Anarkia

Wikipedia, Entziklopedia askea

Anarkia (antzinako grezierazko jatorri duten an aurrizkitik —eza adierazten duena— eta arkia atzizkitik —hierarkia—) aginpidearik eta hierarkiarik gabeko gizartea izendatzeko erabiltzen den terminoa da. Era gaitzesgarrian, gizarte kaosa, nahasmendua eta anomia izendatzeko ere erabili izan da.

Anarkia hitza Antzinako Greziatik dator, «ἀναρχία» ("Anarkhia"). Hitz honek, bi zatiz osatuta dago, "Ez" edo "gabe" esan nahi duen greziar aurrizkia (ἀν) eta "jatorria", "Printzipioa", "Boterea" edo "mandatua" esan nahi duen greziar erroa. Terminoaren etimologiak, oro har, printzipio zuzentzailerik eta jatorrikorik ez duena izendatzen du. Hau da, "Apriorismorik eza", "Araurik eza", "Hierarkiarik eza", "Autoritaterik eza" edo "gobernurik eza"[1], eta balio du estaturik edo botere publikorik gabeko egoerak izendatzeko. Autarkia (norberaren gobernua) filosofia moralaren kontzeptua ez bezala, anarkia ordena politikoko egoera bati dagokiona.

Filosofia politikoan anarkia hitza polisemikoa da, kaos politiko edo gobernu modu bezala erabiltzen delarik. Nazioarteko harremanen doktrinaren arloan, nazioarteko harremanen anarkia esaten zaio nazioarteko zuzenbidearen aurrean estatuak autonomoak direla uste izateari, nazioko gobernuei buruzko munduko gobernurik ez dagoen heinean.

"Anarkia" terminoa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Etimologia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Anarkia hitza, grezieratik dator,«ἀναρχία» ("Anarkhia"), eta a aurrizkiaz osatua dago – pribatiboa an – (Grezieraz ακ, "gabe" edo "ez"), arkhê hitzarekin parekatua (grezieraz "jatorria", "Printzipioa", "Boterea" edo "agintea")[2] . Honek "printzipio eza", "araurik eza", "buruzagitzarik eza", "autoritate eza",eta "gobernurik eza" esan nahi du.

Bere erabilpen ohikoenetako batean, anarkiak kaosa, desordena (antolatuaren kontrakoa)... ekartzen du gogora.

"Anarkia" eta "anarkista" terminoak libreki erabili ziren, zentzu politikoan, XIII. mendean Filipe IV.a Frantziakoak[3] bere ordenantzetan hitz hauek sarri erabiltzen zituen desordena edo kaosak izendatzeko. Hitzari esanahi berri bat gehitu zitzaion, gizabanakoak autoritate baten mende ez dauden sistema edo erakunde baten baliokidea, Pierre Joseph Proudhonek Zer da jabetza? (1840)[4] argitaratu zuenean; mugimendu sozial anarkistaren aitzindari gisa ezarri zuen liburua. Izenburuari erantzun ondoren ("jabetza lapurreta bat da"), autorea bere burua anarkistatzat jotzen duen lehen gizona bihurtu zen, eta anarkiaz zer ulertzen duen zehaztu zuen: "Nagusirik eta subiranorik gabeko gobernu mota bat" .Hala ere, egile bera, 1848ko Iraultzaz [5]geroztik, "Anarkista" bezala definitzeari utzi zion, bere pentsamendu erradikalerako beste hitz batzuk erabiltzea nahiago zuelarik.

Antzinako Grezia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Homero eta Herodotoren arabera, anarkhia hitzak, talde armatu edo armada bat buruzagitzarik gabe zegoen egoera bat adierazten zuen. Adibidez, zazpiak Tebasen aurka [6](467. urtea) lanean, Eskilok, tragedia honen lehen aldiz, αναρχία hitza erabili zuen desobedientzia zentzuan. Izan ere, pieza horretan, Antigonak, hiriaren (edo polis) aginduak betetzeari uko egin zion; bere anaiaren gorpua lurperatuz, "Txakurrentzako janari" bezala erabiltzera kondenatua izan zelarik.

Jenofonte historialariak Helenikak lanean dioenez, -404. urteari "anarkia" deitu zioten atenastarrek. Izan ere, Atenasek Peloponesoko gerran[7] porrot egin ondoren, Espartak hogeita hamar magistratu tiranoz osatutako gobernu oligarkikoa ezarri zion hiriari. Atenastarrek, garai hartan Atenasen erabiltzen zen ohituraren kontra, ez zioten ohorerik eman Pitodorosi, oligarkek arkonte aukeratua izan baitzen, eta, horrela, ez zuten izena jarri nahi izan urte horreri.

