Genozidio

Wikipedia, Entziklopedia askea
Srebrenicako masakrearen omenezko oroitarriak.

Genozidioa gizatalde baten suntsiketa sistematiko eta berariazkoa da, erlijio-, arraza- edo politika-arrazoiengatik egiten dena.[1] 1948an, Nazio Batuen Genozidioaren Konbentzioak honela definitu zuen genozidioa: «talde nazional, etniko, arrazazko edo erlijioso bat erabat edo partzialki suntsitzeko asmoz egindako bost ekintzetako edozein». Bost ekintza hauek ziren: taldeko kideak hiltzea, kalte fisiko edo mental larriak eragitea, taldea suntsitzeko helburua zuten bizi-baldintzak ezartzea, jaiotzak eragoztea eta haurrak taldetik kanpo indarrez eramatea. Biktimak talde bateko kide direlako aukeratzen dira, ez zoriz.[2][3][4]

Ezegonkortasun Politikoari buruzko Lan Taldearen ustez, 1956 eta 2016 artean 43 genozidio gertatu ziren, eta 50 milioi heriotza inguru eragin zituzten[5]. Iheslarientzako Nazio Batuen Goi Mandataritzak kalkulatu zuen beste 50 milioi lekuz aldatu zituztela indarkeria-aldi horiek 2008ra arte. Genozidioa, bereziki genozidioa eskala handian, giza gaiztakeriaren epitomea da[6][7][8]. Etiketa gisa, polemikoa da, moralizatzailea delako[9], eta kategoria moral gisa erabili da 1990eko hamarkadaren amaieratik[10].

Etimologia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Raphael Lemkin, genozidio kontzeptuaren definizioa garatu zuen abokatu poloniarra.

Raphael Lemkin abokatu poloniarrak genozidio terminoa asmatu zuen 1944ko "Axis Rule in Occupied Europe" liburuan[11][12], grezierako γένος ("genos, arraza, herria") latinezko -caedo atzizkiarekin ("hiltzeko egintza") konbinatuz[13][14]. Lemkinek nazien Europako okupazio-politiken ikerketa dokumentatu zuen, eta Poloniaren okupazioaren kasu-azterketa bat erregistratzen du. Lemkinek esan zuen poloniarren aurkako ankerkeria naziek bost politika zituztela, Poloniako nazioa "suntsitzeko" asmoa adierazten zutenak. Horien artean, i) poloniarren hilketa masiboak ii) "taldeko kideei kalte fisiko edo mental larriak" sorraraztea iii) "suntsitzeko kalkulatutako bizi-baldintzen narriadura planifikatua" iv) "taldean jaiotzea galarazteko neurriak" aplikatzea, hala nola abortuak sustatzea, haurdun dauden emakumeei kargak ezartzea, etab. v) Haur poloniarrak Alemaniako familietara nahitaez eramatea. Bost markatzaile horietako bakoitzak, Lemkinen arabera, argi eta garbi erakusten zuen nazien identitate poloniarra ezabatzeko plana. Bost irizpide horiek 1948ko Genozidioaren Konbentzioak hartu zituen, asmo genozidio saiakeraren froga gisa[15].

Terminoa sortu aurretik, modu bat baino gehiago zeuden horrelako gertakari bat izendatzeko. Hizkuntza batzuek bazituzten hitzak hilketa masibo horiei buruz hitz egiteko, adibidez alemaneko Völkermord (literalki, "herri bat erailtzea") edo polonierako ludobójstwo (literalki, "herri edo nazio bat hiltzea")[16]. 1941ean Naziek Bizargorri Operazioan Sobietar Batasuna inbaditu zutenean eta milaka errusiar erail, Winston Churchillek esan zuen "izenik gabeko krimena" zela[17]. Lemkinek 1944an sortu zuen izena Nazien politikak izendatzeko. 1921eko Armeniar genozidioaren arkitektoa izan zen Talat Pasha Soghomon Tehlirianek erail zueneko pasartea irakurri ostean, Lemkinek galdetu zion bere irakasleari ea zergatik ez zegoen legerik Talat bera zigortu ahal izateko[18]. Beranduago esan zuen "abokatu gisa, uste dut krimen bat ezin dutela biktimek zigortu, baizik eta epaitegi batek."

