Giza garapen

Artikulu hau "Kalitatezko 2.000 artikulu 12-16 urteko ikasleentzat" proiektuaren parte da
Wikipedia, Entziklopedia askea

Artikulu hau kontzeptu ekonomiko eta sozialari buruzkoa da; anatomiari gaitzat duena beste hau da: «giza gorputzaren garapena»
Irudian, etxebizitza blokeak Panama. giza garapen iraunkorraren zailtasuna biztanleriaren banaketan agertzen da: 2008an, Munduko biztanleriaren  % 50 hiri-ingurunean bizi zen, eta beste % 50a Landa-ingurunean, eta, orduz gero, urbanizazio-tasa handitu egin da.

Giza garapena, Nazio Batuen Garapenerako Programaren arabera, gizabanakoen garapena, aukera gehiago eta bizi-maila handia izateko, garapenaren erdigunean kokatzen duena da[1][2].

Nazio Batuen Garapenerako Programak bi adierazle garrantzitsu hartzen ditu kontuan: bata, garapenarena (giza garapenaren indizea), eta, bestea, pobreziarena (pobrezia multidimentsionalaren indizea).

  1. Giza garapena etengabeko prozesua da, eta pertsonen gaitasunak hazten, eta hobetzen ditu bizitzan zehar.
  2. Giza garapena ideia honetan oinarritzen da: pertsona guztiek dute hazteko eta garatzeko ahalmena, eta garapen horrek ekitatiboa eta iraunkorra izan behar du.
  3. Giza garapena ez da hazkunde ekonomikora bakarrik mugatzen; hezkuntza, osasuna, genero-berdintasuna, parte-hartze politikoa eta ingurumenaren babesa ere biltzen ditu.
  4. Giza garapenari hainbat faktorek eragin diote, hala nola baliabideak eta aukerak eskuratzeko aukerak, zerbitzu publikoen kalitatea, egonkortasun politiko eta soziala eta giza eskubideen babesa.
  5. Giza garapena funtsezko helburua da gobernuentzat eta nazioarteko erakundeentzat, pertsonen bizi-kalitatea hobetzea eta berdintasuna eta justizia soziala sustatzea baitute helburu.
  6. Azken hamarkadetan giza garapenean aurrerapausoak eman diren arren, oraindik ere erronka garrantzitsuak daude, hala nola pobrezia, desberdintasuna, diskriminazioa eta klima-aldaketa, eta, horiei aurre egiteko, ekintza politikoak behar dira.
  7. Giza garapena ez da gobernuen erantzukizuna bakarrik; gizarte zibilaren, enpresaren eta gizabanakoen parte-hartze aktiboa ere eskatzen du aldaketa positiboa eta iraunkorra lortzeko.

Laburbilduz, giza garapena dimentsio anitzeko prozesu konplexua da, pertsonen bizi-kalitatea hobetzea eta berdintasuna eta justizia soziala sustatzea bilatzen duena. Aurrerapen esanguratsuak lortu diren arren, erronka garrantzitsuak ere badaude, eta, horiei aurre egiteko, ekintza politikoak behar dira.

Gobernuz Kanpoko Erakundeak, batik bat, izan dira garapenaren ikuspegi hau mundu osoko politikarien agendan sartzen saiatu direnak. Garapenerako GKE bezala ezagutzen dira, munduan zehar, herri pobreen eta kultura baztertuen "garapena" bilatzen dutenak.

Giza garapenaren definizioa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Garapenaren azterketen esparruan, giza garapenaren kontzeptua hainbat modutan definitu da. Kontzeptuaren azterketa genealogiko batek adierazten duenez, 60, 70 eta 80ko hamarkadetan jada erabiltzen zuten Nazio Batuek, Nazio Batuen Unibertsitateak, Munduko Bankuak, Bariloche Fundazioak eta hainbat egilek, eta, 1990eko Giza Garapenari buruzko Txostenean, Nazio Batuen Garapenerako Programa onartu zuten[3].

Nazio Batuen Garapenerako Programak honela definitzen du giza garapena: «Jendeak bizitza luze, osasungarri eta sortzaileak bizitzeko dituen askatasunen hedapena; balioesteko arrazoiak dituzten beste jomuga batzuetan aurrera egiteko, eta planeta partekatu batean garapena modu zuzen eta iraunkorrean modelatzeko konpromiso aktiboa hartzeko». Giza garapena, gizakiaren bizi-kalitatea bizi den ingurunean neurtzeko modu bat ere izan daiteke[4].

Gizartea etengabe ari da aldatzen, ez bakarrik aurrerapen teknologikoei dagokienez, gizarte-garapenari dagokionez ere bai. Hori dela eta, giza garapenaren kontzeptua ekonomiaren esparrutik urruntzen joan da pixkanaka, eta bizitzarako ere garrantzitsuak diren beste alderdi batzuk sartu ditu, hala nola kultura, zeinak garapenaren aurrean zuen zeregina berriz definitu baitzuen.

