Irlandako historia

Artikulu hau Irlandako historiari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Irlandako Errepublikaren historia».

Irlandako historia Historiaurrean hasten da.

Historiaurrea[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Irlandako lehenbiziko jatorrizko biztanleak Mesolito garaian ehiztari-biltzaileak ziren eta harrizko lanabesak erabiltzen zituzten. K. a. 3000. mendean Brontze Arora iragan ziren, aleak erein, abereak hezitu eta brontzezko armak, lanabesak eta bitxiak landu ohi zituztelari. K. a. 2000. mendean, harrizko santutegi eta hilobi handiak eraiki zituzten (megalitismoa), gaur egun ere uhartea osoan ikusgai daudelarik. Irlandar mitologiaren arabera garai honetako uharteko lehenbiziko biztanleak Fir Bolg jendea edo herria omen ziren. Haietaz gaur egun ezer gutxi dakigu.

Antzinaroa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

K. a. 1600 urtetik aurrera uharteak Europatik iritsitako zelta herrien hainbat etorrera edo olakada ezberdin jasan zituen, haietako azkena gael herria izan zelarik, hauek eurekin aitzinirlandera erkarri zuten, gaur egungo irlanderaren arbasoa. Irlandako uhartea latinez Hibernia izena jaso zuen.

Gael herriaren latinezko izena Scoti edo Scotti zen, hots, eskotoak, hauek aurrerago eta jada IV. eta V. mendean gaur egungo Eskoziako mendebaldeko kostaldea konkistatu eta herrialdera euren izena emango zioten. Izaren ere, eskotoen konkista aurretik Eskoian piktoak bizi ziren eta erromatarrek latinez Caledonia deiten zuten, hots, Kaledonia. Bide batez, eskotoek Eskoziako mendebaldeko kostaldean Dál Riata erresuma sortu zuten, aldiz Eskoziako ekialdean piktoak matendu zirelarik.

Zeltek uhartea politikoki lau erresumatan banatu zuten: Leinster, Munster, Ulster eta Connacht. Zelten etorrera aurretik uhartea Túath edo erresuma txiki ugaritan banaturik zegoen, denera garai hartako uharteko 500.000 inguru biztanleak 150 Tuath edo erresumetan banaturik zeudelarik. Denen nagusi Irlandako Errege Nagusia zen (Ard Rí na hÉireann). Historialari gehienen arabera Errege Nagusia tituluaren zerrenda egitura sasi-historiko batean VIII. mendea garatu omen zen, bertan agertzen diren lehenbiziko Errege Nagusiak K. a. II. mendean kondairazko izaera erregeekin hasi eta mendeetan aurrera errege historikoekin nahasten delarik. Mende askotan Irlandako Errege Nagusia ohorezko titulua besterik ez zen izan, Errege Nagusia eta gainontzeko probintzietako erregeen arteko lege eraginik gabe, nahiz eta probintzietako errege horiek Irlandako Errege Nagusia onartu. Egoera hau jada praktikan Irlanda osoko erregea izan zen Brian Borurekin aldatu zen.

Ordutik aurrera eta 1172. urtean Irlandako normandar inbasioa jazo arte, hainbat erregeek zorte gehiago edo gutxiagorekin Errege Nagusi kargu horretan mantendu ziren. Errege horien artean nabarmenenak honako hauek izan ziren: Turlough O'Brien, Muirchertach O' Brien, Diarmait Mac Mail na mBo, Turlough O'Connor, Muirchertach mac Loughlin eta Rory O´Connor, amaierako hau azken Irlandako Errege Nagusia izan zelarik.

Antzinaroan Irlanda osoa paganismoan murgildurik bizi izan zen. Egoera hau IV. mendean aldatu zen, Galestik itsaslpur eskoto edo irlandarrek Irlandara bahituta ekarri eta esklabo gisa saldu zuten San Patriziok herrialde hartako kristautze prozesuari ekin baitzion, horretarako lehenbiziko errege familietako kideak bataiatu eta kristautuz gain, fraideen eskola eta monasterioen sorkuntzan jardun zuen, ondorioz latina ere sartu zelarik. Berehala, Irlanda osoki kristautuaz gain, Erdi Aroko kristautasun eta kulturaren gune garrantzitsua bihurtu zen, Europan irlandar fraideek ospe handia bereganatu izateaz gain, Irlandako uharteak Santuen eta Jakintsuen Uhartea ("The Island of Saints and Scholars") ezizena bereganatu zuen.

Halere, kultura honen ondarearen zati handi bat IX. eta X. mendeetako bikingoen erasoaldietan suntsitu edo galdu zen, guregana iristea lortu duen antzinako irlandar kultura kristau horren adibide nabarmenetako bat Kellseko liburua litzateke.

