Justizia

Justiziaren ohiko alegoria: begiak estalita dituen emakumea, eskuetan ezpata eta balantza daramatzana.

Justizia oinarrizko printzipio filosofikoa, juridikoa eta morala da: printzipio horren arabera, giza ekintzak onartu edo baztertu egin behar dira, ekintza horiek moralari (ongiari), zuzenbideari, bertuteari edo portaeren beste edozein arauri erreparaturik duten meritua aintzakotzat hartuz.

Justizia irismen unibertsaleko printzipioa izan arren, kultura batetik bestera asko aldatzen da zer jotzen den bidezkotzat. Justizia, askotan, gizarte bizitzarako eta zibilizaziorako funtsezkotzat hartzen den ideal bat da.

Estatu baten barruan, "Justizia" erakunde multzo bat da (polizia, auzitegiak, kartzelak…), legearen erresuma inposatzen duena eta printzipio filosofikoarekin beti beharrezko loturarik ez duena. Indarrean dagoen agintaritzaren legeak errespetarazteko funtsezkoa da, zilegi izan ala ez. Suposatzen da justiziak legea errespetatzen ez duen edonor zigortzen duela legeak irakastea helburu duen zigor batekin, zigor horrek, helburu didaktiko horretaz gain, ondare pribatuan zein komunean edo ingurumenean egindako akatsak konpontzen lagunduko duela.

Justiziaren balantza

Justizia, balio politiko gisa, zerrenda guztien erdigunean agertzen da. Ez da gobernariek soilik izan behar duten balioa, edozein instituziok edo pertsonak izan behar duen balioa da. Justizia da autoritate politikoa justifikatzeko erabiltzen den arrazoi nagusietako bat, izan ere, autoritate politikoak justizia bermatu behar du.

Definizioak

Etimologia

Zuzenbide erromatarra da historiako lehen justizia instituzionalaren sortzailea, eta hartan du justizia hitzak jatorri linguistikoa. Euskarazko hitzak latinean du jatorri etimologikoa. Latinez, justizia «justitia,ae» esaten da («iustitia» idatzita), eta «justus» hitzetik datorren sustantibo femeninoa da, «zuzenbidearekin bat» esan nahi duena eta erroan «jus - juris» duena.

Zenbait egile, ordea, ez daude ados erro etimologiko horrekin eta bestelako iritziak agertzen dituzte. Alde batetik, batzuek esanahi eta jatorri erlijiosoa duten beste izen batzuekin lotzen dute erroa: iurare, iovis edo jupiter, edo iuramentum, besteak beste, eta horregatik uste dute erromatarrek eskubideak eta justizia jainkotasunaren oparitzat hartzen zituztela. Hala ere, erromatarrek ezin hobeto bereizten zituzten eremu juridikoa (ius) eta erlijiosoa edo morala (fas). Beste egile batzuek yoh erro sanskritotik datorrela diote, jainkoren batetik edo sakratua den zerbaitetik baletor bezala. Eta beste batzuek, yu erro sanskritotik datorrela uste dute, "derrigorrezko lotura" batekin lotua.

Kontzeptu polisemikoa

Funtsean, justizia polimorfoa da, garai eta zibilizazioen araberakoa.

Antzinako mendebaldeko filosofiarentzat justizia batez ere balio morala da. "Justizia morala" besteekiko errespetua eta ekitatea uztartzen dituen jokabidea litzateke. Jarrera hori, giza kontzientzian sortzetikoa dela uste dena, "Justiziaren zentzu" baten jatorria izango litzateke, balio unibertsala, gizakia erabakiak eta ekintzak ebaluatzeko eta epaitzeko gai egingo lukeena bai bere buruarentzat bai besteentzat.

Justiziaren nozioa, batetik, moral eta juridikoa da. Baina kontzeptua kulturala ere bada, eta haren aplikazioak ohiturak, tradizioak, gizarte-egiturak eta errepresentazio kolektiboak kontuan hartuta aldatzen dira. Filosofian, justiziak beste kontzeptu batzuetara jotzen du, hala nola askatasunera, berdintasunera, ekitatera, etikara, bake sozialera, eta abarrera. Oro har, justizia zentzu moralean eta zentzu juridikoan bereizten da. Zentzu moralaz ari garenean, legitimitateaz hitz egiten dugu, eta, zentzu juridikoaz ari garenean, aldiz, legezkotasunaz.

