, Lesson Nine. «The 10 Most Spoken Languages In The World» Babbel Magazine (Noiz kontsultatua: 2022-05-07).
  40. ↑ (Ingelesez) «Internet: most common languages online 2020» Statista (Noiz kontsultatua: 2022-05-07).
  41. ↑ (Ingelesez) «What are the official languages of the United Nations? - Ask DAG!» ask.un.org (Noiz kontsultatua: 2022-05-07).
  42. ↑ (Ingelesez) «Hausa» Ethnologue (Noiz kontsultatua: 2022-05-03).
  43. ↑ (Ingelesez) «Hausa language | Britannica» www.britannica.com (Noiz kontsultatua: 2022-05-07).
  44. ↑ (Ingelesez) «Spread of the Hausa Language» Worldmapper (Noiz kontsultatua: 2022-05-07).
  45. ↑ (Ingelesez) «Full List: Hausa Is World's 11th Most Spoken Language ⋆» . 2018-02-04 (Noiz kontsultatua: 2022-05-07).
  46. ↑ (Ingelesez) «Ethiopia» Ethnologue (Noiz kontsultatua: 2022-05-07).
  47. ↑ (Ingelesez) Bulcha, M.. (1997-07-01). «THE POLITICS OF LINGUISTIC HOMOGENIZATION IN ETHIOPIA AND THE CONFLICT OVER THE STATUS OF AFAAN OROMOO» African Affairs 96 (384): 325–352.  doi:10.1093/oxfordjournals.afraf.a007852. ISSN 0001-9909. (Noiz kontsultatua: 2022-05-07).
  48. ↑ «University of Cambridge Language Centre Resources - Oromo» www.langcen.cam.ac.uk (Noiz kontsultatua: 2022-05-07).
  49. ↑ (Ingelesez) Ethiopia. Central Intelligence Agency 2022-05-04 (Noiz kontsultatua: 2022-05-07).
  50. ↑ (Ingelesez) «Oromo Language - Dialects & Structure - MustGo» MustGo.com (Noiz kontsultatua: 2022-05-07).
  51. ↑ (Ingelesez) «Amharic» Ethnologue (Noiz kontsultatua: 2022-05-07).
  52. ↑ (Ingelesez) «Somali» Ethnologue (Noiz kontsultatua: 2022-05-03).
  53. ↑ (Ingelesez) «Sebat Bet Gurage» Ethnologue (Noiz kontsultatua: 2022-05-03).
  54. ↑ (Ingelesez) «Tigre | northwestern Eritrean people | Britannica» www.britannica.com (Noiz kontsultatua: 2022-05-03).
  55. ↑ Lıngwa u lıngwıstıka. Klabb Kotba Maltin 1998 ISBN 99909-75-42-6. PMC 82586980. (Noiz kontsultatua: 2022-05-03).
  56. ↑ (Ingelesez) «Assyrian Neo-Aramaic» Ethnologue (Noiz kontsultatua: 2022-05-03).
  57. ↑ The Cambridge Encyclopedia of the World's Ancient Languages. Cambridge University Press 2004 ISBN 0-521-56256-2. PMC 59471649. (Noiz kontsultatua: 2022-05-07).
  58. ↑ a b c (Ingelesez) Kaye, Alan S.. (1997-06). «The Near and Middle East - Vladimir E. Orel and Olga V. Stolbova: Hamito-Semitic etymological dictionary: materials for a reconstruction. (Handbuch der Orientalistik, no. 18.) xxxvii, 578 pp. Leiden: E. J. Brill, 1995. Guilders 399.50, $250.50.» Bulletin of the School of Oriental and African Studies 60 (2): 365–367.  doi:10.1017/S0041977X00036648. ISSN 0041-977X. (Noiz kontsultatua: 2022-05-07).
  59. ↑ a b Ratcliffe, Robert R.. Afroasiatic Comparative Lexica: Implications for Long (and Medium) Range Language Comparison. (Noiz kontsultatua: 2022-05-07).
  60. ↑ (Ingelesez) Kossmann, Maarten; Suchard, Benjamin D.. (2018-02). «A reconstruction of the system of verb aspects in proto-Berbero-Semitic» Bulletin of the School of Oriental and African Studies 81 (1): 41–56.  doi:10.1017/S0041977X17001355. ISSN 0041-977X. (Noiz kontsultatua: 2022-05-07).
  61. ↑ (Ingelesez) van Putten, Marijn. (2018-06). «The feminine endings *-ay and *-āy in Semitic and Berber» Bulletin of the School of Oriental and African Studies 81 (2): 205–225.  doi:10.1017/S0041977X18000447. ISSN 0041-977X. (Noiz kontsultatua: 2022-05-07).