Genozidioari buruzko 1948ko Konbentzioaren (CPPCG) atarikoak dio genozidio-kasuak gertatu direla historian zehar; Lemkinek Holokaustoaren autoreen terminoa eta prozesamendua asmatu zituen arte Nurenbergeko Epaiketetan, ez zuten terminoa definitu Nazio Batuek nazioarteko zuzenbidean[19]. Hainbat urte igaro ziren nazioarteko komunitateak terminoa ohiko gisa erabili baino lehen. Nurenbergen "germanizazioa", "gizateriaren aurkako krimenak" eta "masako hilketa" bezalako esaldien desegokitasuna erakutsi zutenean, nazioarteko zuzenbideko adituek erabaki zuten Lemkinen lanak krimen nazientzako esparru kontzeptuala ematen zuela. The New York Timeseko 1946ko titular batek iragarri zuen "buruzagi naziei egotzitako krimenerako izen berria genozidio da"[20]; hitza Nurenbergeko epaiketetako akusazioetan erabili zen, 1945etik aurrera, baina termino deskribatzaile gisa soilik, ez termino juridiko formal gisa. Arthur Greiserren eta Amon Leopold Gothen 1946an Genozidio Poloniarraren Epaiketak deiturikoak izan ziren epaiek terminoa sartu zuten lehen epaiketak[21].

Historia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Historia osoan ez da ezagutu XX. mendean adinako genozidiorik. Milioika heriotza horiek guztiak ez dira gerraren ondoriozkoak izan, arraza, etnia, erlijio edo politika talde desberdinen aurkako hilketa berariazkoak eta sistematikoak eraginak baizik. XX. mendeko lehen genozidio jendetsua 1915 eta 1923 bitartean gertatu zen: turkiar gobernuak 600.000-1.500.000 armeniar beren etxeetatik egotzi edo sarraskitu zituen. Hala ere, azkenaldiko genozidio kasurik zoritxarrekoena Alemaniak 1930 eta 1940 artean Europako juduak desagerrarazteko egin zuena izan zen. 1945ean Bigarren Mundu Gerra amaitzerako, 12 milioi pertsona hil zituzten naziek; horietatik sei milioi juduak ziren, eta gainerakoak ijitoak, homosexualak edota eslaviarrak. Urte hartan bertan, Nurenbergeko epaitegiak holokaustoaren arduradunak epaitu zituen, eta gizabanakoaren erantzukizun printzipioa arautu zuen.

1946an Nazio Batuen Batzar Nagusiak genozidioa baztertzeko hitzarmena idatzi zuen, eta 1948an onartu zen. Bertako ataletan, besteren artean hauek hitzartu zituzten: genozidioa desagertzeko nazioarteko lankidetza behar dela; gerratik kanpo gertatzen den genozidioa ere krimena dela, baina ez krimen politikoak direnak; erruduntzat jotzen direnek ez dutela estradiziorako immunitaterik; eta errudunak genozidioa gertatutako estatuan bertan epaituko direla, edo eskumena duen nazioarteko epaitegi batek epaituko dituela.

Genozidio nagusiak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hauek dira XX. mendeko genozidio kasurik larrienetako batzuk:

Bestalde, XX. mendea baino lehen izandako genozidiorik handienak europarrek Amerika, Australia (Gerra Beltza besteak beste) eta Zeelanda Berria kolonizatu zituztenekoak dira.