Tipologia

Justizia kontzeptua antzinatik aztertzen da Europan.

Askotariko sailkapenak proposatu ziren, justiziaren jatorriaren, asmoaren edo aplikazio-bitartekoen arabera. Justizia gizabanakoak babesteko izango da? Gizarteak babesteko? Nork sortzen du justizia? Kriminala zigortu behar da? Filosofoek bezainbeste galdera egin zituzten.

Baina, justiziaren kontzeptua hura aplikatzen duen gizartearen araberakoa denez, ez dago adostasuna lortu duen sailkapenik.

Antzinako justizia: zuzenbidea eta morala

Gizakiaren historian ezagutzen den lehen epai judiziala sumertar garaikoa da. Justizia, legea eta etika funtsezko kontzeptuak izan ziren Sumer zaharrean. Horrela bada, justizia biziki barneratuta zegoen bizitza ekonomiko eta sozial sumertarrean. Geroago, Antzinaroan, justizia bi kontzepturen artean bereizi zen: zuzenbidea eta morala. Justizia-morala edo Diké-a (Δίκη) justizia legaletik edo zuzenbidetik bereizi zen, erromatarrek erromatar zuzenbidearen bidez egingo zuten bezala. Greziarrentzat, bidezkoa dikaion da ("Diké" hitzetik eratorria, justizia). Justizia bertute bat da, eta ez arau bat. Bidezkoena da besteekiko harremanetan ezarri behar duguna. Bidezkoa da Hiriko kideen arteko berdintasuna eta ekitatea. Platonentzat, bada analogia bat, funtsezko lotura bat arimako justiziaren eta hiriko justiziaren artean. Giza arimaren atalen artean harmonia nagusitzeak hirian ere harmonia nagusi izatea ahalbidetzen du. Ez dago bidezko hiririk gizon zuzenik gabe.

Antzinako Erroman, kontzeptua aldatu egiten da, Diké-ak zuzenbidearen kontzepzio erromatarrari bide ematen dio ("Jus, juris"). Orduan, justiziaren helburua erromatarren eta beste nazio batzuetako hiritarren eskubideak babestea izaten hasten da.

Tomas Akinokoa

Justizia modernoa

Erdi Aroan, justiziaren azterketa sistematizatu egin zen, eta hainbat justizia mota definitzen dira. Santo Tomas Akinokoak justiziaren ikusmolde moralari ekiten dio Mendebaldean: "Justizia da bakoitzari bere eskubidea ematen dion xedapena, betiereko eta etengabeko borondatearena". Justizia bi justizia mota nagusitan banatzen da: Justizia orokorra (edo legala) deiturikoa, batetik, eta justizia partikularra, bestetik. Justizia moten arteko ezberdintasunak oso zorrotzak dira gaur egungo pentsamenduan.

Oinarrizko ezaugarriak

Justiniano

Justiziak zerikusia dauka berdintasunarekin edo uniformetasunarekin, baita zigor/sari edo meritu/sari bikoteekin ere. Justinianok zioen pertsona bakoitzari dagokiona emateko ahalegin konstantea eta iraunkorra dela justizia. Justizia, bada, erregela, arau edo lege batzuen bitartez adierazten da. Erregela, arau eta legeek bermatzen dute nolabaiteko uniformetasuna edo berdintasuna (hori da, hain zuzen, Justinianok aipatutako ahalegin konstantea eta iraunkorra). Legeak, ez baldin badago kasurako desberdintasun aipagarririk, inplikatzen du berdintasun mota bat.

Justizia zigor/sari edo meritu/sari bikoteei lotzen zaien neurrian, proportzionaltasuna (bakoitzari dagokiona) lehenesten da. Alegia, baldin badago zer edo zer desberdintasuna justifikatzen duena, orduan desberdintasun hori proportzionala izango da zer edo zer horren arabera. Eman dezagun lan orduen arabera soldaten arteko aldea dagoela. Orduan, soldaten arteko aldea lan orduekiko proportzionala izango da.