Erdi Aroa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

X. mendean, Brian Boru erresuma txiki bateko errege zen, inguruko erresuma handiagoak bereganatuz joan eta azkenik Irlandako hegoaldeko errege boteretsuena bilakatu zen arte. Baina Irlandaren ekialdean zegoen Leinster erresumako Máel Mórda mac Murchada erregeak hura ikusirik, Dublingo Sigtrygg Silkbeard bikingo erregearekin akordio batetara ailegatu, eta biek Orkadak eta Man Uharteko bikingoen laguntza jasoz Brian Boru erregearen aurka egin zuten.^[1] 1014ko apirilaren 23an bi gudarosteak Clontarfeko guduan borrokatu eta irlandarren garaipena jazo zen. Gudu hartan Brian Boru erregea hil eta heroi bilakatu zen.^[2]

Normandiar eta ingelesen inbasioak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Sakontzeko, irakurri: «Irlandako jaurerria»

1169ko maiatzaren 1ean Irlandako historia behin betiko aldatuko zuen gertakari bat jazo zen: normandiar-galestar zaldun eta seiehun gerlariez osaturiko espedizio bat Galesko hego-mendebaldeko Pembroke udalerrian itsasoratu eta Wexfordeko konderrian dagoen Bannow Strand kokalekuan lehorreratu zen. Guzti hauen buruzagi nagusia Richard de Clare Strongbow zen, ezizena arkulari gisa zuen trebeziarengatik irabazia zuen. Aurretik Normandiar gerlari hauei Leinstergo erregea zen Dermot Mac Murroughek beste erresumetako erregeekin zituen gatazketan lagunduko ziotelako ustetan deitu omen zituen, honela inbasio honekin Normandiar Aroa izenekoari hasiera eman zitzaion.

1166an Breifneko Tighearnán Ua Ruairc buruzagiarekin borrokatu ostean Mac Morrough erregeak Frantziako Anjou eskualdera ihes egin zuen, han Angevinar erregea zen Henrike II.aren laguntza lortzeko asmoz. 1171an Henrike II.a Irlandara ailegatu zen, aurreko espedizioaren egoera orokorra gainbegiratzeko xedez. Bere kontrolpetik at hedatzen zihoan inbasioaren gain bere errege autoritatea ezarri nahi zuen. Azkenik Henrike II.ak Strongbow eta Normandiar-Galestar buruzagiak bere errege nagusitzaren menpe jarri eta horretaz gain irlandar errege ugarik jaun nagusitzat onar zezaten ere lortu zuen, hau 1175eko Windsorreko Akordioan berretsi zelarik.

1155ean Adrian IV.a aita santuak argitaratutako Laudabiliter buldaren bidez inbasio hau legitimatu egin zen. Bulda honek Henrike II.a oraindik gehiago kemendu eta Irlanda osoaren jabetza lortzeko saiakerara bultzarazi zuen, horretarako Irlandako Elizaren ekonomia eta administrazio sistema berrantolatu eta Erromako Elizaren barnean jartzen saiatu zen.

Batasuna Erresuma Batuarekin[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1542an Henrike VIII.a Ingalaterrakoak Irlandako errege titulua birsortu zuen. XVI. mendearen azken aldera, Tudortarren Irlandako konkistak bultzaturik Ingalaterrako legeen berrindartzea eta hedatzea jazo zen. XVII. mendean Bederatzi Urtetako Gerra, Abenturazaleen Akta eta Kondeen Ihesaren ondorioz konkista hura egonkortu egin zen, honi Ulsterko eskoziar eta ingelesen kolonizazio eraginkorrak ere gehitu behar zitzaizkion.

1649-1653 bitartean Oliver Cromwell ingeles agintariak katolikoak menperatzeko asmoz Irlandan sekulako sarraskiak burutu zituen. Drogheda, Derry, Wexford, Waterford, Duncannon, New Ross, Carlow, Kilkenny, Clonmel, Limerick eta Galway hiriak konkistatu eta irlandar ugari hil zituztelarik.

XVIII. mendearen amaiera aldera Irlandar errepublikanismoa sortu zen, bere buruzagi nabarmenenak Theobald Wolfe Tone, James Napper Tandy eta Thomas Russell izan zirelarik. 1798an Irlandar Batuen Elkarteak Ameriketako Estatu Batuen Independentzia Gerra eta Frantziako Iraultzan oinarriturik 1798ko Irlandako matxinada antolatu zuten, baina ingelesek segituan zapuztu zuten.

1800eko Batasun Agiriaren ondorioz Britainia Handiko Erresuma eta Irlandako Erresumaren arteko batasuna eman zen, 1801eko urtarrilaren 1tik 1922ko abenduaren 6ra bitartean Irlandako uhartea Britainia Handia eta Irlandako Erresuma Batuaren zati izan zelarik.