Horrela, bada, Nazio Batuen Garapenerako Programak (NBGP) honela definitzen du gaur egun giza garapena: «Aukerak eta horiek zabaltzen dituzten pertsonen gaitasunak hedatzeko prozesua». Definizio horrek zuzenean lotzen ditu garapena bizitzaren aurrerapenarekin eta giza ongizatearekin, eta gizakiarekin, NBGPren arabera, hainbat alderdi biltzen ditu, hala nola garapen soziala, garapen ekonomikoa (toki- eta landa-garapena barne) eta garapen iraunkorra.

Martha Nussbaumek azpimarratu duen moduan, giza garapenaren kontzeptuak filosofia klasikoan du jatorria, eta, bereziki, Aristotelesen ideietan, zeinak giza loraldiaren osotasuna lortzea norbanako ororen zentzua eta helburua dela uste baitzuen[5]. Giza garapenaren kontzeptua garapen ekonomikoaren kontzeptuaren paraleloa bihurtu da, nahiz eta lehena zabalagoa izan, ekonomiari eta diru-sarrerei buruzko alderdiak kontuan hartzeaz gain, bizi-kalitatea, norbanakoaren eta gizartearen ongizatea eta zoriontasuna bezalako alderdiak biltzen baititu 1948ko Giza Eskubideen Adierazpen Unibertsalaren 22. artikuluan eta hurrengoetan oinarrituta (ikus Adierazpenaren artikuluak).

Giza garapenaren indizea[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Sakontzeko, irakurri: «Giza Garapenaren Indizea»
GGI joera
     ELGA      Erdialdea eta Ekialdeko Europa, eta the EBE      Latinoamerika eta Karibea      Ekialdeko Asia      Arabiar mundua      Hegoaldeko Asia      Saharaz hegoaldeko Afrika

Giza garapenaren indizea (GGI) Nazio Batuen Garapenerako Programak (GNBP) egindako adierazlea da, eta herrialdeak giza garapenaren hiru mailatan sailkatzeko erabiltzen da. Indizea osatzen dute: bizi-itxaropenak, hezkuntzak (alfabetatze-tasa, matrikulazio-tasa gordina hainbat mailatan eta asistentzia garbia) eta diru-sarreren per capita adierazleek. Herrialde batek GGI altuagoa lortzen du bizi-itxaropena handiagoa, hezkuntza-maila handiagoa eta GGI per capita diru-sarrera nazional gordina (EAP edo erosteko ahalmenaren parekotasunak) handiagoa denean. Amartya Sen ekonomialaria buru zuen talde batek garatu zuen.

Historia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Giza Garapenaren Teoriak antzinako filosofian eta hasierako teoria ekonomikoan ditu sustraiak. Aristotelesek adierazi zuen: «Aberastasuna ez da, bistan denez, bilatzen ari garen ongia, beste zerbaitetarako baliagarria besterik ez baita» eta Adam Smith eta Karl Marx giza gaitasunez arduratu ziren. Teoriak garrantzia hartu zuen 1980ko hamarkadan, Amartya Senen lanarekin eta bere Giza Gaitasunen ikuspegiarekin, zeinak zeresana izan baitzuen 1998ko Ekonomiako Nobel Saria jasotzeko. Giza garapenaren teoriaren kontzeptu modernoa formulatu zuten lehen ekonomialari aktibo nabarmenak Mahbub ul Haq, Üner Kirdar eta Amartya Sen izan ziren[3]. Hasierako ikerketa horretatik sortu da Nazio Batuen Garapen Programarako (GNBP) garatu den Giza Garapenaren Indizea[6]. 2000. urtean, Sen eta Sudhir Anand-ek teoriaren garapen nabarmen bat argitaratu zuten jasangarritasunaren gaiak jorratzeko[7][8].

Martha Nussbaum-ek 1990eko hamarkadaren amaieran eta 2000ko hamarkadan argitaratu zituen argitalpenek teoriak bultzatu zituzten gizakiari arreta handiagoa emateko teorian, eta bereziki giza emozioari[5][9]. Hurbiltze bereizi batek, neurri batean, Abraham Maslowrekin (1968) hasitako psikologiaren teoriak kontuan hartu behar ditu. Horien ordezkaria Manfred Max-Neefek 1980ko hamarkadaren erdialdean garatutako giza eskalako garapen ikuspegia da, zeinak denboran eta testuinguruan zehar gutxi gorabehera estatikoak diren giza beharrak eta asegailuak aipatzen dituen[10]