Justizia motak

Bi justizia mota nagusi bereizten dira. Batetik, trukatze justizia; “zer jasotzen dut nire lanaren truke?” galderari erantzuten diona besteak beste. Bestalde, banatze justizia dugu. Bigarren honek “nola banatu behar dira ondasunak eta zeren arabera” galderari erantzutzen dio.

Atal honetan bigarrenean zentratuko gara, banatze justizian.

Banatze justizia

Gaur egun, jabetzari dagozkion bi eredu nagusi daude. Batetik, merkatu librearen eredua, eta bestetik, Karl Marx eta Friedrich Engelsekin lotzen den eredua. Horiek azaldu baino lehen, aipatzekoa da, politikagintzan muturreko bi proposamen horien arteko eztabaida garrantzitsua izan dela, eta erdibidean kokatzen diren proposamenak ere egin direla: hain librea ez den merkatu librea, hain zorrotza ez den planifikazioa...

Merkatu librearen helburuetako bat etekinak lortzea da eta ez premiak asebetezea

Merkatu librearen eredua

Merkatu librearen eredu garbiak lau ezaugarri nagusi izango lituzke:

1. Lurraren lehengaien eta bestelako ondasunen jabegoa gizabanakoen eta enpresen esku dago, eta sistemak jabegoa babesten du.
2. Ondasunak ekoizten dira, ez premiak asebetetzeko, etekinak lortzeko baizik.
3. Ondasunen banaketak borondatezko trukaketen bidez egiten dira eskaintza-eskariaren legeak araututako merkatuan.
4. Edonork ekoiztu eta saldu dezake edozein produktu.

Merkatu librea askatasuna (zentzu negatiboan) oinarritzat hartzen duen ondasunen mugimenduan datza. Mendebaldeko gizartean merkatu librearen eredu garbira hurbiltzen den sistema batean murgildurik bizi gara.

Kritikak

Merkatu librearen sistema kritikatzen dutenen arabera, merkatu librea xahutzailea da, bai eta esplotatzailea eta desberdintasun ikaragarrien sortzailea ere. Horregatik diote sistema hau injustua dela. Eskuarki, merkatu librearen aldeko aldarrikapena aukera-berdintasun formalaren aldarrikapenarekin batera egiten da. Oro har, merkatu librearen aldekoek pentsatu ohi dute merkatu libreak onurarik handienak ekarri dituela: besteak beste, ongizaterik handiena ekarri du merkatu libreak bestelako sistemekin alderatuta.

Karl Marx eta Friedrich Engels

Askatasuna murrizten duen sistema planifikatua

Karl Marx eta Friedrich Engelsekin lotzen den sistema mota hau merkatu librearen ereduaren beste muturrean kokatzen da. Eredu hau askatasuna (zentzu negatibo horretan) murrizten duen sistema goitik behera planifikatua da.

Hauek dira haren ezaugarri nagusiak:

1. Herriaren izenean, autoritate politikoak edo estatuak lehengaien eta ondasunen jabegoaren kontrola dauka.
2. Ondasunak ekoizten dira, ez etekinak lortzeko, premiak asebetetzeko baizik.
3. Ondasunen banaketa planifikaturik dago.

Autoritate politikoak erabakitzen du nork ekoiztu behar duen ondasun jakin bat, eta zenbat ekoiztu behar duen.

Justiziaren filosofia

Filosofia moralari eta etikari dagokie justizia ikuspegi filosofikotik aztertzea. Horietan, justizia gisa definitzen da borondatean datzan bertute kardinala, zeinaren bidez pertsona bakoitzak berea emateko joera duen, dela banaka, dela gizarte gisa, edo dela pertsona-talde gisa, gizarteko kide gisa. Definizio hori hobeto ulertzeko, zenbait azalpen egin behar dira:

• Justizia bertute bat da eta "bertute eta ohitura ororen berezkoena bere ekintzetara irmo eta iraunkorki makurtzen den joera izatea da".
• Justizia, adierazi den bezala, bertute kardinal bat da, bertute nagusi bat, bere gainean baitatza pertsonaren bizitza morala.
• Borondatean datzan bertute bat da, hau da, "apetitu arrazionalean", Santo Tomas Akinokoak adierazten duen bezala; ez da zuzena zuzentasuna "ezagutzen" duena, zuzen diharduena baizik.
• Bertute bat da, zeinean, bakoitzari berea ematean, objektibotasuna nagusitzen den.