XIX. mendearen lehen erdialdean irlandarrak nagusiki patataz elikatu ohi ziren. 1845 eta 1849 bitartean. Irlandako patata uztak parasito plaga bat jasan eta Irlandako Gosete Handia jazo zen. Aurretik nahiko txiroa izan eta patata oinarrizko elikagaitzat zuen biztanleriarentzako sekulako jipoia suposatu zuen, ondorioz jende asko gosez hil, asko etxe edo jabetzarik gabe gelditu ziren, eta bide bazterretan nora ezean zebiltzan. Irlandar ugarik AEBetara, Ingalaterrara, Australiara eta Eskoziara emigratu behar izan zuten.

1845. urtearen Irlanda osoan 8 milioi pertsona bizi ziren, gosetea, heriotza eta emigrazioaren ondorioz 1849. urtearen amaierako biztanleria 4,5 milioira murriztu zela kalkulatu da.^[3] 1848an Irlandako uharte osoan 8 milioi pasatxo biztanle bizi baldin baziren, 2009an 6.300.000 biztanle bizi ziren, hortaz, gaur egun oraindik ere Irlandak ezin izan du XIX. mendean zuen biztanleri kopurua berreskuratu izan. Europa mailan gaur egun XIX. mendean baino biztanleria gutxiago duen herrialde bakarra delarik.

Bestalde, Irlandako Gosete Handiak biztanlerian ez ezik irlandar kulturan eta bereziki irlanderan sekulako eragina izan zuen. Goseteak usadioz irlandera hiztunen eremua eta nekazaritza eremua zen Irlandako mendebaldea oso modu berezian zigortu zuenez, irlandera hiztun asko hil edota atzerrira emigratu zuten. Honela, berez politikoki eta administratiboki aski zokoratua zegoen irlandera, hiztun kopuru aldetik ere asko murriztu zelarik, honela irlandera gaur egun ezagutzen dugun Gaeltacht eremura mugatu zen, uhartearen eremu gehienean ingelesa nagusitu zelarik.

1830. urtean milioiren bat gaelera hiztun zeuden, hauek elebakarrak ziren, hau da irlanderaz edo gaeleraz bakarrik hitz egiten zekiten. Aldiz, elebidunak edo bi hizkuntza hitz egiteko gai zirenak (irlandera eta ingelesa) hiru miloi pertsona ziren. 1841. urtean hizkuntzaren gainbehera latza izan zen, irlandera edo gaeleraren hiztun kopurua lau milioietan zegoen, baina Gosete Handia eta Irlandar Emigrazio mugimendu handiaren ondoren, 1851. urterako irlanderaren hiztunen kopurua 1,7 milioietara jeitsi zen. 1881erako 64.167 hiztun baizik ez ziren elebakarrak (irlanderaz baizik hitz egiten ez zutenak); 1891. urterako elebakarren kopurua 38.193era jaitsi zen, eta 1901erako irlanderaren 20.953 elebakar ziren, horietako 12.000 Connacht eskualdean kokatuak.

Gaeleraren edo irlanderaren hiztun guztiak (elebakarrak eta elebidunak barne hartuta) 1841an lau milioi ziren, 1851erako kopuru hori 1,7 milioira jaitsi zen, 1901an 641.142 hiztunera, 1911n 527.000ra (elebakar eta elebidun guztiak barne).

1848ko Irlandako matxinada antolatu zen, baina ingelesek berriz ere bortizki eta berehala zanpatu zuten. Matxinatu gehienak Australiara betiko preso atzerriratu zituztelarik.

Garai honetan zehar, Daniel O'Connell politikariak katolikoen eskubideak modu baketsuan defendatzeko kanpaina bati ekion zion. Ondore, Charles Stewart Parnell protestantea eta irlandar nazionalistak biztanleri guztiaren eskubide berdintasuna eta Irlanda eta Erresuma Batuaren arteko banaketaren alde lan egin zuen.

1982an Charles Stewart Parnell irlandar nazionalistak Irlandako Alderdi Parlamentarioa sortu zuen. Garai honetako alderdi nazionalista garrantzitsuena izan zena.

1884ko azaroaren 1an Micheal Cusack irakasleak Elkarte Atletiko Gaeliko sortu zuen, irlandar herri kirolak zuzpertu eta irlandar izaera mantendu asmoz. Elkarte honek etorkizunean sekulako garrantzia izan du, batez ere gaur egun Irlanda osoan futbol gaeliko eta hurling kirolek duten ospea elkarte horri zor baitiote.

1893ko uztailaren 31an Dublin hiriburuan Conradh na Gaeilge elkartea sortu zen, bere helburu nagusia desagertuz zihoan Irlandako gaelera biziraun eta bultzatzea izan delarik.