Bibliografia

  • Bernd Heine and Derek Nurse, African Languages, Cambridge University Press, 2000 - Chapter 4
  • Merritt Ruhlen, A Guide to the World's Languages, Stanford University Press, Stanford 1991.
  • Lionel Bender et al., Selected Comparative-Historical Afro-Asiatic Studies in Memory of Igor M. Diakonoff, LINCOM 2003.
  • Marcel Cohen, Essai comparatif sur la vocabulaire et la phonétique du chamito-sémitique, Champion, Paris 1947.
  • Igor M. Diakonoff et al., "Historical-Comparative Vocabulary of Afrasian", St. Petersburg Journal of African Studies Nos. 2-6, 1993-7.
  • Christopher Ehret. Reconstructing Proto-Afroasiatic (Proto-Afrasian): Vowels, Tone, Consonants, and Vocabulary (University of California Publications in Linguistics 126), California, Berkeley 1996.
  • Vladimir E. Orel and Olga V. Stolbova, Hamito-semitiko Etymological Dictionary: Materials for a Reconstruction, Brill, Leiden 1995

Kanpo estekak

Hizkuntza familia

 • Austronesiar hizkuntzak  • Niger-Kongo hizkuntzak  • Nilo-saharar hizkuntzak  • Khoe–Kwadi hizkuntzak  • Mande hizkuntzak  • Jalaa hizkuntza  •

Afro-asiar hizkuntzak  • Ainuera  • Altaitar hizkuntzak  • Austroasiar hizkuntzak  • Hizkuntza drabidikoak  • Eskimo-aleut hizkuntzak  • Indoeuropar hizkuntzak  • Hurritar-urartiar hizkuntzak  • Kartveliar hizkuntzak  • Kra-dai hizkuntzak  • Kaukasoko ipar-ekialdeko hizkuntzak  • Kaukasoko ipar-mendebaldeko hizkuntzak  • Hizkuntza sino-tibetarrak  • Tungus hizkuntzak  • Turkiar hizkuntzak  • Uraldar hizkuntzak  • Buruxaski  • Euskera  • Kusunda hizkuntza  • Sumerrera

 • Austronesiar hizkuntzak  • Trans-Ginea Berria  •

 • Pama–Nyungan

Eskimo-aleut hizkuntzak  • Na-dene hizkuntzak  • Siouar hizkuntzak  • Kiowa-Tano  • Uto-azteka hizkuntzak  • Haida hizkuntza  • Takelma hizkuntza  • Waxo hizkuntza  • Zuni hizkuntza  •

Maia hizkuntzak  • Xinkera  • Uto-azteka hizkuntzak  • Lenkera • Kitxua  • Irantxe hizkuntza

Chon hizkuntzak  • Karibe hizkuntzak  • Nasa yuwe  • Warao hizkuntza  • Yagan hizkuntza  •

Keinu hizkuntza

Kreolera  • Hizkuntza bakartu  • Pidgin (hizkuntza)  • Hizkuntza eraiki

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Afro-asiar_hizkuntzak&oldid=8930710"(e)tik eskuratuta