Justiziari buruzko teorizazioa

Justizia ez da gizateriari gauzak eman edo banatzea, baizik eta gauza hori norena den erabakitzen jakitea, zuzenbidez. Justizia etikoa, ekitatea eta zintzotasuna da. Bakoitzari dagokiona emateko borondate etengabea da. Jokabidea gobernatzen duen eta besteen eskubideak errespetatzera behartzen gaituen zuzentasun-erreferentea da.

Beste azterketa-maila bat da justizia eskubideen balio eta helburu gisa ulertzea (bertute subjektibo gisa baino gehiago), eta Norberto Bobbiok dioen bezala horrela uler dezakegu:: «Eskubide deritzogun bizikidetza-teknika horretara jotzen duten balio, ondasun edo interesen multzoa». Hala ere, zuzenbideak babestutako ondasun juridikoari dagokionez, hau da, arau juridikoek babestutako baldintzen multzoari dagokionez, erabateko ikuspegi iusnaturalistatzat har daiteke, non eskubide oro bidezkoa den eta, bidezkoa ez bada, ez den eskubidea. Baina ikuspegi iuspositibistatik, eskubidea justiziaren baldintza da (sine qua non, hau da, baldintza ezinbestekoa), eta, aldi berean, hori eskubidea baloratzeko neurria da; beraz, esan dezakegu eskubide positibo jakin bat «zuzena edo bidegabea» izan daitekeela justiziaren ideal subjektibo baten arabera.

Bertute guztiak justiziaren baitan daude. Azken batean, benetako justizia bakoitzari berea ematea da, edo, bestela, gizabanako bati berea beste bati ematera behartzea, hori zuzenbidearen zientziaren printzipioetan oinarrituta, eta hori inoren aurrean inolako bereizkeriarik egin gabe eta inolako lehentasunik erakutsi gabe egin behar da, pertsona guztiak berdin tratatu behar baitira, justizia bete-betean aplikatzeko moduan egon ahal izateko.

John Rawlsen balizko arrazoizko aukeraketa-egoeraren irudikapen bisuala, jatorrizko posizioa, hau da, gizarte batek bere erakundeetarako aukeratzen dituen justizia-printzipioen inpartzialtasuna bermatzea.

John Rawls

John Rawls 1958an hasi zen nabarmentzen, “Justizia ekitate gisa” izeneko joko-aldaketaren dokumentua argitaratzean. Lehen argitalpen garrantzitsua ez zen arren, David Humeren kritikaren ondorioz ahultzen ari zen gizarte-kontratuaren teoria berraztertu zuen, eta utilitarioek eta pragmatikoek iraindu egin zuten. Hala ere, Rawls-ek bertsio kantiarra defendatu zuen. Honek, liburu bertsio oso garatu batera eraman zuen; Theory of Justice, 1971n argitaratua; seguru asko, aurreko mendearen bigarren erdian argitaratutako filosofia amerikarreko libururik garrantzitsuena.

Pertsonak "hasierako egoera" hipotetiko batean irudikatzeko eskatzen digu, berak "jatorrizko posizioa" deitzen duena (Hobbesen "naturazko egoerari" edo "izaera naturalari" dagokiona, baina argi eta garbi ez da inolako gertaera historiko edo aurre-historiko gisa aurkezten). Honek, harrigarriki, Rawlsek "ezjakintasunaren-estalkia" deitzen duena du ezaugarri, norberekoikeriaren eragina minimizatzeko diseinatutako gailu bat, bidezkoa litzatekeena zehazteko ahaleginean. Horrela, biltzarra egiten da gizartean norberak duen kokapena ezagutu gabe.