Sokrates eta Platon filosofoek, euren aldetik, termino hau modu negatiboan erabili zuten, erregimen demokratikoaren forma ustel batekin lotuz. Errepublika obran[8], Platonek argi eta garbi salatzen zuen demokrazia, gobernarien eta gobernatuen artean nahasmena eragiten zuela salatuz, baita, neurri batean, tiraniara eramanez ere. Platonek, orduan, demokraziak sortu edo eragindako anarkiari buruzko ikuspegi oso negatiboa deskribatzen zuen: hierarkien amaiera, belaunaldien arteko eta gizon eta emakumeen arteko gatazkak, basatiak eta era guztietako gehiegikeriak.

Terminoa frantsesez[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Frantsesez, anarkia hitza Erdi Aroan sortu zen, Aristotelesen lanan itzulpenekin[9], Nicole Oresmek eginak (1320-1382) eta Karlos V.aren (1364-1380) eskaeraren ondorioz. Lan horiek ez ziren grekoaren zuzeneko itzulpenak izan, Robert Lincoln (1175-1253), Guillaume de Moerbeke (1215-1286) eta Durand d 'Auvergneren latinezko bertsioetatik abiatu baitziren, obra eta garaiko kultura ulertzen laguntzeko glosario batekin batera joan zirenak.Itzulpen horiek frantsesari eman zizkioten bereziki bere hiztegi politikoaren oinarrietako batzuk, besteak beste: démocratie, oligarchie, tyrannie, monarchie, aristocratie, etab. Guztira, eta Robert Taylorren arabera, Nicole Oresmek 450 hitz berri sartu zituen frantsesez, eta horien artean "anarchie" terminoaren frantsesezko lehen definizioa ezarri zen.

Filosofia politiko anarkista[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Oro har, "Anarkia" deitzen dioten estaturik gabeko gizarte politikoki antolatua planteatzen du anarkismoak. Anarkisten ideia komuna Estatua ez dela beharrezkoa eta zuzenean kaltegarria ere badela da, askatasun kolektiboaren aurka egiten duen neurrian. Kontzeptu hori, kontsultatzen den anarkismo-adarraren arabera, horizontalismo-kontzeptuekin batera joan daiteke, hierarkiak baztertzen badu, edo boluntarismoa, hierarkiak baztertzen ez dituena eta giza harremanak nahitaez alderdien borondatezkotasunetik sortu behar direla planteatzen duena. Korronte ezberdinetako anarkistak, neurri handi batean, gizarte ideal honen forma zehatzetik bereizten dira. Eztabaida gehien sortzen duen puntua gizartearen antolaketa ekonomikoa da, mugimendu anarkistaren baitan gai horri buruzko eztabaida sakonak sortuz; horien artean handiena eta ezagunena XIX. mendearen amaieran kolektibismoaren eta komunismo libertarioaren artean gertatu zena izan zen, azken hau nagusituz. XX. mendean, anarkismo moduen arteko bereizketa ekonomikoa anarkokapitalismoaren[10] eta anarkosozialismoaren[11] (ideia ekonomiko sozialistak hartzen dituen anarkismo klasikoa biltzen duen kontzeptua) artean gertatu zen batez ere, bi joera horiek tradizio ideologikoetatik, testuinguru historikoetatik eta autore oso desberdinetatik datoz, nahiz eta Estatuaren teoriari buruzko ikuspegiak partekatzen dituzten.Ados dauden oinarrizko printzipioa da ez dagoela estatu bat erasorik edo anarkiarik gabeko sistema baten barruan. Esparru horren barruan, joera anarkista gehienek proposatzen dute mota bateko edo besteko borondatezko elkartze-sistema batek gizakiek Estatuaren kanpoko erakunde hertsatzaileengan fidatu diren zerbitzuak eman ditzakeela.

Autore batzuek anarkiaren kontzeptua, gizarte ideal gisa ulertuta, akzidentearen edo ordena naturalaren kontzeptuarekin parekatzen dute.