Banaketa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

XIX. mendearen hasieratik, Irlandako biztanle gehienek Gutxieneko Autogobernua (Home rule) eskatzen zuten. Irlandako Alderdi Parlamentarioak, ideia horri jarraiki, Londresko Komunen Ganberan zuen giltza politikoa izateko aukera erabiltzen zuen helburu hori lortzeko. 1886 eta 1893an autogobernu proiektu bi onartu ziren arren, Lorden Ganberan atzera bota ziren. 1911n Erresuma Batuko Alderdi Liberalak bultzatutako erreforma parlamentarioaren ondorioz, Lorden Ganberak boterea galdu zuen Komunen Ganberaren aurrean. Horrek irlandar autogobernurako aukerak areagotu zituen.

Hala ere, Irlandan autogobernuaren aurka unionista asko oldartu ziren. Ulster eskualdearen izaera britainiarra azpimarratzen zuten. Unionista gehienak Iparraldean zeuden, nahiz eta Dublinen eta hiri garrantzitsuenetan nolabaiteko pisua ere bazuten. XX. mendearen hasieran Belfast Irlanda osoko hiri garrantzitsuena bihurtu zen, bai biztanleriari zegokionez, baita jarduera ekonomikoari zegokionez ere. Bertan katolikoak (orokorrean irlandar abertzale izateko joera gehiago dutenak) mendebaldeko auzoetan kontzentratuta bizi eta gutxiengoa ziren, batez ere Falls Road auzoan.

1912an Komunen Ganberak autogobernu proiektua onartu zuen (Hirugarren Home Rule proiektua), Lorden Ganberak ahal izan zuen beste murriztu arren. 1914an Ulsterreko 4 konderriri baimena eman zitzaien proiektu horretan sartu edo ez erabakitzeko. Gatazka horretako bi bandoek talde armatuak sortu zituzten: Ulster Volunteer Force unionista eta Irish Volunteers nazionalista. Hala ere, Lehenengo Mundu Gerran sektore biek bat egin zuten Britainiar Inperioa babestuz.

1916an irlandar abertzaleek Britainia Handiaren aurkako Pazko Matxinada edo Altxamendua burutu zuten, nagusiki Dublin hiriburuan, baina baita beste hainbat hirietan ere. Gertakari garrantzitsu honen antolatzaileak Irlandar Anaitasun Errepublikarra, Irlandako Hiritarren Armada eta Cumann na mBan erakundeak izan ziren.

Britainiar Agintariek zigor modura altxamendu hartako buruzagi edo antolatzaile nagusiak fusilatu egin zituzten, tartean Patrick Pearse edota James Connolly. Bizia salbatu zuen buruzagi bakarra Eamon de Valera izan zen. Altxamenduan parte hartu zuten gainontzeko ekintzaile guztiak Galesko Frongocheko barneratze esparruan preso sartu zituztelarik. Leku honetan presoen artean Michael Collins ezkutuko buruzagi bezala nabarmentzen hasi zen.

Irlandako independentzia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Sakontzeko, irakurri: «Irlandako Independentzia Gerra» eta «Irlandako Gerra Zibila»

Altxamenduaren ondoren eta bertan parte hartu zuten ekintzaileak aske gelditu ondoren, irlandar errepublikanismoa eta nazionalismoa 1906an Arthur Griffith politikari nazionalistak sortutako Sinn Féin alderdiaren inguruan berrantolatzen hasi zen. Alderdi honek bi urte eskasean ordurarte alderdi nazionalista nabarmenena zen Irlandako Alderdi Parlamentarioari nagusitasuna kendu, hauteskundeak oso emaitza onekin irabazi eta Irlanda osoko alderdi bozkatu eta garrantzitsuena bilakatu zen (nahiz eta Ulsterren alderdi unionista edo portestanteen nagusitasuna egon). Berehala, Sinn Féinek legez kanpoko Dáil Éireann edo Irlandako Legebiltzarra eratu zuen.

1919-1922 bitartean Irlandar Independentzia Gerra jazo zen, bertan Michael Collinsen Irlandako Armada Errepublikarra (IRA) eta Britainiar Armada elkarren artean borrokatu ziren, tartean Black and Tans taldeak uharte osoan izua hedatu zuelarik.

Azkenik, 1921an Itun anglo-irlandarra sinatu eta Irlandaren banaketa eman zen, alde batetik Irlandako Estatu Askea izeneko estatu independientea eta beste aldetik Ipar Irlanda sortu zirelarik. Honek Irlandar errepublikanismoan ere banaketa sakona eragin zuen, alde batetik akordioaren aldekoak eta bestetik akordioaren aurkakoak agertu zirelarik, ondorioz Irlandako Gerra Zibila piztu zen, gaztazka hura ituna edo akordioaren aldekoek irabazi zutelarik.