Arkume
Arkumea[1], halaber axuria edo, bereziki emea bada, artxoa (Bizk.), ardia eta ahariaren umea da, batez ere amaren esnea hartzen duen bitartean. Euren erabilera ekonomikoagatik etxekotuak izan ziren eta arkumeak haragitarako bereziki erabiltzen dira.
Arkumea zahartzen denean, batez ere urtebete inguruan, bildots izena ematen zaio, halaber antxu, lehen batzuetan emea bazen ardiantxa (Ipar.).
Hilabete ala urte bateko adina dutenean saltzen dira: gutxi gorabehera 5,5 Kg (arkumea) eta 25 Kg pisuarekin (bildotsa).
Arkumea, titia hartzeari oraindik utzi ez diona; hogei egunetik hogeita hamar egunera bitartekoa izan ohi da, eta 5 kg-tik 6,5 kg-ra bitartekoa izaten da. Arkumearen haragiaren zaporea eta testura parrillan (adibidez, txuletiletan) edo errea, oro har, bildotsarena baino kalitate handiagokotzat jotzen dira. Herrialde askotan ia ezinezkoa da arkumeren haragia aurkitzea, haren ekoizpena antiekonomikotzat jotzen baita.
Arkume animalia etxekotuetako haragi espezie zaharrena da. Hau, Ekialde Hurbilean duela 9,000 urtetik hasita gizakiek hezitua izan da Herrialde askotan, arkume-haragia, kontsumitzen den haragi-iturririk handiena da.
Arkume-haragia urtebete baino gutxiagoko ardi baten haragia da. Asko 6 eta 8 hilabete bitarteko bizitza duten merkataritzara ekartzen dira. "Udaberriko arkumea" esaldia haragi paketearen etiketa batean agertzen bada, esan nahi du arkumea martxotik urrira bitartean hil zela (hemisferioaren arabera)
Hitz hau aspalditik dator, hain zuzen, arkumeak neguan jaiotzen zirenetik, negu zail baten erdian, hurrengo urtera arte bizirik irauteko aukera gutxirekin. Gaur egun, etxeko animaliak hazteko baldintza babestuagoekin, arkume-haragiaz gozatzea ez dago urteko garai jakin batera mugatuta.
Bildots batek 55 kg inguru pisatzen ditu, eta hortik 27 eta 33 kg bitartetik arkume haragi ebaki komertzialak lor daitezke, hezurra eta koipea barne. Ahari haragia urtebete baino gehiagoko ardi batengandik datorren haragia da. Ohikoa da hain samurra ez izatea eta arkume-haragiak baino zapore handiagoa izatea.
Titia kentzean, bildotsak bazkaz edo ale gordina ehotuz elikatzen hasten dira pixkanaka. Belarra eta artoa, garagarra, miloa (sorgo moduko bat) eta/edo garia (bitamina eta mineralekin osatua) duten janariarekin hazitakoak dira. Bildotsak normalean "bukatuak" izaten dira (heldutasunera iritsi arte hazten dira) gizentzeko kortetan, non bereziki formulatutako janariz elikatzen diren.
Arkumea eta kultura[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Arkumea, bere artilearen, bere gaztetasunaren eta otzantasunaren kolore generikoagatik, antzinatik, gozotasun, inozentzia, otzantasun eta garbitasunaren sinbolo ia unibertsal gisa irudikatzen da. Azpimarratzekoa da ez dela ezagutzen sinbologia negatiboa eman dion gizarterik
Erlijioak
Bildotsa, sarri, jainkoei sakrifikatzen zaie
Antzinatasuna
"Un cordero es el sustituto de un hombre, da un cordero por su vida".
Pasaje de texto asirio-sumerio. H. Zimmern, Die Keilinschriften und das Alte Testament, p. 597.
Arkumea
Esnegain errea, gaztelaniaz, egur-labean eta buztinezko ontzian.
Judaismoa
Hebrearrek, jatorriz herri nomada bat, bildotsari estimu handia zioten haragia, artilea eta larrua aprobetxatzeagatik. Bildotsa animalia purutzat hartzen da (casher) eta erlijio juduan jan daiteke. Itun Zaharrean, juduen sakrifizio erlijiosoen erreferentziak daude, tara gabeko bildotsekin, Pésaj bezalako jai handietan.
Kristautasuna
Kristau ikonografian, bildotsak, profeta artzain bat duen Gizonaren irudia darama, baina, era berean, Jesus Jainkoaren Bildotsa ere izan daiteke (latinez Agnus Dei), honen sakrifizioak, munduko bekatua kentzen duelarik. Abelen sakrifizioaren irudiek, batzuetan, bizkarrean bildots bat daramala erakusten diote. Bildotsak ere agertzen dira Artzainen iragarkiaren irudikapenetan. Joan Bataiatzailea, Ines santua, Genoveva santua eta Pascual Bailonen atributua ere bada.
Bildotsa, erregularki, Erdi Aroko bestiarioetan dago, baita kantu erlijiosoetan ere (Agnus Dei kasu). Kristau tradizioan, Pazko jaiekin ere lotua dago, non, tradizionalki, mahaian, Pazko arkumea zerbitzatzen zen.
Islama
Islamean, bildotsa, tradizioz, Eid al-Adha jaietan sakrifikatua da, Abrahamen sakrifizioa ospatzeko, edo baraualdiaren amaiera ospatzeko, Ramadana (Eid al-Fitr). Arkumea, destetatu gabeko ardi gaztearen zentzu hertsian, ezin da Islamean kontsumitu.
Heraldika eta Numismatika
Filipe IV.a Frantziakoaren urrezko Agnela, 1311n sortua.
Arkumearen ikonografia Frantziako Grasse, Carcasona, Rouen eta Lannion hirietako armarri heraldikoan dago. Pixoihal-ontzien ikurra ere bada.
Luis IX.a Frantziakoak, XIII. mendearen amaieran, urrezko txanpon bat eginarazi zuen (metal purua nagusiki), Agnel izenekoa, "Urrezko Agnel" edo "urrezko bildotsa" deitua Agnus Deiren irudikapenagatik.