Oharrak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ «Genozidio». Euskaltzaindiaren Hiztegia. (Noiz kontsultatua: 2023-11-13.)
  2. ↑ «United Nations Office on Genocide Prevention and the Responsibility to Protect» www.un.org (Noiz kontsultatua: 2023-10-28).
  3. ↑ (Ingelesez) «What Is Genocide?» Voice of America 2016-03-15 (Noiz kontsultatua: 2023-10-28).
  4. ↑ Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide art. 2, 78 U.N.T.S. 277, 9 December 1948.
  5. ↑ Anderton, Charles H., ed. (2016). Economic aspects of genocides, other mass atrocities, and their prevention. Oxford University Press ISBN 978-0-19-937829-6. (Noiz kontsultatua: 2023-10-28).
  6. ↑ Towner, Emil B.. (2011). «Quantifying Genocide: What Are We Really Counting (On)?» JAC 31 (3/4): 625–638. ISSN 2162-5190. (Noiz kontsultatua: 2023-10-28).
  7. ↑ (Ingelesez) Lang, Berel. (2005). Roth, John K. ed. «The Evil in Genocide» Genocide and Human Rights: A Philosophical Guide (Palgrave Macmillan UK): 5–17.  doi:10.1057/9780230554832_1. ISBN 978-0-230-55483-2. (Noiz kontsultatua: 2023-10-28).
  8. ↑ Graziosi, Andrea; Rubenstein, Joshua; Szporluk, Roman; Hollander, Paul; Hardy, Jeffrey; Ellman, Michael; Rossman, Jeffrey; Naimark, Norman. (2012-07). «Perspectives on Norman Naimark's Stalin's Genocides» Journal of Cold War Studies 14 (3): 149–189.  doi:10.1162/jcws_a_00250. ISSN 1520-3972. (Noiz kontsultatua: 2023-10-28).
  9. ↑ Göçek, Fatma Müge. (2015). Denial of violence: Ottoman past, Turkish present, and collective violence against the Armenians, 1789-2009. Oxford University Press ISBN 978-0-19-933420-9. (Noiz kontsultatua: 2023-10-28).
  10. ↑ (Ingelesez) Irvin-Erickson, Douglas. (2017). Raphael Lemkin and the Concept of Genocide. University of Pennsylvania Press ISBN 978-0-8122-4864-7. (Noiz kontsultatua: 2023-10-28).
  11. ↑ (Ingelesez) Schabas, William. (2000-08-31). Genocide in International Law: The Crimes of Crimes. Cambridge University Press ISBN 978-0-521-78790-1. (Noiz kontsultatua: 2023-10-28).
  12. ↑ Power, Samantha. (2005). "A problem from hell": America and the age of genocide. (Repr.. argitaraldia) Harper Perennial ISBN 978-0-06-054164-4. (Noiz kontsultatua: 2023-10-28).
  13. ↑ Lemkin, Raphael. (2008). Axis rule in occupied Europe: laws of occupation, analysis of government, proposals for redress. (2. ed. argitaraldia) The Lawbook Exchange ISBN 978-1-58477-901-8. (Noiz kontsultatua: 2023-10-28).
  14. ↑ (Ingelesez) What is Genocide?. (Noiz kontsultatua: 2023-10-28).
  15. ↑ Kiernan, Ben, ed. (2023). The Cambridge World History of Genocide: Volume 3: Genocide in the Contemporary Era, 1914–2020. Cambridge University Press  doi:10.1017/9781108767118. ISBN 978-1-108-48707-8. (Noiz kontsultatua: 2023-10-28).
  16. ↑ (Ingelesez) «From the Editor: Lemkin Redux: in quest of a word» Journal of Genocide Research 7 (4): 443–445. 2005-12  doi:10.1080/14623520500349837. ISSN 1462-3528. (Noiz kontsultatua: 2023-10-28).
  17. ↑ «PRIME MINISTER WINSTON CHURCHILL'S BROADCAST TO THE WORLD ABOUT THE MEETING WITH PRESIDENT ROOSEVELT» www.ibiblio.org (Noiz kontsultatua: 2023-10-28).
  18. ↑ Ihrig, Stefan. (2016). Justifying genocide: Germany and the Armenians from Bismarck to Hitler. Harvard University Press ISBN 978-0-674-50479-0. (Noiz kontsultatua: 2023-10-28).
  19. ↑ «unhchr.ch - unhchr Resources and Information.» ww1.unhchr.ch (Noiz kontsultatua: 2023-10-28).
  20. ↑ (Ingelesez) Kaempffert, Waldemer. (1946-10-20). «SCIENCE IN REVIEW; Genocide Is the New Name for the Crime Fastened on the Nazi Leaders Origin of the Word Cultural Debt of Nations» The New York Times ISSN 0362-4331. (Noiz kontsultatua: 2023-10-28).
  21. ↑ academic.oup.com  doi:10.1093/ehr/cev281. (Noiz kontsultatua: 2023-10-28).

Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Wikiztegian orri bat dago honi buruz: genozidio .
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Genozidio&oldid=9601569"(e)tik eskuratuta