Fusil
Fusil bat kanoi luzeko su-arma eramangarria da, eta irismen handiko balak tiro egiten ditu.[1] XVII. mendearen amaieratik armadetan gehien erabiltzen den arma pertsonala da eta helburu erasotzaileekin sortu zen. Baioneta bat jarri zitzaion gorputzez gorputzeko borrokarako. «Fusil» izena mosketearen bilakaeran sortzen da, suharria erabiliz, metxa utzi ondoren. Fusilen luzera zenbat eta txikiagoa egiten den batera, fusilaren izena aldatzen joaten da, eta bigarren lekuan «karabina» dago. Espainian ere mosketoi hitza erabiltzen da fusila baino motzagoak diren armetarako, hala nola Coruña motako mosketoia. Adiera hori zuzen bihurtu da bere erabileragatik, nahiz eta mosketoi bat, tiro bakarreko eta kanoi lauko arma bat den, gerra napoleonikoetan erabiltzen diren bezala.
Fusilaren garapena[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sukarri fusila[aldatu | aldatu iturburu kodea]
«Txinparta-fusil» ere esaten zaio. Hasieran, fusila arma astuna eta oso zehaztugabea zen, karga oso motelarekin, eta hau ia ezinezkoa egiten zen ingurumen-baldintza kaskarretan.
XIX. mendearen lehen herenean zegoen tiro-mekanismoa suharri-giltza zen. Tiro egitean txinpartak sortzen zituen, eta, bolbora belarriaren bidez ukitzean, bolbora-kargari sua transmititzen zion, armaren kanoiaren barruan balak bultzatzeko.
Perkusio fusila eta beste berrikuntza batzuk[aldatu | aldatu iturburu kodea]
1830an perkusio-giltzaren mekanismoarekin tiro egiten duten fusilak zabaldu ziren, eta arima marradun duten fusilak erabiltzen hasi ziren, baina XIX.mendearen hasieran balaren konposizioan eta forman aldaketak egin ziren.
Perkusio-giltza tiro-sistema bat da, eta mailu-kolpekari bat da. Mailu-kolpekariak kobrezko kaxola (pistoia) jotzen du, hodi baten ahoaren gainean doituta («tximinia» deitzen zaio), eta fusilaren kanoiaren atzeko aldearekin komunikatzen du. Gizendegia bazegoen kazoletaren barruan, nahiz eta barruan zebo kapsulatuak zituen paperezko zintako mekanismoak ere bazeuden, hodiaren gainean mugitzen zirenak. Mailategia-kolpekariak zeboa kolpe batez lehertu eta sugarra askatzen du tximiniatik, eta horrek kanoian pilatutako bolbora-kargaren su-hartzea eta tiroa eragiten ditu.
Tiro-sistema hau askoz ere seguruagoa eta eraginkorragoa da suharri-fusilarena baino, baita eguraldi egoera txarretan ere, eta tiro-maiztasuna hobetzen ez duen arren, tiro-saiakeren %90 eraginkorrak izango direla bermatzen du. Arma kanoiaren ahotik kargatzen jarraitzen du, modu honetan, soldatua zutik jarraitu behar du, etsaiaren suaren eraginpean, arma kargatzen duen bitartean.
Baletako lehen material gehigarriak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
XIX. mendearen hasieran, berunezko balak gogortzen hasten dira, antimonioz aleatuz edo kobrez estaliz, balak ohiko ibilbidetik atera ez daitezen, tiro egitean sortutako deformazioengatik. Forma zilindro-konikoa ere ematen zaie, anima marratua duen kanoi batek biratzen laguntzen baitu.
Arimaren marradura hasten da[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Kanoien barruan ildaskak erabiltzeari buruzko lehen aipamena Suitzako Gobernuaren 1563ko ediktu batean dago. Bertan, arma motzeko balak edo garai hartako kanoi-balak erabiltzean erabilgarritasun gutxiko arma zakarrak deskribatzen dira, horiek esferikoak zirelako. Horrek baztertu egin zuen mendeetan zehar estriak erabiltzea, eta lehentasuna eman zitzaion kanoi lauak erabiltzeari.
Arima marratuzko fusil eta karabinak oro har garai horretatik aurrera ezagutuko dira errifleko anglosaxoi terminoaren bidez.
Lehen fusil oso luzeak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Bolborak askoz indartsuagoak izateak eta hainbat distantzia desberdinetako elementuak eskuratzea eta altxagarriak sartzeak aukera ematen dute tiratzaile on batek 300 metro baino gehiagoko distantzia dagoen etsai-zuri bati emateko, eta bala 1 km baino gehiagora hilgarria izateko.
Kartutxo-fusila[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Hurrengo berrikuntza nagusia kartutxoa agertzea da, elementu bakar batean bala, haren proiekzio-karga eta tiroa hasten duen beita edo fulminantea dituena. Ordura arte, bereizita edo partzialki bilduta zeuden kargarako tako gisa erabiltzen zen paperean. Lehenengo kartutxoak 1840ko hamarkadan agertzen dira; kartoizkoak edo argizarizko oihalezkoak izan ohi dira, eta, batzuetan, ez dute gizendegia izaten. Beita perkusio-arma tradizionalen antzera jartzen da, eta kartutxoa harraskatu egiten da kartutxoa sartu eta arma ixtean, <i id="mwTw">Sharps</i> karabina ospetsuan bezala. Karabina hori asko erabiltzen da Estatu Batuetan mendebalderantz kolonizatzeko. Armaren karga ahalik eta gehien sinplifikatzen eta azeleratzen da kartutxoa erabiliz, arma gehienak tiro bakarrekoak diren arren.
Morroilo bakarreko fusila[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Europan, . mendearen erdialdean, lehen morroilo-fusila agertzen da. Horrela deitzen zaio erabilitako zorroa erauzteko mekanismoaren bidez, eta berriro tiro egiteko birkargaren bidez. Zilindro metaliko bat da, sarraila zaharren morroiloaren alboko irtengune batekin. Horri esker, arma kanoiaren atzeko aldetik ireki daiteke kartutxoa jartzeko, eta, aldi berean, malgukiaren multzoa eta kolpekatzeko kolpekariaren multzoa armatu. Horrela, kartutxo-armak kanoiaren atzeko aldetik kargatzen dira. Hala, arma edozein posiziotan karga daiteke, eta, horri esker, soldatuta egon daiteke prozesuan zehar.
Egungo fusilak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Morroilo-fusila kargagailuarekin[aldatu | aldatu iturburu kodea]
1830eko hamarkadan (Fusil Dreyse), lehenengo morroilo-fusilak agertu ziren, kutxa metaliko baten formako barne-kargagailu batekin, beheko aldean malguki-malgukiarekin. Kartutxoak zinta metaliko batean jarri, orrazi deritzona osatu, armaren itxitura ireki eta orraziaren edukia kargagailuaren barruan jarri eta bultzatuz kargatzen ziren. Kargagailu finko ezagunenak dituzten morroilo-fusilak Mauser 98 alemaniarrak dira, 7,92 mm, 7,65 mm eta abarrekoak.
Zamagailudun morroilo-fusila izan zen infanteriak . mendearen lehen erdian gehien erabiltzen zuen arma pertsonala, Bigarren Mundu Gerra amaitu arte. Gero, eraso-fusilak ordezkatu zuen erabilera arruntean, baina oraindik ere gutxiago erabiltzen da.