Anarkiak historian zehar[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kaos politikoa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kaos politiko bat gerta daiteke estatu baten kolapsoaren ondorioz, ezin baitu legea aplikatu bere lurraldean, edo gatazka instituzional larri baten bidez, inor ez baita iristen Estatuko buruzagitzan jardutera, edo haren aitorpena eztabaidagai baldin badago. Hona hemen hitzaren adiera horren adibide batzuk:

  • III. mendeko anarkia Erromatar Inperio garaian.
  • Ingeles anarkia. [12]Gerra zibila Ingalaterran eta Normandian
  • Izu Garaia
  • Anarkia Estatu Batuetan, XVII. mendeko fenomeno bat, Ameriketako hamahiru kolonietako disidente politiko eta erlijiosoek sortutako komunitate batzuetan emana, autoritate kolonialetik at eta anarkokapitalismoarekin lotua anarkismo klasikoarekin baino gehiago.
  • Anarkia militarra (1841-1845), Peruko historiaren garai kaotikoa eta ezegonkortasun handikoa Peruko berrezarkuntzan.
  • Txileko Errepublikaren erakundea eta Exekutiboaren (Txile) akefalia.
  • XX. urteko anarkia eta Argentinako presidentearen akefalia.
  • Anarkia Somalian.
  • Anarkia Albanian (1997)

Estaturik gabeko komunitate eta gizarte antolatuak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Beste batzuetan, anarkia esaten zaie Estaturik gabeko komunitate txiki edo sozietate hedatuagoei -Estatu Modernoa ulertzeko modua, behinik behin- eta gizarte-bizikidetzako erakundeak akordio askearen bidez eratzen dira edo berez sortzen dira, eta ez nahitaez motibazio ideologikoen bidez. Kasu hauetarako anarkia terminoaren erabilera, ziur asko, filosofia politiko anarkistek termino horri emandako aldeko erabileratik eratorriko da, baita ideologia horiek agertu aurreko gizarteetan ere.  Elkarbizitza-modu horiek erakunde tradizionalen batera jotzen dute, hala nola familia, erlijioa, auzo-komunitatea, gremio profesionalak (gremioak barne, beste inguruabar batzuk legez kanpokoak izango liratekeenak, hala nola mafiak), kidetasun ideologikoan oinarritutako antolaketa-moduei, ekoizpen-helburuekin edo, alderantziz, bizitza-estiloarekin, edo, bestela, gizarte-bizitzaren antolaketa enpresa pribatuen ardurapean geratzen den kasuetan. Batzuetan, komunitate eta gizarte jakin batzuetarako "anarkia" erabilera hau anbiguoa dela dirudi, antolaketa heterodoxoaren forma bat adierazten baitu, baina kaosaren esanahia ere aipatzen du, ordena motaren bat dagoela inplikatuz, baina nolabait ezegonkorra dena.