Antropologoek eta soziologoek, halaber, erronka bota diete giza garapen teoriei, hau da, ekonomia neoklasikotik sortutako teoriei. Adituen adibideak barne hartzen dute: Diane Elson, Raymond Apthorpe, Irene van Staveren eta Ananta Giri. Elsonek (1997) proposatzen du giza garapena pizgarri indibidualetara hurbiltzea. Horrek ez du esan nahi jendea agente gisa ikusten ari denik, beren aukerak kontrolatzen, giza kapitala hainbat eta hainbat aktibitatetan erabiltzeko. Horren ordez, teorikoek ikusi beharko lukete pertsonek aukera aldagarriagoak dituztela gizarte-egitura eta gaitasun aldakorren eraginpean, eta teoriaren hurbilketa humanista bat erabiltzen dutela, pertsona baten kulturari, adinari, generoari eta familia-rolari buruzko faktoreak barne. Luzapen hauek teoriaren hurbilketa dinamiko bat adierazten dute, Ul Haq eta Senek defendaturiko dinamismo bat, bi figura horien kritika inplizitua gora-behera[11][12].

Oinarrizko eskubidea[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Nazio arteko erakundeek bere gain hartu dute giza garapenaren ideia hau, behin baino gehiagotan. UNESCO, adibidez, saiatu da giza garapena definitzen, zehazten, eta mundu osoko biztanleen oinarrizko eskubide gisa nazioarteko foro desberdinetan aurkezten.

Ikus, gainera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ «Home | Human Development Reports» hdr.undp.org (Noiz kontsultatua: 2023-10-07).
  2. ↑ Programa de las Naciones Unidas para el Desarrollo 2005
  3. ↑ a b (Gaztelaniaz) Mautz, Felipe Correa. (2020-12-01). «El fin de lo humano en el concepto de desarrollo humano de Naciones Unidas» Revista de Filosofía UCSC 19 (2): 11–29.  doi:10.21703/2735-6353.2020.19.02.0001. ISSN 2735-6353. (Noiz kontsultatua: 2023-10-07).
  4. ↑ (Ingelesez) Tau, Ramiro. (2020). «Possible in Human Development» The Palgrave Encyclopedia of the Possible (Springer International Publishing): 1–8.  doi:10.1007/978-3-319-98390-5_252-1. ISBN 978-3-319-98390-5. (Noiz kontsultatua: 2023-10-07).
  5. ↑ a b (Gaztelaniaz) Mautz, Felipe Correa. (2023-07-07). «UN ENFOQUE ARISTOTÉLICO DEL DESARROLLO HUMANO» Aporía · Revista Internacional de Investigaciones Filosóficas (4 - especial): 102–117.  doi:10.7764/aporia.4.64463. ISSN 0719-9589. (Noiz kontsultatua: 2023-10-07).
  6. ↑ Yousif, Bassam. Human development in Iraq: 1950-1990. Routledge, 2013. p4-6
  7. ↑ Anand, Sudhir; Sen, Amartya. (2000-12-01). «Human Development and Economic Sustainability» World Development 28 (12): 2029–2049.  doi:10.1016/S0305-750X(00)00071-1. ISSN 0305-750X. (Noiz kontsultatua: 2023-10-07).
  8. ↑ (Ingelesez) Welzel, Christian; Inglehart, Ronald; Kligemann, Hans-Dieter. (2003-05). «The theory of human development: A cross-cultural analysis» European Journal of Political Research 42 (3): 341–379.  doi:10.1111/1475-6765.00086. ISSN 0304-4130. (Noiz kontsultatua: 2023-10-07).
  9. ↑ Gasper, Des. Logos, pathos and ehtos in martha C. Nussbaum's capabilities approach to human development. in Comim, Flavio, and Martha C. Nussbaum, eds. Capabilities, Gender, Equality: towards fundamental entitlements. Cambridge University Press, 2014. p97
  10. ↑ Cruz, Ivonne; Stahel, Andri; Max-Neef, Manfred. (2009-05-15). «Towards a systemic development approach: Building on the Human-Scale Development paradigm» Ecological Economics 68 (7): 2021–2030.  doi:10.1016/j.ecolecon.2009.02.004. ISSN 0921-8009. (Noiz kontsultatua: 2023-10-07).
  11. ↑ (Ingelesez) Gasper, Des. (2002-10). «Is Sen's Capability Approach an Adequate Basis for Considering Human Development?» Review of Political Economy 14 (4): 435–461.  doi:10.1080/0953825022000009898. ISSN 0953-8259. (Noiz kontsultatua: 2023-10-07).
  12. ↑ Elson, Diane. "Economic paradigms old and new: The case of human development." In Global Development Fifty Years after Bretton Woods, pp. 50-71. Palgrave Macmillan UK, 1997.

Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Giza_garapen&oldid=9440498"(e)tik eskuratuta