Egoera horretatik abiatuz, Rawlsen arabera, justizia-printzipio hauek finkatuko lirateke:

1. Gizarteko kide bakoitzari eman behar zaio oinarrizko askatasunen multzo ahalik eta zabalena (adierazpen askatasuna, kultu-askatasuna,... baita askatasun politikoari lotzen zaizkionak ere: bozkatzeko eskubidea...).
2. Berdintasunaren printzipioa. Printzipio horren arabera, edozein gizarte kokapenetara, baita gizarte maila altuenera ere, iristeko aukera-berdintasunak egon behar du.
3. Desberdintasunaren printzipioa. Bigarren printzipioak ez dakar norbanakoen arteko berdintasuna diru sarreretan edo ondasunetan. Baina, hirugarren printzipio honen arabera, desberdintasun horiek justifikatzen dira, txiroenen eta pobreenen hobe beharrez erabiltzen badira.

Rawlsen oinarrizko intuizioa da printzipio horiek norberaren arriskua minimizatzen dutela.

Justiziaren ikurrak

Justiziaren ikurrak justiziaren irudikapen edo adierazpen gisa erabili eta zabaltzen diren irudi alegorikoak dira. Hauek dira justiziaren ohiko ikurrak: ezpata, balantza eta begiak estalita dituen jainkosa.

• Ezpata: indarra, ausardia, ordena, gobernua eta determinazio horiek lortzeko ematen dituen arrazoiak sinbolizatzen ditu.
• Balantza: zuzentasuna, oreka, ponderazioa eta legez aplikatutako erabakien berdintasuna sinbolizatzen ditu.
• Begiak estalita dituen jainkosa: oro har, Iustitia jainkosa erromatarraren irudia da. Guztien legezko tratua inolako bereizketarik gabe berdintzeko nahia adierazten du. Inpartzialtasuna eta objektibotasuna ditu helburu. Legearen aurrean denak berdinak direla dioen adierazpena da. Esan beharra dago jatorrizko irudiak ez zuela begietako estalki hori, baina gizateriak aurrera egin ahala, alemanen eraginez, gaur egun, estalki hori du jainkosak.
• Begiak irekita dituen jainkosa eta estalkirik ez duena: legea aplikatzeko orduan xehetasun garrantzitsuak alde batera ez uzteko beharrezkotzat hartzen da, judizioa angelu guztietatik ebaluatzeko ahalmena edukitzeko.

Pisatzeko balantzarik gabeko zuzenbidea indar gordin eta irrazionala da. Ezpatarik gabeko zuzenbidea ahula da. Eta begietan bendarik ez edukitzeak inpartzialtasuna ezabatzen du. Bakoitzak bestea osatu behar du, justizia ahalik eta bidezkoena izan dadin.

Justizia pinturan irudikatua

• 
  Justizia (Rafael Sanzio, 1508)
• 
  Luca Giordano, Palazzo Medici Riccardi, Florentzia, 1684-1686
• 
  Suum Cuique (Jonas Deutschländer, 1726–1729)

Justizia eskulturan irudikatua

• 
  Justizia andrea (1543), Berna
• 
  Justizia andrea, Frankfurt
• 
  Old Bailey, Londres

Ikus, gainera

• Zuzenbidea
• Etika
• Dizea
• Filosofia
• Justizia soziala
• Morala
• Legearen aurreko berdintasun
• Auzitegia
• Epailea
• John Rawls
• Merkatu librea

Bibliografia

• Akinokoa, Tomas (1265-1274): Summa Teologikoa
• Arrieta, Agustin (2015): Filosofiarako sarrera bat. Bilbo: Euskal Herriko Unibertsitateko Argitalpen Zerbitzua. ISBN:978-84-9082-285-2.
• Droz, Geneviève (1992): Les mythes platoniciens. Éditions du Seuil. ISBN: 2-02-013520-5.
• Pomerleau, Wayne P.: .: "Western Theories of Justice", in <https://www.iep.utm.edu/justwest/#SH5a> (Kontsulta: 2020-04-25)
• Urdanoz, Teófilo (1956): Introducción a la cuestión 58 de la Suma Teológica de Santo Tomás de Aquino, BAC-Edición bilingüe.

Kanpo estekak

• Datuak: Q13189320
• Multimedia: Justice / Q13189320