  • Irlanda galeikoa (Antzinaroa-1607). Klanak edo tuath-ak oinarrizko unitate politikoak ziren, eta borondatez elkartutako pertsonez osatuta zeuden, kideen lurren guztizko baturak haien dimentsio geografikoa osatzen zuelarik.
  • Islandiako Mankomunitatea (930-1262). Gizabanakoek borondatez hauta zezaketen edozein klanen parte izatea, eta klanaren buruzagitzak erosi eta sal zitezkeen, eta ez zegoen klanaren monopolio geografikorik.
  • Kospaiako Errepublika (1440-1826), Italiako lurralde eta herrixka bat, istripuz Florentziako Errepublikaren eta Aita Santuen Estatuen mugetatik kanpo geratu zena, terra nulliusek bere independentzia aldarrikatu zuelarik, eta, beharbada, zergarik eta autoritaterik gabeko nekazaritza eta merkataritza gune nabarmen bihurtu zena.
  • Anarkia Estatu Batuetan, XVII. mendeko fenomeno bat, euren buruari borondatezko gobernuak eta enpresa askea eman zizkioten erkidego batzuetan emana, William Pennen Pennsylvaniako Esperimentu Santuaren kasua nabarmenduz. Normalean, Ameriketako hamahiru kolonietako disidente politiko eta erlijiosoek sortu zituzten, britainiar aginte kolonialetik kanpo.
  • Existentzia eztabaidatua, Libertatia komunitatea. Utopia pirata baten esparruan, eta XVII. eta XVIII. mendeetako pirateriaren testuinguruan.
  • Kristau komunitatea Ingalaterrako Saint George muinoan sortu zuten Zulatzaileek.
  • Quilombo de los Palmares, Brasil XVI eta XVII mendeak
  • Whiteway Colony, Erresuma Batuan.
  • Anarkokomunista kutsuko iraultza majnobistaren ondorioz, 1919ko urtarriletik 1921eko abuztura bitartean "lurralde askea" edo "MajNovia" existitu zen.
  • Shinmingo probintzia askea, Korea eta Txina (1929-1931).
  • Komunitate anarkosindikalistak Espainian Espainiako Iraultzan, La Colectividad egunkarian bateratuak, hala nola anarkosindikalismoa Katalunian (1936ko uztailaren 21a - 1937ko ekainaren 14a) 62 eta Aragoiko Defentsarako Eskualde Kontseilua (1936ko urriaren 6a - 1937ko abuztuaren 10a).
  • Christiania hiri librea (Kopenhage, Danimarka, 1971eko irailaren 26a - Gaur egun). Bertan, zuzeneko demokraziaz aukeratutako Christianiako herritarrek osatutako Batzar Nagusiak gobernatzen du. Bere lege batzuk Danimarkako Estatutik independenteak dira, beraz, ez diote zergarik ordaintzen.
  • Anarkia Somalian (1991-oraina).
  • Kowloon hiri harresitua (1898-1993), Hong Kong britainiarraren barnean dagoen Txinako kokagune bat, praktikan, errefuxiatu txinatarrek eta tokiko mafiak gobernatu zutena.
  • Gurgaon (1979-oraina), Indiako negozio barruti oparo bat, hiri plangintzarik gabe sortu zena, lurraldea herrialdeko banaketa administratibotik kanpo utzi zuen linbo legal batean geratu ondoren.
  • Liberland, 2015ean Serbia eta Kroaziaren arteko terra nullius batean bere burua izendatu zuen mikronazioa eta estatua, "Borondatezko zergak" proposatzen dituena eta ideal anarkokapitalistan inspiratuta dagoena. Somalilandiak diplomatikoki aitortua izan da.

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ asel. (2007-12-18). «Anarkismoa» Nasmasterraren apunteak (Noiz kontsultatua: 2020-10-23).
  2. ↑ (Gaztelaniaz) «ANARQUÍA» Etimologías de Chile - Diccionario que explica el origen de las palabras (Noiz kontsultatua: 2020-10-23).
  3. ↑ «errege-erreginen izenak - Euskara Batuaren Eskuliburua» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2020-10-23).
  4. ↑ Zer da jabetza? Anarkismoaren abiapuntua | Asel Luzarraga. (Noiz kontsultatua: 2020-10-23).
  5. ↑ «Zenbait tesi Rosa Luxemburg espartakistari buruz | KOMUNZKI» www.argia.eus (Noiz kontsultatua: 2020-10-23).
  6. ↑ r01epd0122e4ed314423e0db04c97a47b5baa317f, r01e00000ff26d465bca470b8832717fd08b75808. «Edipo - Programaren atalak | Gaztetxartela» www.gazteaukera.euskadi.eus (Noiz kontsultatua: 2020-10-23).
  7. ↑ «Peloponesoko gerra - Harluxet Hiztegi Entziklopedikoa» www1.euskadi.net (Noiz kontsultatua: 2020-10-23).
  8. ↑ (Gaztelaniaz) «Platón y la Teoría de las Ideas@es|||Platon eta Ideien Teoria@eu|||» Amarauna@eu||| (Noiz kontsultatua: 2020-10-23).
  9. ↑ (Gaztelaniaz) Marqués, Alfonso García. (2011). «Aristóteles: la construcción de la episteme. Una propuesta metodológica para la ciencia de hoy» Daimon Revista Internacional de Filosofia: 241–254. ISSN 1989-4651. (Noiz kontsultatua: 2020-10-23).
  10. ↑ Fernandez, Eneko. (2018(e)ko abenduakren 6(a), osteguna). «Ekonomia ezagutzen: Anarkokapitalismoa» Ekonomia ezagutzen (Noiz kontsultatua: 2020-10-23).
  11. ↑ «Anarko-kapitalismoa: definizioa, ideiak, sinboloak» eu.birmiss.com (Noiz kontsultatua: 2020-10-23).
  12. ↑ «Ingeles anarkia - Wikiwand» origin-production.wikiwand.com (Noiz kontsultatua: 2020-10-23).

Ikus, gainera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Anarkia&oldid=9386532"(e)tik eskuratuta