Kazakhera

Kazakhera
	қазақ тілі — қазақша — Qazaq tılı — قازاق ٴتىلى
Datu orokorrak
Hiztunak	ama-hizkuntza: 12.900.000 (2019); 13.161.980 (2009)
UNESCO sailkapena	1: ziurra
Araugilea	Ministry of Culture and Information of Kazakhstan (en) eta Ministry of Culture and Sports of Kazakhstan (en)
Hizkuntza sailkapena
	giza hizkuntza; hizkuntza nostratikoak; Altaitar hizkuntzak; Turkiar hizkuntzak; Common Turkic (en) ; Kipchak (en) ; Kipchak–Nogai (en)
Informazio filologikoa
Hizkuntza-tipologia	SOV hizkuntza, hizkuntza eranskaria, vowel harmony (en) , adjective-noun (en) , hizkuntza sintetikoa, nominatibo-akusatibo hizkuntza eta postposizioa
Denbora gramatikalak	orainaldia, lehenaldia eta geroaldia
Kasu gramatikalak	nominatiboa, genitiboa, datiboa, akusatiboa, lokatiboa, instrumentala eta ablatiboa
Alfabetoa	alfabeto zirilikoa, arabiar alfabetoa, latindar alfabetoa eta Kazakh Braille (en)
Hizkuntza kodeak
ISO 639-1	kk
ISO 639-2	kaz
ISO 639-3	kaz
Ethnologue	kaz
Glottolog	kaza1248
Wikipedia	kk, kk-cyrl, kk-arab eta kk-latn
IETF	kk

Kazakhera^[1]^[2] (қазақ тілі, قازاق تىلى, qazaq tili) turkiar hizkuntza bat da, kirgizera eta karakalpakera senide hurbilenak dituena. Hizkuntza eranskaria da eta Kazakhstanen, ofiziala. Gainera, Mongolen Inperioko lurralde zabaletan izan zenaz hitz egiten da: Txinako Xinjiang probintzia, Mongolia, Kirgizistan, Uzbekistan, Turkmenistan, Ukraina eta Errusia.

Beste turkiar hizkuntza batzuk bezala, kazakhera hizkuntza eranskaria da eta bokalen harmonia erabiltzen du. Ethnologue-k elkar ulertzeko moduko hiru talde dialektal aitortzen ditu: ipar-ekialdeko kazakhera, gehien hitz egiten den barietatea eta hizkuntza estandarraren, hegoaldeko kazakheraren eta mendebaldeko kazakheraren oinarri ere badena. Hizkuntzak nolabaiteko ulergarritasun-maila partekatzen du karakalpakerarekin, lotura estua baitu; mendebaldeko dialektoek, berriz, elkarrekiko ulergarritasun mugatua dute altaitar hizkuntzekin.

Historia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Gaur egungo Kazakhstango lurraldean bizi izan ziren lehen herriak, jatorri irandarreko eszitiarrak izan ziren. Göktürkak VI. mendean bertara emigratu zuten eta eszitar lurraldearen zati handi bat konkistatu zuten. XII. mendean, kimekak göktürken oinordeko izan ziren eta turkiar hizkuntza berri bat ere sartu zuten kazakhstandar estepan.

Kiptxak adarra (Ipar-mendebaldeko turkiar hizkuntzak), Kazakhstango jatorria duena, batez ere Urrezko Hordaren agintaldian finkatu zen, bertako biztanleek islama eta kazakheraren aurrekari hurbilena Kazakhstango estepatik erabat hedatu baitzuten. Esaten denez, kazakhera modernoa 1465ean sortu zen, gutxi gorabehera, Kazakhen Khanerria musulman sunita eratu zutenean. Litekeena da kazakhera modernoa timurtarrek hitz egindako turkiar txagataitik eta Urrezko Hordan hitz egindako turkiar kiptxaketik jaistea.

Nagusiki musulmana den kultura bati lotutako hizkuntza gisa, kazakherak persieraren eta arabieraren mailegu ugari erabiltzen ditu, kazakhen eta hegoaldeko talde etniko irandarren arteko interakzio historikoak direla eta. Gainera, persiera hizkuntza frankoa zen Kazakhen Khanerrian, eta, horri esker, kazakherak hitz persiarrak nahasten zituzten beren ahozko eta idatzizko herri-hizkuntzan. Bitartean, kazakhek meskita eta mausoleoetan erabiltzen zuten arabiera, eta testuinguru erlijiosoetarako soilik erabiltzen zuten.

Kazakhek 1929 arte arabiar alfabetoa erabili zuten beren hizkuntza idazteko. 1900eko hamarkadaren hasieran, Ahmet Baitursynuly ekintzaile kazakhstandarrak arabo-kazakh alfabetoa erreformatu zuen, baina bere lana, neurri handi batean, Asia Erdialdean sobietar presentziak eklipsatuta geratu zen. Garai hartan, erregimen sobietar berriak kazakhak alfabeto latino bat erabiltzera behartu zituen, eta gero, 1940ko hamarkadan, erabat errusiartzeko ahaleginean, alfabeto ziriliko bat. Gaur egun, kazakhstandarrek idazkera arabiarra, latindarra eta zirilikoa erabiltzen dituzte beren hizkuntza idazteko.

2017ko urrian, Nursultan Nazarbajev kazakhstandar presidenteak 2025erako idazketa-sistema idazketa zirilikoa erabiltzetik idazkera latindarra erabiltzera igaroko zela agindu zuen. Proposatutako alfabeto latinoa behin baino gehiagotan berrikusi dute, eta 2021eko urtarrilean turkiar alfabetoaren inbentariora hurbiltzen da: C eta Ç letrak ez baditu ere, eta lau letra gehigarri- Ä, Ñ, Q eta Ū- ditu (nahiz eta Y bezalako beste letra batzuek bi hizkuntzetan balio desberdinak dituzten). 2023tik 2031ra bitartean sartzea aurreikusi da, batez ere sortzen ari den kazakhstandar literatura zabala transkribatzeak kostu handiak ekarriko lituzkeelako.^[3]

Alfabetoa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kazakhera alfabeto zirilikoa antzinako alfabeto zirilikoan oinarrituta dago, baino beste bederatzi letra- Ә ә, Ғ ғ, Қ қ, Ң ң, Ө ө, Ұ ұ, Ү ү, Һ h, I i- gehitu zioten.

В в, Ё ë, Ф ф, Щ щ, Ц ц, Э э letrak beste hizkuntzen maileguetan baino ez dira erabiltzen.

Ziriliko	Latinoa	Arabiera	IPA
А а	A a	ا	/ɑ/
Ә ә	Á á	ٵ	/æ/
Б б	B b	ب	/b/
В в	V v	ۆ	/v/
Г г	G g	گ	/ɡ/
Ғ ғ	Ǵ ǵ	ع	/ʁ/, /ɣ/
Д д	D d	د	/d/
Е е	E e	ه	/je/, /e/
Ё ё	Io ıo	يو	/jɔ/
Ж ж	J j	ج	/ʒ/, /ʑ/
З з	Z z	ز	/z/
И и	I ı	ٸ	/ɘj/, /ɪj/, /i/
Й й	I ı	ي	/j/
К к	K k	ك	/k/
Қ қ	Q q	ق	/q/
Л л	L l	ل	/l/, /ʟ/
М м	M m	م	/m/
Н н	N n	ن	/n/
Ң ң	Ń ń	ڭ	/ŋ/
О о	O o	و	/ɔ/
Ө ө	Ó ó	ٶ	/œ/, /ø/, /ʷœ/ , /ʷø/
П п	P p	پ	/p/
Р р	R r	ر	/r/, /ɾ/
С с	S s	س	/s/
Т т	T t	ت	/t/
У у	Ý ý	ۋ	/w/, /ʊw/, /ʉw/, /ʏw/
Ұ ұ	U u	وُ	/ʊ/
Ү ү	Ú ú	ٶُ	/ʉ/, /ʏ/
Ф ф	F f	ف	/f/
Х х	H h	ح	/x, χ/
Һ һ	H h	ھ	/h/
Ц ц	Ts ts	تس	/ʦ/
Ч ч	Ch ch	چ	/ʧ/
Ш ш	Sh sh	ش	/ʃ/
Щ щ		شش	/ʃʧ/, /ɕː/
Ъ ъ		--	--
Ы ы	Y y	ى	/ә/, /ɯ/, /ɵ̞/
І і	I i	ٴى	/ɪ/, /ɘ/
Ь ь		--	--
Э э		ه	/e/
Ю ю	Iý ıý	يۋ	/jʉw/, /jʊw/, /jʏw/
Я я	Ia ıa	يا	/jɑ/, /jæ/

Adibideak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Euskaraz	Zirilikoz	Latinoz	Ahoskera (NAF)
lur	жер	jer	[ʒʲer]
zeru	aспан	aspan	[ɑsˈpɑn]
urdin	көк	kök	[kœ̝k]
ur	cy	su	[sʊw]
su	oт	ot	[wʊt]
gizon	адам	adam	[ɑˈdɑm]
emakume	əйел	äiel	[æˈjel]
jan	жеу	jeu	[ʒʲew]
edan	iшу	ışu	[ɘˈʃɘw]
handi	үлкен	ülken	[ʉlˈkʲen]
txiki	кiшкентай	kışkentai	[kɘʃkʲenˈtɑj]
gau	түн	tün	[tʉn]
egun	күн	kün	[kʉn]

Zirilikoa	Arabierazkoa	Latindarra	Itzulpena
Барлық адамдар тумысынан азат және қадір-қасиеті мен кұқықтары тең болып дүниеге келеді. Адамдарға ақыл-парасат, ар-ождан берілген, сондықтан олар бір-бірімен туыстық, бауырмалдық қарым-қатынас жасаулары тиіс.	بارلىق ادامدار تۋمىسىنان ازات جانە قادىر-قاسيەتى مەن كۇقىقتارى تەڭ بولىپ دۇنيەگە كەلەدى. ادامدارعا اقىل-پاراسات، ار-وجدان بەرىلگەن، سوندىقتان ولار ءبىر-بىرىمەن تۋىستىق، باۋىرمالدىق قارىم-قاتىناس جاساۋلارى ءتيىس.	Barlıq adamdar twmısınan azat jäne qadir-qasïyeti men quqıqtarı teñ bolıp dünïyege keledi. Adamdarğa aqıl-parasat, ar-ojdan berilgen, sondıqtan olar bir-birimen twıstıq, bawırmaldıq qarım-qatınas jasawları tïis.	Gizon-emakume guztiak aske jaiotzen dira, duintasun eta eskubide berberak dituztela; eta ezaguera eta kontzientzia dutenez gero, elkarren artean senide legez jokatu beharra dute.